Топсеруенні маызы.

Мектепте биологиялы жмыстар оу трбиесі бойынша е негізгі топсеруенні міндеті болып табылады. Топсеруенді сімдіктану сабаында тсіндіруді екінші тсілі болып табылады. Онда сабааты сияты талаптар ойылады. Топсеруен кезінде атысушылар оып жргеніне осымша деректер алып, толытырып тсіндіреді. Топсеруенні негізгі принципі оршаан ортадаы сімдік организімін танып білу негізінде алыптасады. Осыны барлыын мегерген со атысушыларды логикалы ойлау абілеті дами тседі. Топсеруенде дниені тануды те белсенді трі болып табылады, жне тірі табиатпен адам арасында тыыз арым-атынасты ныайтады. Топсеруен кезінде те наты білім алыптасады. Малім аншалыты тере жйелі топсеруенді жоспарласа ол те жасы атысушы ойында алады. Белгілі бір объект жылды р трлі кезеінде крсету керек, яни эволюциялы теорияны алай мегергенін сынап кру шін жетекшіні міндеті жетекшілікті рі тсінікті біліміді мселені ою жне жзеге асыру те жасы нтижесі мынандай, тапсырмалар арылы круге болады, яни тымдарды сонау бір сімдікте дамыан, оны тамырларыны зындыы т.б.

те тамаша деректерді іріктеп атысушыларды ызытырып, тірі табиат жайлы не білетіні туралы білмідерін тексеру, соымен атар ызыушылытарды арттырады. Жалпы ызыушылы белсенді жмыс кезінде атысушыларда туындайды. р бір топсеруенде малім масаты мен баытын, крсетіп отыру керек. р бір малім орта мектепте топсеруенді тым болмаса да бадарламаны кішігірім клеміндей ткізуі міндетті

2 Топсеруенге дайындалу дістері

Топсеруенні нтижесі, рі стті туі тікелей даярлыа байланысты, аншалыты малім крделі дайындытан тсе, 2 есе тсе де те жеіл теді. Топсеруен даярлыын екі топа блуге болады. Ол малімні даярлыы жне атысушыларды дайындыы, е бірінші топсеруенні бадарламасы бойынша малім не істей білу керек? Ол ойылан таырып бойынша маста, міндет ойып, таырып бойынша дебиеттер арау керек. дебиетпен танысып болан со малім таырып бойынша топсеруенні баытын белгіледі. Топсеруенні жоспары бойынша ол бірнеше блімдерге блінуі керек, яни андай діспен жргізу ай жерде, жне ай баыт бойынша. Ендігісі ол малім топсеруенні алдында баытты жолын тексеріп шыады. Бл топсеруенді малім жне жетекші жер мен танысып баытын натылап, ондаы объектілерді белгілейді. Топсеруенні дісі таырыпа жне оны масаттарымен оан атысушыларды білімі мен жасына байланысты

Топсеруенде малім белсенді тлаларды бірі; Ол топсеруен кезінде трлі сімдіктерге мліметтер береді. Егер атысушыларда дние тануа ынтасы зор болса онда топсеруенні нтижелі екені айтуымыза болады. зіндік жмыста те жасы лгерім мдай жмыстарды сіресе топсеруен кезінде беру керек. Ол логикалы ойлау абілетін арттырады. Н.М.Верзилин сынан сызба нса топсеруенні баытынны пайдалану кезінде:

 

Топсеруенні логикалы блімі дістемелік нсаулар Баыттау орны Объекттер
       

Топсеруенні дістемесін арастыра отырып оны рал – жабдытарсыз тпейтіні ескеруіміз керек. Жерден сімдіктерді азып алу шін крек керек.

Топсеруен ткізу жоспары.

1. Серуенге шыатын кн кестесін белгілеу.

2. Оушылара саты ережесін сатау тіртібімен таныстыру.

3. Серуенге шыатын киімдерге ойылатын талап.

4. оушыларды топа бліп, керекті оу жаттарынан не алу керек екендігін тсіндіру.

5. Серуенні таырыбы мен масатын, баратын жерімен таныстыру.

6. Серуен кезінде з бетімен жмыс істеп, орытынды жасай білуді айту. Не крді? не білді?

7. Келесі сабата жоспар бойынша гімелеу.

3 Биология пнінде топсеруенді йымдастыру дістемесі.

рбір топсеруен бірнеше блімнен ралады:

1. мектептегі жиын жне топсеруенге бару.

2. атысушыларды малім мен жмысы.

3. топсеруенен оралуды йымдастыру.

Топсеруенні негізгі блімі кбінесе гімелесу болып теді. гімелесу кезінде мезгілді кезені, ауа рай жадай жнінде сз озайды. гімелесу тілі те наты, рі тсінікті болу керек.

Егер гімелесу тура жмыс стінде болса, онда малім гімесін айтып алай сімдікті жинау керектігін крсетеді.

Осыдан со топсеруенні негізгі бліміне кшеді – яни жетекшіні жмысын баылау. Бл жмыс негізгі екі баыттан трады: баылауды жазып отыру жне сімдікті жинау

сімдіктануды е негізгі жмыстарыны бірі ол сімдік жинап кеппе шп растыру.

Топсеруенде жетекші келесі мынадай гербаризация ережесін йрету керек.

1. Кеппешп шін жиналатын сімдіктер тек белгілі трі ана алынады жне ауруы, заымы жоын аламыз. Клемі мен млшері жаынан орташа. сімдікті тамаша фазасы – гл деген фазасында жинау. Сонымен атар сімдікте жеіл боланы да жн болар еді. Кптеген крестглділер мен шатырглділерді жемістерін анытау келе бермейді.

2. сімдік толы млшерімен жиналу керек тіпті тере кеткен тамырымен оса. сімдікті азып алу шін е алдымен оны жан-жаын азып аырын тамырын топыраымен осып ктеріп алып тамырын топыратан тазалаймыз.

3. сімдіктер бірнеше трлері жиналу керек. Оан осымша глдерін, жемістерін, тымдарын жинау керек.

4. Егер сімдік келесі жапыраа дейін глдесе онда оны айта жинау керек.

5. Екі ш сімдіктерді аталы пен аналыатарынан екі трден жинау керек.

6. Жинау науаны – кктемні ра ашы ауа райы кезінде.

7. сімдікті жинап аланан со міндетті трде сімдікті атауы жазылан этикеткасы болу керек.

8. Этикеткада (белгісі)

а) сімдікті нмірі

б) сімдікті атауы (латынша, азаша, орысша)

в) тымдастарды атауы

г) орналасу мекені

д) тіршілік ортасы (наты жері, айда табылды, андай, экологиялы жадайда)

е) жинаан мерзімі

ж) жинаан адамны тегі.

Малімні міндетті гмелесудегі орытындысы, яни жиналан материалды ндеу нтижесін шыару. Негізгі талаптара ойылан атысушыларды талаптарын, тиянаты орындауы. Малім тиым саланын ата орындау. Ааша шыпау, суа тспеу, жоталардан тмен жгірмеу. Себебі жетекші малім рбір баланы денсаулыына жауапты. Жиналан сімдіктерді жаттау жне ндеу те маызды ол тосеруен кезінде алан білімді топсеруенні орытындысын конференцияда баяндап крсетуге болады. Жалпы сынып аралы топсеруен саба уаытында жргізуге болады. Біра уаыт немдей отыру керек. Сонымен атар жасы белсенділер мен кзге тскендерге жалпы пн бойынша баа оюа болады. Мндаы негізгісі ол материалды жасы даярлау яни кеппе шпті сапасыны жоары болуын адаалау. Кептіруді маызды, негізгі ережелерін стану:

1. Кептіруді жедел трде орындау. Жиналан сімдік міндетті трде клеке шатыр астында кептіріледі. Жасы рі жедел кебу шін –вентиляцияны маызы зор.

2. Жк астына ояр алдында жапыратарын жазу керек.

3. Кептіру ралына салынан сімдікті алма кезек газетін ауыстыру керек. 2 тулікте бір рет тен.

4. Егер жк болмаса онда жай папкіде кептіруге болады. Папкідегі сімдікті стін жауып, стіне 16-20кг салматы жк ояды. Осы кезде аазын жиі-жиі ауыстыру керек. Себебі жк тскен кезде сімдікті шырыны аады. те нзік сімдіктерді кептірген кезде жк салмаы аздау болуы керек.

5. сімдіктерді шырынды бліктерін матаа салады.

6. Нзік глдерді матада немесе сзгі аазда кептіреді.

7. Етті, рі шырынды сімдіктерді ысты сумен бір рет шаю керек. Олар ордаы орек арылы гербариді сіреді немесе нашар кебеді.

8. ыланды бталарды кептірер алдында желімге немесе ысты суа бір рет малып алу керек. Себебі йтпесе кеуіп кетен со оны ыландары тсіп алады .

те жасы крнекіліктерді клемді жасау шін мда кептіру тсілі олдануа болады. Бл тсілді зін мында жасау керек бірнеше рет сумен шайылан.

мда кептірген сімдіктер міндетті трде герметикалы немесе тыыз жабылан шыны ыдыста сатау керек.

Топсеруен барысында рбiр оушы:

1. Кеппешп жасауды, косервациялау жне мда кептiрудi, бояуын жоалтпайтын ылал препараттар мен аашты сiмдiктердi кесiндiсiн дайындауды арапайымдiсiн йренуi керек.

2. сiмдiктердi морфологиясы жнiндегi бiлiмдерiн жетiлдiрiп, оларды ботаникалы атесiз талдап, сiмдiктердi ажырата бiлуi ажет.

3. сiмдiктердi суiн, дамуын, глденуiн, тозадануын жне кбейуiн байап, оларды оулытан, сызба нсадан, фотосуреттен жне кестеден ажыратуды бiлуi керек.

4. сiмдiктердi негiзгi типтерiн айыра бiлуi керек.

5. сiмдiк бiрлестiктерiн экологиялы, жне географиялы жадайлара байланысты сипаттамасын бiлуi керек.

6. сiмдiктердi орау мселелерiн бiлуi керек.

Биологиялы топсеруен йымдастыруды кейбiр мселелерi

азiргi уаытта ботаникадан дала практикасы стационарлы жадайда емес, белгiлi бiр жерлерге бару, яни экскурсия бойынша жргiзiледi. Бл практика барысында жетекшiсiне ерекше жауапкершiлiктi жктейдi. Практика барысында жетекшi р оушы топтарын дрi – дрмек аптечкасымен амтамасыз етiп, алашы кмек крсету тртiптерiмен таныстыруы керек.

Олар: сйектi сынуы, анны тотамауы, жылан немесе баса улы жндiктердi шауы, улы сiмдiктермен улануы, т.б.

Сонымен бiрге жетекшi оушылара от жауа, зiнен кейiн оыс тастамауа, лкен гл шотарын жинауа жне сирек кездесетiн сiмдiктердi сындыруа болмайтынын ескертедi.

4 Топсеруенні жабдытары

Ботаникалы материалдарды жинау; оны ндеу жне зерттеу шiн оушыларды ажеттi жабдытармен амтамасыз ету керек. Кейбiр жабдытар бйымдары тек ана бригадалара немесе барлы топтара орта олдануа берiлуi ммкiн.

сiмдiктi жерден азып алу шiн крекше, ол болмаса ааш сапты ендi ашау немесе шот (копалка) керек. Шабынды сiмдiктердi кесу шiн аспазды немесе асханалы пышаты олдануа болады. ажет кезде жiптi кмегiмен аашты бтатарын июге, ал кейде сындыру шiн ара немесе айшы-секатор болуы керек

Жиналан сiмдiктер мен бтатарды газет беттерiнi арасына салады. Папкадаы сiмдiктердi екi рамкалы сетка тартылан пресстерге кептiредi. Тiрi сiмдiктердi келегiмен бiрге корзиналара, ал кiшi сiмдiктер: мктер, ыналар, саыраула-тарды орапа, банкалара немесе 4-5% формалин ертiндiсiне орналастырады. Су сiмдiктерiнi нзiктiгiнен, оларды жинау арнайы дайындыын ажет етедi.

Егер оларды судан алса солып алады да, айтып алпына келмейдi. Оларды сачокпен аулауа болады, ал тамырын жерден багор немесе арматы кмегiмен зугге болады. Суырып алынан сiмдiктердi суы бар ыдыса орна-ластырып, оны астына бiр бет ааз салады. Бл шiн жылтыр немесе пергаменттiк ааздар олданылады.

Топсеруен барысында рбiр оушы:

Кеппешп жасауды, консервациялау жне мда кептiрудi, бояуын жоалтпайтын ылал препараттар мен аашты сiмдiктердi кесiндiсiн дайындауды йренуі керек.

сiмдiктердi морфологиясы жайлы бiлiмдерiн жетiлдiрiп, оларды ботаникалы трыдан атесiз талдап, сiмдiктердi ажырата бiлуі ажет.

сiмдiктердi суiн, дамуын, глденуiн, тозадануын жне кбейюiн байап, оларды сызба нсадан, фотосуреттен жне кестеден ажырата алатындай йренуі керек.

сiмдiктердi негiзгi типтерiн айыра бiлуі керек.

сiмдiктердi орау мселелерiн бiлуі керек.

р блімде оушы міндетті трде здік тарапынан трлі зерттеу баылаулар жргізу тиіс. атысушыларды улы сімдіктермен таныстыру.

Туан табиатыызды байлыын кбейте тсуде, семдігін сатауда – табысты бол, жас лан! Топсеруенге, саяхата жне демалуа шыанда осы талап пен ережелерді мытпай, жолдастарыа айтып тсіндірідер!

Ережелер мен талаптар

Мектеп оушылары!

1. Естеріде болсын: еш нрсені жыртпау, жлмау, дмін крмеу.

2. ажетсізден кез-келген сімдікті жлушы болмадар. Естеріде болсын: інжугл (ландыш) отырызаннан кейін алты жылдан со глдесе, шолпанкебіс (венерин башмачок) деген сімдік 18 жылдан со ана глдейді.

3. старды, насекомдарды жне майда жндіктерді орадар. старды ясын бзып, мырсаны илеуін блдірмедер. стар мен жануарлара коректенетін орындар жасадар.

4. Саыраулатарды жинаанда пышаты пайдаланып, тбіртегін блдірмей кесіп алыдар.

5. Топыраты орау. «Алау» жапас брын ол жерді сімдігін тамырымен осып азып алып оаша ойып, от жанып болан со су йып шір жне азып алан абатты орын-орнына ойып, стіне таы да су йыдар. йтпесе от жаан, «Алау» ткізген жерге 4-5 жыла дейін жазылмастай жара алдырады.

6. «Алау» жаанда тек кепкен ааштар мен бталарды пайдаланыдар.

7. Жасайтын лашытары мен кркелеріе азы шін жас аашты кеспедер. Естеріде болсын: бір тал ааш жаз бойы ша-тоза мен дыбыстарды азайтып, ауаны ылалдандырып, 16-дан 40 кг. дейін кмір ышыл газын сііріп, оттегін тазартады. Аашты сындыру оай да, оны сіру иын.

8. Тоайда тынышты сатадар! Егер зімен бірге радиоабылдаыш болса, те атты оймадар. Орман-тоай «трындарыны» мазасын алмадар.

9. зіді оршаан ортаны санамен тсініп, ондаы зен, клдер мен топыраты, сімдіктер мен жануарларды зерттей біл, аяла!

10. Отанымызды табиат байлыын еселеп кбейтуге жне аялауа ат салысыдар; кшелерді, ауланы, жолды, ауыл-селоны кгалдандыр, жаадан орман ааштарын отырыз. Естеріде болсын: 1га орман ааштары жылына кмір ышыл мен шанан жне 18 миллион текше метр ауаны тазартады.

11. Табии ескерткіштерді табуа атысып, оны орадар. Мысалы, кп жасаан аашты, сирек кездесетін сімдікті, сем табиат брышын, парк пен глдерді сатауа, орауа атысыдар.

12. «ызыл кітапа» сімдікті 600 трі енгізгені естеріде болсын.

Жиналан сімдіктерді жаттау жне ндеу те маызды, ол топсеруен кезінде алан білімді топсеруенні орытындысын конференцияда баяндап крсетуге болады.

Топсеруендерде жинаан материалдармен оушылар табиат мйісінде крме жабдытауына да болады. Оларды кейіннен биология сабатарында да олдануа болады. Мндай топсеруенде тек білімдік ана емес, сонымен бірге трбиелік міндеттер ойылады.