Медицина-биологиялы зерттеулерді жоспарлау жне зерттеу жргізу
Медицина-биологиялы зерттеулерді келесі этаптара ажыратуа болады: зерттеулерді жоспарлау жне жргізу, алынан деректерді анализі, нтижені баалау жне орытындылау.
Жоспарлананда зерттеуді масатын анытау, арнайы жиынтыты баалау, тадауды клемін, кездейсо срыптауды, таныстыруды анытау. Жргізуге тадауды жоспара сйкес істеу, файл немесе лшеу нтижесіні кестесін ру кіреді. Анализге жиналан деректерді дрыстылыын тексеру мен статистикалы анализ кіреді. Соысы деректерді визуализациясын болжайды (гистограмма ру), тадамалы лестіру туралы гипотезаларды тексеру, лестіру параметрлерін баалау (длелді жне интервалды баалау), байланысы мен туелділігін табу. орытынды да зерттеуді жне статистикалы анализді нтижесін баалау толы жзеге асырылады. Осы этаптарды аныыра арастырайы.
Жоспарлау кезінде зерттеуді масатын анытау ажет, гипотезаларды анытау, оларды мнділік дегейін анытау, сондай-а, сершілдік (кші) критерийді анытау, гипотеза соысы бойынша тексеріледі. Еске тсірсек, критерий кші – ммкін болатын атені бірлігі жне ол дрыс болса, альтернативті гипотезаны абылдауы ммкін.
сершілдік критерийлерге сер етеді:
- нерлым мнділік дегейі аз болса, сорлым сершілдік те аз. Біра са болыыз, мнділік дегейіні жоары болуы дрыс нлдік жормалды айтару атеріні жоарылауына келуі ммкін. Мысалы, екі тадауды орташа мнді баасыны арасындаы айырмашылы.
- нерлым серді млшері лкен болса, сорлым сершілдік критерий де жоары. серді млшеріне ыпал ету ммкін емес.
сершілдік критерийді арты санмен есептеу иын емес, егер сер млшері белгілі болса. кінішке орай, зерттеуді жоспарлау кезінде ондай параметрлерді білмейміз. сер млшерін білу ммкін емес (детте оны баасы зерттеуді масаты болып табылады), сондытан сершілдікті есептеу кезінде серді е аз млшерін крсету керек. сершілдікті алдын – ала сирек анытайды, бра оны міндетті анытау керек, йтпесе, зерттеу стсіз аяталуы ммкін.
Егер зерттеуден кейін сер аныталса, онда сершілдік маызды емес. арама-арсы жадайда, егер сер аныталмаса – ол бірінші дрежелі мнге ие. Шынында да, сершілдікті статистикалы мнді айырмашылыы 80% табылса, онда шынымен де айырмашылы жо деп есептеуге болды. Баса сзбен айтанда, теріс нтиже алды. Егер сершілдік 25% раса, онда біз ешандай нтиже алмады деген сз.
Кбінесе зерттеуді ірі клиникаларда жргізеді, йткені онда кез-келген науастар емделе бермейді. Сондытан клиникадаы науастарды жасы тадау деп айту иын. Бл сйкессіздікті міндетті трде ескеру керек, йткені, науастарды жиынтыы алынан зерттеу нтижесіне сйкес таралуы ммкін.
Кез-келген статистикалы діс жорамалдаандай нтиже бермейді, тадау жиынтытан кездейсо нтижеге теді ( ол тадауды амтамасыз етеді). Егер осы шарт орындалмаса, егер тадау сынылмаан болса, онда статистикалы діс дрыс нтиже бермейді. Егер тадау таныс болса, онда оны андай жиынтыты сынылатын ескеру керек.
«Кездейсо шыу» маынасы, барлы жиынтыты мшелері шін тадау бірдей болуы ммкін. Мысалы, егер екі топ (зерттеу жне баылау) жне оларды млшері бірдей болса, онда жиынтыты кез-келген топа тсуі ммкін.
Кез-келген топты те ммкіндігін амтамасыз ету оай емес. Алдымен адамны р трлі серін шектеу керек. Ол діс «рандомизация» деп аталады. Рандомизацияны шарты – баылау тобындаы науастарды айырмашылыты болмауын амтамасыз ету, емдеу дісінен баса. Нтижені баалау этапында зерттеу мен зерттеушіні серін шектеу керек. Ол соыр діс жргізіледі: науас та, дрігер де емні андай трі жргізілгенін білмейді. Екі трлі соыр дісі кбінесе тиімсіз, сондытан арапайым соыр дісі (дрігерде млімет бар, ал науаста ешандай млімет жо немесе керісінше) жне жартылай соыр дісі( дрігер де, науас тажартылай хабардар). Кез-келген жадайда зерттеуге атысушылар білетін мліметтер аз болуы керек. Егер андай да бір зерттеу атысушыларыны топты рылуына сер тигізуге ммкіндігі болса, онда ол ммкіндік олданылуы тиіс.
Рандомизация шін тадауды зерттеушіге байланыстылыы аз. Ол зерттеушілерден згеше жне туелсіз болуы керек. Облысты зертханлы зерттеулерден мысал келтірсек. Торда отыран 20 атжалмандарды 2 топа блеміз. Тордан 10 атжалманды босатамыз да, оларды баылау тобы деп атаймыз. Ол дрыс па? рине, дрыс емес. Себебі, тордан е мыты жне агрессивті атжалмандар шыып кетеді. Ол шін кездейсо тадауды алу шін, кездейсо санды олдану керек. Зерттеу нерлым жасы жргізілсе, сорлым оны нтижесі зерттеу дісіне тиімді.
Статистикалы дісті деректеріне талдауды дрыс жргізу шін бізді ызытыратын белгілерді (санды, сапалы) жне лестіру тріне назар аудару керек.
Статистикалы критерийлерді тадауда санды белгілер жадайды тсіндіруді ажет етеді. Егер жиынтыты лестіру белгілері алыпты болса, онда параметрлік дісті олдануа болады.
сері жо нлдік жорамал табылса, онда оны не шін олай боланын табу ажет. Ол шін сершілдік критерийлерді анытау керек, егер ол аз болса, онда оны себебі тадау клеміні аз боланы. Біра егер сершілдік лкен болса, онда сер шынымен де жо.
Таырып бойынша баылау сратары:
1. Медицина-биологиялы зерттеулер не шін жргізіледі?
2. Медицина-биологиялы зерттеулер андай кезедерден трады?
3. сершілдік критерийлерге нелер сер етеді?
4. «Кездейсо шыу» дегеніміз не?