Тапсырма. Тау-кен мамандыына атысты тмендегі синонимдес сз тіркестерімен сйлемдер растырыыздар.
КСІБИ АЗА ТІЛІ
ПНІ БОЙЫНША
ПРАКТИКАЛЫ (СЕМИНАРЛЫ) САБАТАРА АРНАЛАН
ДІСТЕМЕЛІК НСАУЛАР
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АРААНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫ УНИВЕРСИТЕТІ
аза тілі жне мдениеті кафедрасы
5В070700 – «Тау-кен ісі» мамандыыны студенттеріне арналан
ККТ 3218 «Ксіби аза тілі» пні
Til 4 Тілдік модуль
«Ксіби аза тілі» пні бойынша практикалы (семинарлы)
сабатара арналан
ДІСТЕМЕЛІК НСАУЛАР
ТАЫРЫП. ДНИЕЖЗІЛІК ТАУ-КЕН ІСІНІ ДАМУ ТАРИХЫ. ГРАММАТИКА.
Практикалы сабаты жоспары
1. Дниежзілік тау-кен ісіні даму тарихы. Грамматика (осы таырыптарды толытыру, еске тсіру, студенттерге сратар ою).
2. Мтінмен жмыс (термин сздерді аудару, сзтіркестерін, сйлемдер растыру, тапсырмаларды орындау).
Дниежзілік тау-кен ісіні даму тарихы
Адам баласыны даму тарихы тау-кен ісімен байланысты: крек пен айла, бала - бірінші тау-кен ісіні ралдары осы уаыта дейін тау-кен жмыстарында олданылады.
Жерді бетінен барлау жмыстары жер ыртысына тередеген сайын р жерлерде жаа технологиялы жне техникалы дістер олданыла бастады.
Тау жыныстарын копару шін бірінші атылыш зат ретінде XIV асырда ытайда о дрі жасалды. Басында о дріні соыста олданды, кейін тау-кен саласында опару жмыстарында олдана бастады.
XV асырда Европа елдері тау-кен ісінде, Ресейде профессор Зимин жасаан - динамит деген дріні олданды.
Оны патентін Нобель сатып алып 50 жыл бойы Европа елдеріне зауытта жасап сатып отырды.
ХVІІІ асырда Америкада тау-кен ісі дами бастады.
ХІХ асырда Европа елдеріні ол астындаы Африка, Азия жне Австралия мемлекеттерінде тау-кен ндірісі дами бастады.
азіргі заманны талабына сай жер ойнауындаы пайдалы азбаларды ндіруде табиатты орау жне жер бетін ежелгі алпына келтіру мселелері адамзат тіршілігі саласынан орасан зор орын алатындыы белгілі. Сондытан, жер ойнауындаы р трлі пайдалы азындыларды осабат ндіріп, оларды ндіру жне байыту барысында ысырапа шырамауы кзделуге тиіс. Сонымен атар, су кздеріні сарырап алмауы жне оларды р уаытта таза болуы да табиат орау мселесінен тиісті орын алулары ажет. Бл мселені орасан зор маызы бар екендігі - ндірілген кен клеміні жыл сайын 3%-ке аса тсуге кепіл бола алатындыы. Мысалы, IX жер жзілік халыаралы тау-кен Конгресіні тжырымы бойынша 1973-1974 ж.ж. аралыында 220-225 млд. АІІІ долларына пайдалы азындылар ндірілген. Ал X тау-кен Конгресіні есебі бойынша 1979 жылы бкіл жер жзінде 450-470 млд. АШ долларына пайдалы азындылар ндірілген.
дебиет:
Her.: 1 [441-465], 22 т
ос.: 1 [485-493], 3 т
Баылау сратары:
1. алайы заманына дейінгі тау-кен ісіні даму тарихы.
2. андай ралдар олданылды?
алан дэуірлердегі тау-кен ісіні даму тарихы.
андай техника мен технологиялар колданылды?
1-тапсырма. Жаа сздермен танысыыздар:
дниежзілік - всемирный
барлау жмыстары - разведочные работы
даму - развитие
ыртыс - залежь
тау-кен ісі - горное дело
дістер - методы
тыыз байланысты - тесно связано
опару - подрывка; выворачивать
крек - лопата
атылгыш зат - вещество взрывчатое
айла - кирка
о-дрі - боеприпасы; заряд; порох
бала – молоток
сала – отрасль
Тапсырма. Мтінні мазмны бойынша тмендегі сратара жауап берііздер.
1. Тау-кен ісінде е алаш андай ралдар олданылды? 2. Жерді бетінен барлау жмыстары терендеген сайын андай дістерді олдана бастады? 3. Тау жыныстарын опару шін атылыш зат ретінде не жасалды? 4. Европа елдерінде тау-кен ндірісі ай кезенен дами бастады? 5. Пайдалы азбаларды ндіруде не мселе кзделуде? 6. Жер жзінде кен ндіру алай дамыан?
Тапсырма. Мтіндегі кптік жалаулы сздерді астын сызып, оларды жасалу жолын тсіндірііздер.
лгі: Егер сздер дауысты жне нді р, й, у дыбыстарына аяталса, онда: -лар, -лер жалаулары жаланады. Мысалы: азба+лар, азынды+лар, й+лер т.б.
Тапсырма. Мтіннен тау-кен саласында олданылатын сздер мен сз тіркестерін теріп жазып, олармен сйлемдер растырыыздар.
Мысалы: жер ыртысы, пайдалы азындылар, тау-кен ісі, тау жыныстары т.б.
Тапсырма. Тау-кен саласы бойынша мамандытара негізделген терминдердіц маынасын есте сатаыздар. Кптік жалауларын тауып, оларды сйлемдегі кызметін тсіндірііздер.
Ірі сепкілді кен - крупновкрапленная руда. Сепкілдікті ірі не саа жатызу шартты ым. Мыс.: ара металл кендерінде баалы минералдарды ірілігі 10-20 мм, не одан да ірі болып кездеседі де, 1-2 мм болса сепкілдікке жатады. Ал тсті металл кендерінде минерал тйшіктеріні размері 1 мм болса, олар ірі сепкілді кен деп аталады.
Кбікті флотация - пенная флотация. Флотациялау процесіні е кп тараан трі.
Аралас кен - руда смешанная. Баалы зат сульфидті жэне тотыты минералдар трінде кездеседі. детте мндай кендерді байытылу дрежесі жоары болмайды жэне р трлі процестерді олдануа мжбр етеді.
Кен аттылыы - твердость руды. сату жне нтатау процестеріне лкен сер ететін кенні физикалы асиеті.
са сепкілді кен - тонковкрапленная руда. Кенде баалы минерал тйіршіктеріні диаметрлері 0,1-0,074 мм-ден тмен болса, онда олар са сепкілдікке жатады да, мндай кендер тек флотациялау дісімен байытылады.
Пайдалы азбаларды байытуды су-шламды слбасы - водношламовая схема обогащения полезных ископаемых. Байыту технологиясыны слбасында суды андай операциялара тсірілетіні жне анша тсірілетіні крсетіледі.
Зумпф - зумпф (на фабрике). Пульпалы нім бір операциядан екінші операцияа тасымалдау масатымен айдаыша (насоса) берілу алдында жинаыш сыйымдылыа тседі. Онда пульпа дегейі бір алыпта болады да, айдаышты траты жмыс істеуіне ммкіндік жасалады. Зумпф бетоннан не металдан жасалуы ммкін.
Сздік:
тоты - окись; ржавчина; коррозия
сату - колоть
тоты тсті - ржавого цвета
айдама желдеткіш - вентилятор нагнетательный
нтатау - перемалывание; размельчение
байытылу - обогащаться; обогащение
тапсырма. Тау-кен мамандыына атысты тмендегі синонимдес сз тіркестерімен сйлемдер растырыыздар.
Кен жмыстарынын дамуы, кен жмыстарыны ркендеуі, кен жмыстарыны игерілуі, кен жмыстарыны табысты жргізілуі, кенді шыару, кенді конвейерге тиеп жоары ктеру, кен институты, тау-кен жоары оу орны, кен ісі институты, кен орнын игеру, кен орнын тиімді азу, кен орнын тасымалдауа дайындау, кен орнын тазалау, кен даярлау жмыстарын жргізу