Коммерциялы банктерді операциялы оры

 

азіргі кезде негізгі дстрлі ызметтерге брыныша салымдар тарту мен арыздар беру жатады. Банктер з пайдаларыны кп блігін осы операциялар бойынша пайызды айырмадан алады. Біра осы екі ызмет тірегінде банктік німдерді кптеген нысандары жасалынып шыуы ммкін.

Коммерциялы банктерді желісі аша нарыыны алыптасуына ыпал етеді, ал зады жне жеке тлаларды мемлекете уаытша бос аша аражаттарыны болуы жне оны кономика мен халыты ыса мерзімдік ажеттіліктерін анааттандыруа пайдалану аша нарыаны экономикалы негізі болып табылады.

Коммерциялы банктер негізінен з клиенттеріні шаршылы ызметтеріне ызмет крсетумен байланысты несиелік есеп айырысу жне аржылы операцияларды барлы трлерімен айналысады.

лтты банкіні арнайы лицензиялары бар болса, банктер баса да банктік ызметтерді жзеге асыра алады. Соны ішінде шетел валюталарымен операцияларды жргізу; халыты ашалай салымдарын арау; ашаларды аударуа байланысты ызметтерді крсету.

Осы операцияларды топтай отырып, олармен атарылатын негізгі ызметтерді былай руа болады:

- уаытша бос ашалай ражаттарды жинатау (депозиттік операциялар);

- экономиканы жне халыты несиелендіру (активтік операциялар);

- олма-олсыз есеп айырысуларды йымдастыру жне жргізу;

- инвестициялы ызметті;

- клиенттерге баса да аржылы ызметтерді крсету.

1) Банкті пассивтік операциялары

Пассивтік операциялар негізіндебанкті ресурстары жинаталады. Сондытан да пассивтік операциялады коммерциялы банктер ызметіндегі рлі жоары.

Банк ресурстары пассивтік операциялар нтижесінде рылатындытан, оан анытама берген дрыс. аржы жне несие сздігінде: «пассивтік операциялар – бл несиелік жне активтік операцияларды жзеге асыруа арналан банкті з ресурсын ру операциялары», - делінеді.

Ал соы оулытара сйенсек, пассивтік шоттаы немесе активті-пассивтік шоттаы аражаттарды суін, яни пассив пен активті арту формасын білдіреті операциларды сипаттайды.

Бл анытамалар бірін-бірі толытырады десе болады, себебі біріншісі пассивтік операцияны толы тсінігін бере алмайды. Пассивтік операцияларды кмегімен банктер нарытан несиелік ресурстарды сатып алады.

Пассивтік операцияларды мынадай формалары болады:

- коммерциялы банктерді баалы ааздарды алашы эмиссиялауы;

- банк пайдасынан капиталдарды немесе орларды лайту жне ру;

- баса да зады тлалардан несиелер алу;

- депозиттік операциялар.

Пассивтік операциялар айналыстаы ашалай аражаттарды банктерге тарту ммкіндік береді. Алашы пассивтік операцияларды екі формасы негізінде банктік ресурстарды бірінші тобы, яни меншікті ресурстары ралады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ – заемды немесе тартылан ресурстар ралады.

Сонымен банкті ресурстары екі топа блінеді:

- банкті меншікті аражаттары;

- банкті тартылан аражаттары.

Банкті меншікті аражаттары атарына меншікті капиталы мен оан сай келетін баптар кіреді. Коммерциялы банктерді меншікті капиталыны рлі мен шамасы, баса ызметпен айналысатын ксіпорындар жне йымдара араанда зіндік ерекшкліктерге ие. Банкті меншікті капиталы арылы, оны барлы аражаттара деген ажеттілігіні 10%-ы тіледі. Шын мнісінде, меншікті жне тартылатын аражаттарды арасында шекті е тменгі млшерде шекарасы болады.

Банкті меншікті аражаттарыны банкті немі тратылыын стап труда маызы бар. Банкті бастапы рылуы барысында, осы меншікті ражаттары алашы шыындарды, яни жерге, имарата, жабдытауа, жалаыа жмсалатын шыындарды жабады. Себебі, меншікті аражатсыз банкті ызметін бастау ммкін емес. Осы меншікті аражаттар есебінен меншікті аражаты – бл за мерзімді активтерге жмсалымдарды басты кзі болып табылады.

Банкті меншікті аражаттары-банкті экономикалы дербестігін жне ызмет ету тратылыын амтамасыз ететін р трлі орлар мен блінбеген пайда жиынтыы.

Банкті меншікті аражатына жататындар:

- банкті жарылы капиталы;

- банкті резервтік капиталы;

- осымша капиталы жне пайда есебінен рылан баса орлары;

- сатандыру резервтері;

- блінбеген пайдасы.

Банкті жарылы капиталы – банкті зады тла третінде міндетті трде рылуын жне мір сруіні экономикалы негізін райды. Жарылы капиталды тменгі млшері азастан лтты банктерді пруденциалы нормативтерімен реттеліп отырады. Банкті жарылы капиталы, оны рылтайшыларыны осан жарналары немесе пайлары сомасынан трады.

Баалы ааз шыару есебінен рылан банкті жарылы капиталын банкті акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал клемі акцияны стаушылар – акционерлер осан жарналардан ралады.

азастанда екінші дегейлі банктер мынадай екі йымды формаларда рыла алады:

- пай осу арылы, яни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;

- акционерлік банк;

- шетел капиталыны атысуымен.

Банкті меншікті аражатыны тріне резервтік ор жатады.

Резервтік ор – банк ызметінде пайда болуы ммкін зияндарды орнын жабу масатында рылан ашалай аражаты.

Резервтік ор банкті траты ызмет етуін амтамасыз етеді.

Резевтік орды шамасы зады трде жарылы ормен теескен жадайда жарылы капитала толыымен аударылады. Резервтік орды рылуыны негізгі кзіне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаан жадайда резервтік ор есебінен банкті артышылыы бар акциялары бойынша дивидендтер тленеді.

осымша капиталдар негізгі ралдарды тозуына байланысты аударылан аударымдар есебінен жне белгілі масата баытталатын пайданы блу нтижесінде рылады.

Блінбеген пайда – акциялар бойынша дивидендті тлегеннен кейін жне резервтік ора аудараннан алан пайданы блігі.

Банкті тартылан аражаттары активтік операциялар, оны ішінде, несиелік операцияларды 90%-а жуытай ресурстара деген ажетін анааттандырады. Оларды рлі біршама жоары трады. Зады жне жеке тлаларды уаытша бос аражаттарын тарта отырып, коммерциялы банктер халы шаруашылыыны осымша айналым аражаттарына деген сранысымен атар халыты ттыну ажетін анааттандырады.

Банктерді ресурстарыны жалпы сомасында тартылан аражаттар лесі оларды басым блігін райды.

Нарыты атынастарды дамуына байланысты, сондай-а ескі банктік жйе шін дстрлі емес, уаытша бос ашалай аражаттарды тарту тсілдеріні болуы, тартылан аражаттар рылымын толыымен згертті десе де болады.

лемдік банкті тжірибеде барлы тартылатын аражаттарды жинатау тсілдеріне байланысты лкен екі топа бледі:

I топ – депозиттер;

II топ – депозиттік емес тартылан аражаттар.

Тартылан аражаттар ішінде е кп блігіндепозиттер райды. Депозиттер банк шін бірден - бір арзан ресурс кзі болып табылады.

Депозит – бл клиенттерді банктегі бір шота салан жне здері пайдалана алатын аражаттары.

Депозиттік емес тартылан аражаттар – бл банкті арыз трінде немесе меншікті аражаттарын сату жолымен тарататын аражаттары.

Депозиттік емес банкті ресурс кздері мен депозиттер зара ажыратылады. Біріншіден, олар персоналды емес, яни банкті наты клиентіні атынан тартылмайды; екіншіден, мндай аражаттарды тарту инициативасы банкті зінен туындайды.

Депозиттік емес тартылан ресурстармен кбіне ірі коммерциялы банктер айналысады. йткені, депозиттік емес аражаттар ірі сомада сатып алынатындытан да, оларды ктерме сауда операциялар сипатына жатызуа болады.

азіргі банктік тжірибеде салымдарды, депозиттерді жне депозиттік емес ресурстарды шоттарыны р трлері кездеседі. Бл банктерді жоары бсекелестік нарыта банк ызметтерінедеген клиенттер топтарыны сранысын анааттандыруа жне оларды аражаттары мен уаытша бос аражаттарын банктік шоттара тартуа мтылуына жадай жасайды.

Экономикалы мазмнына арай депозиттерді мынадай топтара бледі:

- талап етуіне дейінгі депозиттер;

- мерзімді депозиттер;

- жина салымдар;

- баалы ааздар.

Талап етуіне дейінгі депозиттер – бл салым иелеріні бастапы талап етуіне байланысты р трлі жаттар арылы олма-ол ашаларын алатын р трлі шоттардаы аражаттар.

Отанды банктік тжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар жатады:

- мемлекеттік, акционерлік ксіпорындарды, сондай-а р трлі шаын коммерциялы рылымдарды аымды шоттарындаы саталатын аражаттар;

- р трлі масата таайындалан орларды аражаттары;

- есеп айырысудаы аражаттар;

- жергілікті бюджеттер аражаттары жне оларды шоттарындаы аражаттар;

- баса банктерді корреспонденттік шоттарындаы аражат алдытары.

Талап етуге дейінгі депозиттік шоттарды артышылыы оларды иелері шін жоары тімдіоігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттара аражаттар, шаруашылы жне баса да операциялар -ды жзеге асырылуы барысында тседі жне пайдаланылады.

Мерзімдік салым депозиті – белгілі мерзімі бар жне траты пайыз тленетін, сол сияты алдын ала алуа шек ойылатын салым.

Салым иесі келісілген мерзімнен брын алан жадайда банк айып-пл ретінде оан тленетін пайызды тлемей алуа толы ылы.

Мерзімді салымдар мен мерзімді депозиттерді ерекшеліктері болады:

- есеп айырысу шін пайдаланылмайды, рі мндай шоттара ешандай да есеп айырысу жаттары толтырылмайды;

- шоттаы аражат баяу айналады;

- траты пайыз тленеді;

- пайыз млшеріні е жоары дегейі Орталы банк тарапынан реттеліп отырады;

- ашаны алуы туралы салым иесіні алдын ала хабардар етуі талап етіледі;

- бл шоттаы аражаттар бойынша е тменгі млшерде резервтер белгіленеді.

Таы біркеінен таралан салымны трі – жина салымдары. Оларды белгіленген мерзімі жо, аражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымны жоары шегі шектелген, ашаны салу жне алу кезінде жина кітапшасын крсетуі ажет.

Отанды банктік тжірибеде жеке тлалара ашылатын жина салымдары салым операцияларыны мерзіміне жне мазмнына арай мынадай трлерге блінеді:

- мерзімді жина салымдары;

- осымша жарна осатын мерзімді жина салымдары;

- тыс салымдары;

- ашалай-заттай тыс салымдары;

- масатты жне аынды салымдар;

- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;

- валюталы салымдар.

Мерзімді жина салымдара траты мерзімі белгіленетін жне сол мерзім ткенше алуа ммкінемес салымдар жатады. Мерзімді жина салымдарына баса жина салымдара араанда жоары млшерде пайыз тленеді.

Мерзімді депозиттер жне жина салымдары депозиттік ресурстарды біршама траты блігін білдіреді.

Аымды жина салымдар, негізінен, жалаы, зейнетаы, здіксіз тлемдерді тлеу шін жинаталатын жне пайдаланылатын аражаттарды білдіреді. Мндай салымдар бойынша те тменгі пайыз тленеді.

Мерзімді депозиттер мен жина салымдарыны бір тріне депозиттік жне жина сертификаттарын жатызуа болады.

Депозиттік жне жина сертификаттары – бл салым иесіне белгілі мерзім ткен со, тиісті аражатты жне оан есептелетін пайызды алуа ы беретін жне оны шотындаы ашалай аражатыны барлыын куландыратын эмитент банкті жазбаша кулігі.

Депозиттік жне жина сертификаттары иемденуіне арай екі трлі болып келеді:

1. Атаулы сертификаттар;

2. Млімдеуші сертификаттар.

Атаулы депозиттік жне жина сертификаттары бл салым иелеріні атына толтырылып беріледі. Ал млімдеуші сертификаттарда салым иесіні аты-жні крсетілмейді, яни оны кім иеленсе, сол аражатты иесі болып саналады.

лемдік тжірибеде депозиттік сертификаттарды мынадай екі трі бар:

1. Аударылатын;

2. Аударылмайтын.

Аударылмайтын депозиттік сертификаттар ссалым иелеріні олдарында болып, уаыты жеткен со банкке сынылады.

Аударылатын депозиттік сертификаттар баса бір тлалара екінші нарыты сатып алу-сату арылы теді.

Банкаралы несие – бл коммерциялы банктерді бір-біріне беретін несиелері. Банкаралы несие бл баса ресурстармен салыстыранда те ымбат ресурс болып табылады. Банкаралы несиені бір тріне лтты банкті коммерциялы банктерге ыса мерзімді тімділігін олдап отыру масатында беріліп отыран мынадай несиелерін жатызуа болады: овернайт бір тндік жне кндізгі заемдар.

Овернайт – банктерді лтты банктегі корреспонденттік шотында дебеттік алдыты пайда болуына байланысты бір тнге берілетін несие.

Мысала, оны бгін кешке алан жадайда, ертеіне кешке айтаруа тура келеді. Кей жадайда бл несиені алу жмыс аптасыны соы кні немесе жма кнге тссе, онда несие келесі аптаны бірінші кні айтарылуы тиіс.

Кндізгі заем – банктік жмыс кні ішінде банктерді лтты банкте ашан корреспондентік шотында уаытша аражат жотыын немесе жетіспеуіне байланысты ашалай аударымдар мен тлемдер жасау масатында берілетін несие.

Бл аталан несиелер ыса мерзімді. лтты банк екінші дегейіндегі банктер бгінгі кні орта жне за мерзімде несиелерді бермейді.

Осындай жадайда коммерциялы банктерді активтік операцияларын аржыландыруды басты кзі ретінде пайдаланылатын тартылан аражаттарды жинатауда, коммерциялы банктерден депозиттік операцияларды лайту талап етіледі. Депозиттік операцияларды йымдастыру барысында коммерциялы банктер баланс тімділігін сатай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:

- депозиттік ресурстарды аржыландыратын активтік операцияларды мерзімдері мен сомасына сйкес келуі;

- депозиттік операциялар банк пайдасын лайтуа немесе болашата пайда алу шін жмыс жасауа тиіс;

- депозиттік операцияларды йымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдарды кбірек тартылуына кіл блу;

- салым несиелеріні санын сіру масатында, депозиттік операциялар трлерін лайтып, осымша ызмет крсетіп, жеілдіктер жасауа тиіс.

2) Банктерді активтік операциялары

Активтік операциялар – бл банктерді табыс алу жне зіні тімділігін амтамасыз ету масатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыру жзегеасыратын операцияларды білдіреді.

Бл екі масатты бірегейлігі банкті коммерциялы ксіпорын ретінде тартылан аражаттарды пайдаланудаы ерекшелігін сипаттайды.

Активтік банктік операциялар зіні формасына жне таайындалуына арай р трлі болып келеді. Банктерді активтік операцияларыны е кп тараан трлеріне мыналар жатады:

- ссудалы операциялар;

- инвестициялы операциялар;

- депозиттік операциялар;

- аржылы операциялар;

- баса да операциялар.

Банк активтік операцияларыны маызды блігін банктік несиелік операциялары негізінде ссудалы портфель рылады. Банктік ссудалар біршама табысты жне жоары туекелді болып табылады. Бл активтер топтары банкті басты пайда кзі ретінде ызмет етеді.

Банкті инвестициялы операциялары – несиелік операциялардан кейін банкке табыс келетін операциялар. Банкті инвестициялы операциялары негізінде балы ааздар портфелі алыптастыруыны екі масаты болады: бірішісі – банкке табыс келу, екіншісі - тімді активтер атарын толытыру.

Банкті инвестициялы операция жргізеті баалы ааздары екі топа блінеді:

1) мемлекетті баалы ааздары;

2) корпоративтік баалы.

Мемлекетті баалы ааздары табыстыына арай ш трге блінеді:

- Дисконтты, мндай баалы ааздар алашы нарыта инвесторлара

жеілдікпен сатылып, номиналды ны бойынша тіледі.

- Купонды, яни номиналды нына пайызбен бейнеленген табыс келетін баалы ааздар. Купон мерзіміне арай жылына 2-4 ретке дейін тленеді.

- Аралас, яни купон жне дисконт трінде атар табыс келетін баалы ааз. Бл жадайда инвестор банкті табысы екі кзден: дисконт тріндегі жне купон млшерлемесі тріндегітабыстардан ралады.

Сонымен атар активтеріні бір блігін тімді корпоративтік баалы ааздара да орналастыруда. Корпоративтік баалы ааздара мыналар жатады:

· акциялар

· облигациялар

· депозиттік жне жина сертификаттары

· ипотекалы куліктер

· депозитаралы олхаттар

Акция – бл акционерлік оамны жарылы капиталына лес осандыын куландыратын жне басару ісіне атысуа ы беретін, сондай-а иесіне табыс келетін баалы ааз.

Облигация–оны иесіні ашалай аражат саландыын куландыратын жне эмитентті осы аражат сомасы мен пайызды айтарып беру туралы міндеттемесін растайтын баалы ааз.

азастанда айналыста жрген облигациялар табыстылыына арай екі трге блінеді:

1. купонды облигация-инвестор банкке пайыз млшерлемесі формасында, яни алты айда немесе жылына бір рет табыс келетін трі

2. дисконтты облигация-инвестор банкті облигацияны шыарудан номиналды нынан тменгі баада сатып алып, оны зіні нымен сату арасындаы айырма трінде банкке табыс келетін трі.

Банкті активтік депозиттік операциялары тімділікті олдану жне банктермен корреспонденттік атынас орнату негізінде дамиды. Банкті аржылы операциялары несиелік операциялар типтес, яни банкке табыс келетін активтік операцияларды сипаттайды: лизинг, факторинг жне форфейтинг операциялары жатады.

Лизинг – бл лизинг берушіні зіне тиесілі рал – жабдытарды, машиналарды, ЭЕМ, йымдастыру техникаларын, ндіріске, сауда-саттыа жне оймаа арналан рылыларды лизинг алушыа лизингтік тлем тлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануа беруін арастыратын жала беру шартын білдіреді.

Барлы лизингтік операциялар екі трге блінеді: шыл жне аржылы лизингтер.

1) Шыл лизинг – бл млікті ызмет ету мерзіміне араанда, оны пайдалану мерзіміні ысалыын жне млікті ны толы темеуін сипаттайды.

2) аржылы лизингі – бл уаытша пайдалануа берген лизинг затыны мерзімі ішінде зіні толы амортизациялы нын тлеп шыуымен немесе зін-зі туімен байланысты сипатталады.

Коммерциялы банктерді е кп тараан делдалды ызметіні бір трі – факторинг.

Факторинг операциясы – жабдытаушыны жабдытаан тауары мен крсеткен ызметтері шін тленбеген тлем жаттарын банкке сатумен байланысты комиссионды-делдалды операция.

Факторинг операциясына ш тарап атысады:

1. Факторингтік компания - здеріні клиенттерінен шот-фактураны сатып алатын арнайы мекеме.

2. Клиент – факторинг компаниясымен келісімшарт жасасушы нерксіптік немесе сауда фирмасы.

3. Ксіпорын – тауарды сатып алушы фирма.

Форфейтинг операциясы – форфейторды, яни коммерциялы банкті немесе арнайы компанияны экспортера тлеуге тиісті импортерді берген тлем жатын сатып алуы.

Форфейтинг ммілесінде ш атысушы болады:

1) Экспортер, яни тауарды орта мерзімді несиеге беруші;

2) Импортер, яни тауарды несиеге алушы;

3) Форфейтор, яни ммілені аржыландырушы банк немесе арнайы йым.