Pierwsze gramatyki jzyka polskiego

Gramatyki jzyka polskiego

Jak ju wspomnielimy wczeniej, pierwsze uwagi gramatyczne o jzyku polskim zawdziczamy autorom najstarszych traktatów ortograficznych: Jakubowi Parkoszowicowi i Stanisawowi Zaborowskiemu[1]. Wlaciwe podrczniki gramatyki, w cisym tego sowa znaczeniu, pojawiy si w wieku XVI, a liczba ich wzrosa w XVII i XVIII (do poowy XVIII wieku wyszo ich okoo czterdziestu). Wszystkie miay cel i charakter praktyczny: suyy cudzoziemcom, gównie Niemcom, do nauki jzyka polskiego. Wród autorów zdecydowanie przewaaj spolonizowani cudzoziemcy[2].

Pierwszestwo naley si przybyszowi z Francji, nauczycielowi, a potem rektorowi kalwiskiego, a póniej ariaskiego gimnazjum w Piczowie – Piotrowi Statoriusowi-Stojeskiemu. W 1568 roku w Krakowie wyszo jego dzieo Polonicae grammatices institutio – pierwsza gramatyka jzyka polskiego. Jego dzieo w opisie gramatycznym oparte byo na materiale Wizerunku Reja, a ponadto uwzgldni utwory Kochanowskiego i jzyk potoczny, który sysza na co dzie. P. Statorius-Stojeski zdoa trafnie wyodrbni zjawiska i waciwoci jzykowe objte norm jzykow. wiadcz o tym trafne uwagi o dialektyzmach (z gramatyki Statoriusa pochodzi pierwsze bezporednie wiadectwo o mazurzeniu, a take o rónych przejawach wpywów ruskich na polski jzyk literacki, gównie zreszt w zakresie sownictwa i sowotwórstwa). Jednak nad dzieem Statoriusa niekorzystnie zaciyy kategorii gramatyki aciskiej (dugo jeszcze jego nastpcy nie potrafili si uwolni od aciskich schematów gramatycznych).

Gramatyka Mikoaja Volckmara Compendium linguae polonicae (Gdask 1594) otwiera dug list gramatyk i innych podrczników, przeznaczonych dla uczcych si jzyka polskiego Niemców pomorskich. O potrzebach w tym zakresie na tym dwujzycznym obszarze najlepiej wiadczy fakt, e do lat siedemdziesitych XVIII wieku ukazao si tam takich podrczników bez maa sto.

Na lsku, drugim obszarze dwujzycznym, szereg gramatyk jzyka polskiego otwiera Klucz do polskiego i niemieckiego jzyka Jeremiasza Rotera (Wrocaw 1616).

Grammatica seu institutio polonikae linguae Franciszka Mesgniena-Meniskiego (Gdask 1649), m.in. autora wielkiego sownika jzyków: tureckiego, perskiego i arabskiego w zestawieniu z niemieckim, francuskim, woskim i polskim. Dzieo wybitne, pod niektórymi wzgldami przewyszajce gramatyk Statoriusa.

J. K. Woyna (1665–1693), szlachcic z Rusi, po studiach w Gdasku i Królewcu by nauczycielem aciny i jzyka polskiego w gimnazjum gdaskim w latach 1691–1693. Obowizki swoje traktowa bardzo sumiennie. Pracowity i utalentowany 25-letni J. K. Woyna jest pierwszym Polakiem opracowujcym gramatyk polsk w aciskim podrczniku Compendiosa lingaue polonicae institutio z r. 1690, aby uatwi cudzoziemcom poznanie tego jzyka. By przekonany, e jego przedstawienie bdzie doskonalsze, janiejsze i poyteczniejsze ni poprzedników. Istotnie, w niektórych dziaach okazuje wiksz samodzielno i trafno spostrzee polskich zjawisk jzykowych. Nie ma tego w gosowni, która znów miesza goski i litery. We fleksji rzeczownika i przymiotnika rozrónia trzy deklinacje siedmioprzypadkowe wedle trzech rodzajów; dorzuca niewiele uwag z zakresu sowotwórstwa. W przedstawieniu systemu koniugacyjnego widoczny pewien postp: biorc pod uwag stron formaln, a nie funkcjonaln, zmniejsza ilo trybów, próbuje te innego ujcia form czasu, ale tu przeszkadza mu nie do jasne uwiadomienie sobie roli aspektu. Przez porównanie ze stanem aciskim stara si pokaza polsk skadnie zgody i rzdu w zakresie rónych czci mowy[3].

Druga gramatyczna praca Woyny – Kleiner Lestgarten – to napisany po niemiecku podrcznik, który zawiera skrót pierwszej gramatyki polskiej oraz sowniczek, zbiór przysów i rozmówki. Wznawiane do koca XVIII w. wydania (1693, 1697, 1712, 1762, 1769, 1780, 1791) dowodz wielkiej popularnoci i uytecznoci tej ksiki[4].

Na samym schyku XVII wieku wyszed podrcznik Bartomeja Kazimierza Malickiego (1644–1706), nauczyciela jzyka francuskiego Akademii Krakowskiej, pt. Tractus ad compendiosam lingaue polonicae (Kraków 1699).

Jerzego Money Enchiridion Polonicum oder polnisches Handbuch (Gdask 1720) – obszerny podrcznik zawierajcy gramatyk, rozmowy, przysowia, sowniczek, listy polskie i niemieckie. Ta ksika miaa 19 wyda, ostatnie z r. 1809.

Jerzego Schlaga Neue grndliche und vollstaendige polonische Sprachlehre (Wrocaw 1734).

Karola Fryderyka Mllera Polonische Grammatik (Królewiec 1750).