Gramatyki jzyka polskiego doby nowopolskiej

W dobie redniopolskiej powstay gównie gramatyki jzyka polskiego dla cudzoziemców. Pisane byy najczciej po acinie, potem coraz czciej po niemiecku – najrzadziej po polsku. Pierwsza gramatyka pisana po polsku, a przeznaczona dla Polaków, powstaa w pocztkach doby nowopolskiej. Byo to dzieo Walentego Szylarskiego Pocztki nauk dla narodowej modziey, to jest gramatyka jzyka polskiego , wydane w 1770 we Lwowie. Gramatyka Szylarskiego nie zdobya sobie jednak uznania ani popularnoci.

W latach 1778–1783 ukazaa si Gramatyka dla szkó narodowych O. Kopczyskiego (Warszawa), podrcznik z trzech czci dla klas I–III, który zosta napisany na polecenie Towarzystwa do Ksig Elementarnych, a przeznaczony dla zreformowanych szkó Komisji Edukacji Narodowej. Jako gramatyk Kopczyski, dobrze odczytany w dawniejszej i wspóczesnej literaturze gramatycznej europejskiej i polskiej, górowa niewtpliwie nad wszystkimi swoimi poprzednikami. Jego prace odznaczaj si wielkimi zaletami dydaktycznymi. Autor woy w ich przygotowanie wiele pracy, gdy nie chcia po prostu wypeni polskim materiaem schematów gramatyki aciskiej, lecz wyj od rzetelnego opisu rzeczywistoci gramatycznej jzyka polskiego. Mimo to Kopczyski raczej zamyka pewn epok w rozwoju „gramatykopisarstwa“ polskiego, ni otwiera now. Nie potrafi si upora z podstawowymi zagadnieniami fonetycznymi i morfologicznymi, jak np. odrónienie goski i litery, wyodrbnianie kocówki i tematu fleksyjnego, wymiany goskowe itp. Wynikem tego byy bardzo skomplikowane reguy, np. zaimki kocz si u Kopczyskiego w rodzaju mskim na -i, -w, -sz, -j (jaki, ów, nasz, mój) itp.

Przy ocenie caoci dorobku gramatycznego Onufrego Kopczyskiego trzeba jednak pamita take o jego znaczeniu spoecznym. W czasach niewoli, kiedy jzyk uznano za skarb narodowy, dziaalno Kopczyskiego susznie bya traktowana jako czyn patriotyczny. Jego gramatyka szkilna jeszcze dugo w wieku XIX bya uywana w szkoach tam, gdzie polszczyzna zdoaa si utrzyma jako przedmiot nauczania. Nie mona te zapomina o zasugach Kopczyskiego jako twórcy wielu terminów gramatycznych, z których wikszo uywa si do dzi[5].

Pierwsze zasady gramatyki jzyka polskiego (1822)Józefa Mroziskiego.

Genera Józef Mroziski gramatykiem sta si przez przypadek. Jzykiem zainteresowa si, gdy wytknito mu szereg bdów jzykowych w pracy Oblenie i obrona Saragossy. Okazjonalne zainteresowanie popchno go do gruntownych i wszechstronnych studiów: oczytaniem w literaturze gramatycznej (zwaszcza angielskiej i niemieckiej) znacznie przewyszy Kopczyskiego. Dopracowa si trzewego i nowoczesnego stanowiska teoretycznego. Rozumia, ze dobry gramatyk winien przyj za punkt wyjcia obserwacj wspóczesnego mu jzyka, i to zwaszcza mówionego (umia precyzyjnie odróni jzyk od pisowni, gosk od litery). Zrozumia i potrafi przejrzycie opisa mechanizm i system fleksji jzyka polskiego. Doskonaa znajomo kilku jzyków obcych uatwia mu spostrzeenia porównawcze. Tote w swoich pracach okaza si wybitnym uczonym, prekursorem nowoczesnego jzykoznawstwa. Powoany w skad Deputacji Ortograficznej Warszawskiego Towarzystwa Przyjació Nauk, odegra w jej pracach najwiksz role. Niestety, Mroziski nie znalaz naladowców. Autorzy licznych w XIX wieku podrczników gramatycznych poszli raczej ladami Kopczyskiego[6].

 


[1] Zob rozdz. II (Poczatki i rozwój pisowni polskiej).

[2] Walczak B., 1999, Zarys dziejów jzyka polskiego, Wrocaw, s. 188.

[3] Klemensiewicz Z. Historia jzyka polskiego, Warszawa 2002, s. 414.

[4] Tame, s. 415.

[5] Walczak B., 1999, Zarys dziejów jzyka polskiego, Wrocaw, s. 263.

[6] Tame, s. 263–264.