ВЕРБАЛДЫ ЖНЕ ВЕРБАЛДЫ ЕМЕС АРЫМ-АТЫНАСТЫ АДАМ МІРІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫ МАЫЗДЫЛЫЫ

 

азіргі оамымызды леуметтік, экономикалы, саяси, мдени, рухани міріндегі згерістер адамгершілік ндылытарды, оны ішінде арым-атынас жне адам мдениетіні дегейін тбегейлі айта арастыруды талап етеді. сіресе лемдік дегейде арым-атынас мселелеріні шиеленісіп отыран шаында адамны адама атынасын ізгілендіріп, жоары мдениеттілік дегейіне ктеру ажеттігі айындала тсуде.

зіні кріністерінде арым-атынас айналадаылармен байланыса тсуді рухани ажеттілігі ретінде болады. арым-атынас – екі немесе оданда кп адамдарды атынас жасауы, реттеуі мен орта нтиже алуды масат етіп, келісім мен бірлестікке баытталан зара рекеттерін айтамыз.

Адамдар здеріні немесе згелерді ажеттіліктерін анааттандыру масатында бір-бірлерімен арым-атынас жасайды. Ол вербалды, сондай-а вербалды емес арым-атынас. Осыны негізінде, арым-атынас адам міріндегі маызды аспектілерді бірі болып табылады.

арым-атынасты адам міріндегі психологиялы маыздылыы туралы отанды алымдар Х.Т. Шерьязданова, С.М. Жаыпов, Н.Т.Тосанбаева, С. Елеусізова, Ф. Ш. Оразбаева, А.М. диярова, сонымен атар шетелдік алымдар Г. М. Андреева, В. А. Горянин, Е. Е. Смирнова, А. Пиз, Ф. А. Кузин, В.П. Шейнов, В.Ю.Дорошенко, Л.И. Зотова, Н.А. Нартов, Л.Гласс, В.П. Енгалычев жне т.б. ебектері арналан.

Адамдар арасындаы атынас екі негізгі арым-атынас каналымен жзеге асырылады. Олар: вербалды жне вербалды емес.

Вербалды арым-атынас тіл, сйлеу арылы жзеге асады. Тіл – сз жйесі, сздерді дрыс растыру, ойды сзбен толы жеткізу, дыбысты, интонацияны, сзді натылыы. Тілдік дыбысты былыс – сз темпі, дауыс ыраы, ритм, тембор, дикция.

Вербалды емес арым-атынас - «дене тілі», «ым-ишара тілі» деген ымдармен байланысты. Бл арым-атынас ралына – поза, ым-ишара, мимика, визуалды атынас, тла аралы дистанция.

Вербалды емес арым-атынас ерекшеліктеріне байланысты зерттеулерді шетелдік алымдарды, Пол Экман, Аллан Пиз, Барбара Пиз, Роджер Акстел, Альбер Мерабян, Альберт Шефлен, В.Б. Шапарь, Э. Холл, Д. Ньюренберг, Г. Калеро, С. Данкелл, А. Штангль, Карстен Нимиц, А.Л. Ярбус, т.б. ебектерінен круге болады.

А.А.Леонтьев з ебегінде: «арым-атынас - білім мен мдениетті компоненті, оны блінбейтін блшегі іспетті адам баласыны тлім трбиесі мен згелермен байланыс орнатуды ерекше жолы» - деп арым-атынас процесіні адам міріндегі ерекше маызымен атар оны зіндік анытамасын да крсетіп ткен [1].

Вербалды емес арым-атынас ерекшеліктерін білу гімелесушіні жасыра тануа ана емес, сондай-а айтылан сзді баса адамдара алай сер еткенін алдын ала круге ммкіндік береді, яни ажетті нтижеге жету шін рекетті жне мінез-лыты згертуді ажеттілігі жайлы білуге болады [2].

Кез келген «жемісті» атынасты кепілі сенімді контакт болып табылады. Ал мндай контакт сізді не айтаныыза ана емес, зіізді алай стааныыза байланысты, сіресе іскерлік арым-атынаста. Айтылан апарат немесе хабарды мазмны іс-рекетке немесе адамны вербальды емес ылытарына сйкес келмесе, адам интонация, мимика, жестке, кзараса бадарланып, апаратты жасырын мазмнын аулауа тырысады, осыны нтижесінде гімелесушіні шынайылыы немесе жаландыы адамны бірін-бірі абылдауына сер етеді.

Бізді вербалды емес арым-атынас жайлы тсінігіміз кптеген фразеологиялы айналым арылы аарылады. Мысалы, баытты адамдар жайлы біз кейде «баыттан жадырап кетіпті» немесе «жайнап жр» деп айтамыз. Ал орыан адам жайлы «тастай атып алыпты», сондай-а ашуланан адам жайлы «жарылып кететіндей» деп айтылып жатады.

Вербалды емес белгілерді ажырата білген жн. Олар:

Біріншіден, сздер арылы тек фактілі білімді айта аламыз, ал сезімдерді жеткізу шін сздер аз болып жатады. Кейде біз «алай жеткізсем екен...» деп зіміздегі сезімні тередігі мен крделілігін сипаттау шін сз таба алмай жатамыз. алай боланда да кейбір сезімдер сздік сипатта берілмей, вербалды емес ралдар арылы жеткізіледі.

Екіншіден, осы вербалды емес тілдерді (язык тела) білу арылы з-зімізді стауа йренеміз. Егер гімелесуші зіні ашуын басара алмаса, ол айайлауды, брылады немесе одан асар жарасымсыз ылытарды жасайды. Вербалды емес каналдар адамдарды біз жайлы не ойлайтынын тсінуге ммкіндік береді.

Сондай-а, вербалды емес сигналдар санасыз трде крінетінін ескеру ажет. Сондытан, адамдарды сздерді саралап, салматай отырып айтанына арамастан, кбіне жест, мимика, интонация, дауыс ыраы шындыты крсетеді. Осы вербалды емес арым-атынасты кез келген элементі айтылан сзді растауа немесе кмнмен арауа жол ашады.

Психологиялы бейне жасауда е крделі де маызды тсіл – жеке адамны бітістерді біріктіре серлену былысы. Оны мні мынады: рбір адам сан-илы тлалармен кп мрте кездесе жріп, абылдау жне баалаумен жадында оларды сырт крінісі, психологиялы жне рекет-ылыы туралы пайымдау бекітеді.

Р.С. Немов вербалды емес арым-атынасты маызы зор екендігімен келісе отырып, кеес беру барысында клиентті психологиялы жадайы мен жеке тлалы ерекшеліктерін анытауа ммкіндік беретін белгілерді крсетті [3]. Олар:

· Денесін ала иілдіру, отыран кйінде олдарын тізесіне немесе орындыа тіресе: адам гіме айтуды тотатып, рекет етуге дайын;

· Кз арашыыны лкеюі – сол кездегі адамны жаымды сезімін білдірсе, кз арашыыны кішіреюі – жаымсыз сезімді білдіреді;

· Егер адам тобытарын бір-біріне біріктіріп отырса, оны болып жатан нрсеге кзарасы жаымсыз, біра ол зін стап отыруа мжбр, жаымсыз ойлар мен жаымсыз сезімні белгісі;

· Басты тіке алыпта болуы адамны кріп немесе естіп отыран мселесіне нейтральды кзарасыны белгісі. Басын бір жаа иген болса, ызыушылы танытаны. Егер адамны басы ала арай иілсе, жаымсыз атынасты белгісі;

· олын басына оюы - зіне сенімді, згелерді алдында жоары санайтын адамдарды имылы.

· Егер адам обалжып, сынау немесе ораныс позициясын станса – екі олын ккірегіні алдына жинастырады;

· олын ккірегіне жинастыруы – оранысты ажет ететін жадайда тыылуа деген мтылысты белгісі;

· Егер сізбен гімелесуші адам екі олын ккірегіне жинастырса, ол сізді дегеніізбен келіспей траны;

· зіні жаымсыз сезімдерін жасыруа деген мтылысты иыты арсы олды саусатарымен ысаны арылы байауа болады;

· Егер олды ккірекее жинастыранда бас барма жоары араса, ол адам зіні дрежесін жоары санааны;

· олды айастыру, сондай-а, орыныш сезіміні туындаанын крсетеді;

· Егер адам тама астын уаласа, ол шешім абылдау стінде отыр;

· Егер адама зіні шешімі жайлы айтуды сраанда ол аузына бір зат (сауса, кзілдірік) салса, ол сенімсіз, аладауда, оан ойлануа уаыт керек боланы;

· Егер адам желкесін алаанымен сипап, кзін шетке тартса, ол адам тірік айтуда;

· Екі олын беліне ойып, бір олымен екінші олыны білегін стаса, ол адам ашулы, ренжулі кде жне зін «ола алуа» тырысуда;

· Адам ашулы болан сайын, оны арасындаы олылы жоары ктеріле тседі;

· Адамны тірік айтанын немесе шынайы еместігін крсететін белгілер: басын, бет бліктерін олымен стауы, сіресе, аузын, мрнын, кзін, лаын жне мойнын;

· Саусаын аузына салуы, олдауды ажет еткені.

· Саусапен немесе тырнапен устел бетін тарсылдату шыдамсыздыты белгісі;

· Егер айасан олдару жоарыда болса, бл адаммен келіск иын болады.

Жеке адамдар арасындаы арым-атынастар те нзік те зілгіш келеді, себебі наты тлалар арасындаы атынастар сол атынас иелеріні былмалы кіл кйіне туелді. Уаытты туімен жасты елге тартуымен аралы атынастар тратала тседі, балалы пен жас спірім шатаы адамдар арасындаы брасын жол тадау бл кезде сабасына келе бастайды, адамны ішкі дниесі сабыр тауып, кездейсо атынас, байланыстара лай тспей, з алауын тадай алу абілетіне жетеді. атынастарды траталуыны жне бір жні адамдар бірін бірі жете танып, біріні ылыына екіншісі кнігіп, зара йлесімге бейімделуі.

Адамдарды алашы танысуынан олар арасындаы бдан былайы атынастарды ай сипатта боларын аара салу те иын. Кп жадайда тым жасы басталан танысты апелінде зіледі, ал кейде тіпті басаша да болады: алашысында йтеуір бірдееден натпай жрген адамына бара-бара лкен рметпен атынас крсеткендер де аз емес. Мндай жадайлар адамдарды бір-біріне алашы танысуда берген баалары мен абылдауына байланысты психологиялы задылытара орай туындайды.

Наты мезеттегі адамдар арасында болатын атынастар сипаты кптеген шарттара туелді, мысалы, адамны денсаулыы мен психологиялы кейпі. Дені сау, кілі ктерікі болса, тірегіндегілермен атынас та п-демі, йлесе тседі. Кіл-кйге жайлы жадай болса, атынасы одан рі беки тседі, ал андай да бігер кйде тзілген атынас кбіне баянды болмайды.

Адамдар арасындаы атынастар оларды жеке мінез-лыына да байланысты. рдайым намды араатынастарды орныуына адамдаы айырымдылы, аілділік, йіршедік, досты пен жымшылды асиеттер пайдалы. Ал сенімсіздік, кмншілдік, шпенділік, тйытылы пен зімшілік-алыпты атынастар орныуына кері серін тигізеді.

Ой-рісі ке дамыан, тжирибесі бар адамдар з атынастарын мегере алады, біра бл кпті олынан келе берммейтін іс, себебі кп жадайда аралы атынастарды мнін соларды тзуші адамдарды здері де тсіне бермейді, ал тсінбеген затты санлы басару ммкін емес [4].

арым-атынас жасау арылды адама ана тн табии асиет жне ол адамны тіршілік бейнесі мен мдени мірінде, трмыс салтында кнделікті кнделікті ажеттіліктерін анааттандыратын траты шарт. Ойын мен оу жне ебек, адам рекетіні негізгі трлері осы арым-атынас арылы дамып жетіліп жзеге асады. Адамдар зара тілдесіп мір сруге бейімделуі организм тіршілігі шін су мен ауа, кн шыласы сияты табии ажеттілігімен бірдей.

Жас лайан сайын атынастар тек траталып ана оймастан адамны оларды басару абілеті де артады. Мндайда адама жрдемге келетін оны даралы ерекшеліктерін осымша мірлік тжірибесі. рашан адам аралы атынастарды жеіл де тымды реттейтін адамдар арасында ксіби ызмет бабымен жмыс жргізетін, сендіре гіме айта білетін, леуметтік жетекшілкке ыайлы мамандар болады, мысалы: саясаткер, мекеме жне ндіріс башылары, малімдер, дрігерлер мен актерлер. Адам аралы атынастара ыпал жасай білу абілетін атынастар психологиясы здіксіз йрену арылы жетілдіре, дамытып баруа болады.

Адамдар арасындаы атынастарыны алыптасуы, детте, оларды бірін-бірі абылдай алуы, тсінуі жне баалауына байланысты, яни тілдесу нтижесінде бір адамны екіншісіні образы жнінде топшылаан ой-пікірі. Екінші адамным тлалы образын оны сырт пішіні мен психологиясын жне рекет-ылыын байланыстыра, салыстырып тануа болады. Ал психологиялы бейне р адамны ажетсінуінен, ылы мотивтерінен, мінез бітістерінен, рандай мірлік жадайлардаы кіл-кй толаныстары мен рекеттерінен крінеді [5].

арым-атынас тбегейлі адамды сраныс бола отырып, дербес ндылы болады, себебі адам баса адамды рдайым ажетсінеді. Ол шін маызды дние – бл баса адам, онымен арым-атынас, орта істі бірлесіп орындау, ниеттестік. Тек ана арым-атынас процесінде жне тек сол арылы адамны мні крініс табады. арым-атынас жеке адам рылымыны маызды факторларыны бірі болып, оны леуметтануыны ажетті шарты болып табылады. арым-атынас оамны жне адам міріні барлы жаын амтиды. Адам баса адамдармен арым-атынассыз з мірін елестете алмайды, себебі оны мірі бкіл адамзатты саталуына тікелей байланысты.