Отбасы мселесіні психологиялы негіздері

Отбасы- адамны эмоциясы, уайымы, кзарасы мен атынасынымен байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменіні бір жолы оны рылымын, тарихи уаыт талабына сай згеруін жне бір отбасыны мірлік циклын логикалы тсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы феноменінде рылымды ріс ерлі-зайыптылар жне ата – ана мен бала атынасы деп арастырады. Отбасы –неке негізінде немесе ан жаынан туыстас шаын топ, олар зара кмек крсету, жауапкершілік алу жне трмысты жалпылылыта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаа ыпал етеді, оны оамды мірге жетелейді. Отбасыны трбие институтты ретінде маызы онда бала з міріні маызды бліктерін ткізеді жне де тла ретінде алыптасуына ыпал ету затыы жаынан баса трбие институттарына бой бермейді деп крсетті Шужебева А.И з зерттеу жмысында [2,21].

Тере тла аралы атынастарды реттеу механизмдеріне арналан жмыстарды талдауда шетелдік алым Э.Фромм жне ресейлік алым М.И Лисина ол зімізді азастанды ірі алымдарды бірі С.М.Жаыповтарды ойылан мселені толыымен шешуге ммкіндік берді. Біріншіден, отбасы жадайында бірлескен іс-рекетті орындау барысында жеткіншектерді ндылыты-маынылы рылымдарды алыптасу жадайларын натылауа ммкіндік берілді.

Екіншіден, жеткіншектерді тлалы дамуында ауытуларды пайда болуыны отбасы ішіндегі алышарттарын анытауа ммкіндік береді. Зерттеуді методологиялы баытына арай жеткіншектерге отбасы ішілік ндылытарды беру процесі, отбасы мшелнрі арасындаы бірлескен рекет пен эмоцияны зара байланыстарды йлесімділік механизмдерін олдануа негізделеді [4,10].

А.Б.Харчев берген отбасы ымына тсініктеме нерлым жалпылама болып табылады: «Отбасы денелік мір мен леуметтік аза міріні арасында байланыстырушы звено болып табылады.

азіргі тада отбасы ызметіні орта топтамасы немесе жіктемесі жетік трде толы жасалмаан. Мысала, Г.М.Свердлов жне В.Л.Ресенцев (1958) отбасыны маызды ызметтеріне рпа жаластыру, трбиелеу, шаруашылы жне зара кмек крсету ызметтерін айтады.

Э.К.Васильева (1981) з зерттеулерінде отбасы ызметіні ш тобын арастырады:шаруашылы-экономикалы, генеративті трбиелік, мдени, репродукциялы. С.Д.Лаптенокты пікірінше, (1967) отбасыны маызды ызметтеріне шаруашылы –трмысты, халыты кбеюі, з мшелеріні демалысын йымдастыру, трбиелік жатады.

70-шы жылдары басты назар отбасындаы арым-атынас пен оны тла алыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол йел адамны ксіби іс-рекетімен отбасы жадайындаы міндеттерін йлестіре білу сипаты жне де отбасы міріне алай ыпал етеді» деген таырыптарда С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.

З.И.Файнбург «отбасындаы эмоциялы жадайлар, оларды отбасы ішілік атынасты тратылыына ыпалы,отбасыны тратылы жадайы туралы Ю.Г.Юркеевич отбасы мшелері арасында ысымны блу себептерін жне А.М.Уматинов жне т.б. зерттеді.

70-шы жылдарды аяына арай отбасы мен неке психологиясында неке жптарындаы леуметтік-перцептивті рдістерді зерттеп, анытаан Ю.Е.Алешина, «алалы отбасыларда некелік рольдерді бліп беруді», З.И.Янкова жне т.б. арастырды. Отбасы ішіндегі арым-атынасты даму задылытарын саналы трде тсіну талпыныстары жасалды,зерттегендер мысала А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов жне т.б.

Соны арым-атынасындаы маызды обьект бала. Бала ай жас ерекшелік кезеінде болмасын, ол рдайым отбасыны яни ата-ананы аморлыын ажет етеді.Сол кезені бірі яни бала міріндегі толымалы кезе жеткіншектік кезе.Жеткіншектік кезеді азіргі зерттеулер оны ртрлі аспектілерін амтиды: тла дамуыны негізгі кздері мен механизмдері туралы зерттеген алымдар Фельдштейн Д.Л,Кондратьев жне т.б. тлалы жаа рылымдарды ерекшеліктері туралы шетелдік алымдардан Кон И.С. Дубровина зерттеді,ол жас ерекшелік дадарысыны рылымын зерттегендер Гаврилова Г.П., Драгунова Т.В. жне т.б, ал танымды эмоциялы –еріктік жне мінез-лыты ерекшеліктерін Кучинский,жеткіншектегі зіндік сананы рылымы мен ызметі туралы Баруалкина В.В.тланы анамальды даму механизмдері туралы Дозорцева Е.Г сияты алымдар зерттеді. [7,5]

Жеткіншектерді зерттеуге психология ылымындаы базалы теориялар мен концепциялар негізге алынады. Психиканы онтогенезде дамуы мен тланы алыптасуы жайлы Л.С Выготский мен А.Н. Леонтьевті ылыми мектебінде алыптасан психикалы даму теориялары жеткіншек жасыны ерекшеліктерін зерттеген негізгі жмыстар жне жеткіншектердегі тланы дамудаы зіндік сана сезімдерді зерттеген концепциялары Э.Бернні транактілік талдауы, С.М. Жаыповты бірлескен диалогты танымды іс-рекет концепциясы зерттеуді методологиялы-теориялы негізін рады.

Жеткіншектерді агрессиялы мінез-лын зерттеген жмыстар зерттеуді теориялы мнділігін негіздеді. Олара Н.Д.Левитов, Л.И.Божович жне т.б.

Жеткіншектерді психикалы даму мселелеріне атысты азастанды жмыстар зерттеуді теориялы негізі мен мнділігін рады. Жеткіншектер жайлы азастанды мына алымдар зерттеді:С.М.Жаыпов, .Б.Жарыбаев т.б. [8,5]

Ал баса да азастанды алымдарды зерттеулеріне ілсек, Елубаева С.Б. «азіргі аза жеткіншектерді зіндік баалаулары мен этносты сйкестік пен зіндік баалауларыны психологиялы ерекшеліктері зерттелінген. Бл зерттеу нтижесінде азіргі замандаы жеткіншектерді зіндік баалау рылымын ересек алдыы толын жеткіншектерді зіндік баалауымен салыстыранда этносты сйкестікті компоненттері мнді трде азаяатыны аныталды,зіндік баалауды жалпы рылымында тсінуі «зін білу» жне «йымдасанды» сияты сапалар бірінші орына шыты.

Кнслмова Т.К. з зерттеу жмысында жеткіншектердегі агрессиялы мінез-лыты зіндік сана сезімдерді райтын негізгі компоненттері зіндік баалау жне зіндік реттелу мен зара байланыста арастыран. Педагогикалы-психологиялы кп олданылатын психокорекциялы жмыстара негізделген топты оыту дісі,яни психологиялы-педагогикалы тренингтер арылы жеткіншектердегі агрессиялы мінез-лыты азайту мен оны зіндік баалау мен зара байланыс ерекшеліктері жан-жаты зерттелген. Зерттеу жмысында белгілі алым Э.Бернні трасактілік талдау концепциясы арылы жеткіншектердегі эго кйлерді белсендіруді негізінде олардаы агрессиялы мінез-лыты згертуді психологиялы ерекшеліктері арастырылады.Жмыста экспериментік топты сыналушылары «полигон балалары» деп аталатын леуметтік статусы бар жеткіншектер болды,яни «радиациялы быланан» айматардаы балаларды агрессиялы мінез-лы ерекшеліктері теориялы-эксперименттік зерттеу барысында зерттеледі. Зерттеуде жеткіншектерді зіндік баалау, зіндік реттелу эго кйді белсендендірілуі мен агрессиялыты зара байланысын психологиялы-педагогикалы тренинг арылы зерттеу жне агрессиялыты азайту шін психокорекциялы жмыстарды ммкін жолдарын крсетті [10,3].

Айдарбеков .А. (Развитие диалогической структуры самосознания у подростков во внутрисемейных взаймодествиях) зерттеу жмысында жеткіншек жастаы тлалы жекелік-вариациялы даму механизмдерін анытауа баытталан. Осы масатта жеткіншекті мірлік рекетін нерлым байланыстырып отыратын жаа тлалы рылымдарды кезекті психологиялы талдауы жргізілген. Осы байланыстаы негізгі мнділік жеткіншек жастаы тлалы жаа рылымдарды психологиялы мазмныны іздестіру мен лгісін жасау болып табылады,ал жеткіншектерді жаа леуметтік атынастарыны жаа дегейге туін амтамасыз етеді. Оларды пікірінше жеткіншектерде осы тлалы жаа рылымдарды даму жадайлары мен механизмдеріні тиімді жолы индивид енген отбасылы жйені ызмет атару ерекшеліктері назара алынып отыратын баыт болып табылады [11,3] .

Шалынбаев Т.М. «мінез –лы дезадаптивтік жасспірімдерді кісілік асиеттері мен кісіаралы атынастар ерекшеліктері мен оларды келтіру атты жмысында» мінез-лы бзылан жасспірімдерді кісілік асиеттеріні даму ерекшеліктерін жне оларды кісіаралы атынастар жйесінде кріністерін кешенді трде психологиялы зерделеу,сондай-а психологияны кмек крсету мазмнын жасау болып табылды.Зерттелу барысында трбиеленуі иын жас спірімдерді кісілік асиеттеріні даму ерекшеліктері аныталан.

М.В.Кзубаева «Тлалы аладаушылыты кріну механизмдері згеруіне р трлі факторды сері» атты таырыпта кандидатты диссетация орады.Зерттеу обьектісі адамны тлалы аладаушылы дегейінде крінетін эмоциялы йі. Зерттеу пні реттінде тлалы аладауды эмоциялы кйі ретіндегі кріну ерекшелігі жас спірім шатан жиырма сегіз жаса дейін оны кріну механизмдеріні згеруі алынды. Жмысты ылыми жаалыы, тыш рет тлалы аладаушылыты жаымды сипаттамасы зерттелінді.Бл жмыста тлалы аладаушылы бадарлаушы іс-рекетті эмоциялы раушы екендігі крсетілді [12,107] .

Ж.Намазбаеваны жетекшілігімен С.Ж.мірбекованы «жас спірімдік жне ерте балауса жас кезіндегі зін-зі баалауды ерекшеліктері» атты кандидатты диссертациясы оралды. Зерттеу жмысыны масаты мектептегі оыту жадайындаы р трлі факторларды жас спірімдік жне ерте жасты кездегі зіндік баалауа сер ету ерекшеліктерін анытау. Зерттеу барысында зін-зі баалауды дегейлері мен рылымды бліктеріні ерекшеліктері айындалды. Зерттеуді ылыми жаалыы мынадан трады:зін-зі баалауды рылымды рауыштарын, оны жас спірім кезден ерте жасты кезге дейінгі оушыларда ызмет етуі зерттелінді,жас спірімдер мен ерте жасты шатаыларды ала мен ауылдаы леуметтік даму жадайына байланысты зін-зі баалауыны танымды жне эмоциялы бліктерін зерттеу, ала мен ауылды оушыларды осы жас аралытарындаы зін-зі баалауыны даму ерекшеліктеріне жынысты факторларды серін анытаудан трады. Зерттеуде келесі тжырымдар делелденді:ала мен ауылды жас спірімдер мен бала жас кездегілерді зін-зі баалау арасындаы айырмашылытар зін-зі баалауды эмоциялы,сондай-а танымды бліктерінде крінеді деп крсетті [13,107-109] .

арым-атынас стилі шет елдерде жне Т.М.Д. елдерінде жоары дрежеде талданан, соны шінде леуметтік психологияда. стазды оушылармен арым-атынас стилін дамытуда айтарлытай зерттеу жмысын жргізген Ю.П.Ахзаров, А.А.Бодалев. Н.Г.Михайлов, А.В.Петровский. А.А.Леонтьев жне т.б. Оларды тжырымдары бойынша оушылара тек ана білім мен оу-трбие жмысын жргізу жеткіліксіз, сонымен атар тікелей жне жанама трде арым-атынас жасау ажет екендігі белгілі. стазды бастауыш сынып оушылармен арым-атынасын оу-трбие рдісінде йымдастыру жнінде кптеген маызды зерттеулер бар. Кейінгі жылдарда малім мен бастауыш сынып оушыларыны арым-атынасы жне оны алыптастыру механизмін азастан алымдары да зерттей бастады. Олар: .Ж.араулов, С.М.Елеусізов, С.И.алиева, В.К.Шабельник жне т.б.

Соларды ішінде Шолпанлова Г.К. «гуманды арым-атынас» адам бойындаы адамгершілік, тсінік, сезім.жне мінез-лыты ттастыымен, бірлігімен аныталады деп келтірген. Бл зерттеу жмысыны масаты бастауыш сынып малімі мен оушыларды оыту рдісіндегі арым-атынас стиліні трбиелік негізін длелдеді [14,5] .

Шужебаева А.И. «отбасы трбиесі жадайында балаларды арым-атынасындаы иындытарын психологиялы-педагогикалы зерттеу» атты жмысында:балаларды трбиелеу жйесіндегі е тйінді мселелерді бірі арым-атынас проблемасы. Тла аралы арым-атынас сферасындаы сйкессіздіктер психологиялы-педагогикалы баытта болады,ондай балалар тобын проблемалары бар балалар деп анытауа болады. Мектепке дейінгі жне кіші мектеп жасындаы балаларды тлааралы арым-атынасыны ерекшеліктерін анытау, психологиялы-педагогикалы ылымда ажетті дегейде.

Зерттеу жмысында отбасы трбиесі жадайында балаларды ересектермен зара арым-атынасыны психологиялы-педагогикалы негіздері, бала мен ата-ана арым-атынасыны рылымы зерттелінген бала мінезіндегі иындытарды жеу механизмдері жасалынып, балалар мен ересектерді арым-атынасыны дербес баытталан мдени сйкес жргізуді дістері мен тсілдері аныталан. Зерттеу барысында толы емес отбасы жадайындаы балаларды арым-атынастары зерттелген [15,22] .

Э.Берн теориясыны мнін, арым-атынастаы эго кйлерді белсендіру ерекшеліктерін,оны ішінде арым-атынас шін «Ересек»позициясыны жаымды болатынын тсінді. Жеткіншектерді зіне жне айналасындаылара жаымды,позитивті атынасты орната білу, эго кйді белсендіру конфликтілі адекватты шешуге, агрессияны азайтуа наты кмек беретіні аныталды [16,20]

Айдарбеков .А. «отбасындаы ішкі арым-атынас жйесінде жасспірімдерді зіндік санасыны диологиялы рылымдарды дамуы» атты зерттеу жмысында жасспірімдік кезедегі зіндік сана дамуыны ерекшеліктерін жне бкіл тла дамуыны ауыту згешеліктерін тудыратын факторларды зерттеуге арналан.

ткізілген зерттеу жмысыны нтижесі бойынша жасспірімдерді дамуы кезіндегі орталы тлалы жаа рылымы зіндік санасыны диалогиялы рылымдары екені туралы болжам зіні растаулыын алып ойылан. Дл осы жасспірімдерді дамуы кезіндегі тлалы жаарамыны талдауы жастаы тапсырмаларды німді атаруа амтамасыз ететін функционалды механизмдеріні дегейіне жеткізілген.Ішкі жаняны ндылытарды сіп келе жатан буына берілуіне,дамуына жне сатандыруа баытталан,жне отбасында белгіленген оны мшелеріні арасындаы коммуникативтікпен эмоционалды арым-атынастарды лгілері бойынша йлестірілетін, отбасындаы жргізетін бірлескен іс-рекет жасспірімдерде зіндік санасыны диологиялы рылымдар дамуыны негізгі кзі болып келеді [17,4] .

Психологиялы ілімдер жйесіндегі басты орынды таным рдісі алады. Адамдарды арым-атынас жасау кезінде бір-бірін тану мселелері бойынша ылыми пікірталасты йымдастырушы жне оны бастамашысы А.А.Бодалев болан еді. Оны тікелей басшылы етуімен 1970,1973 жылдары ленинград аласында «Адамдарарасындаы атынастар дамуы мен арым-атынас формаларыны леуметтік-психологиялы жне лингвистикалы сипаттамалары» жне «арым-атынас теориялы жне олданбалы психология симпозиумдары ткізілді [18,19] .

Отанды психологтарды кбісі мысалы: Д.Б. Эльконин, Т.В.Драгунова жеткіншектік жасты жетекші іс-рекеті ретінде арым-атынасты келтіреді. Жеткіншек жаста арым-атынасты ерекше орнын длелдей келе, В.В.Давыдов з пікірін сынды: «жеткіншектік кезе адамда арым-атынасты раушы тртіптер мен ережелерді алыптасу кезеі».

Ал В.В.Бушельяны пікірі де ызыты мазмн алады: «жеткіншектік кезе шін бала-рдас атынасы жетекші орын алады,ал ересек бала атынасы жетекші орын алмайды (1988). Жеткіншектік жасты зара арым-атынас типін олдай отырып, Я.Л.Коломинский жне А.Березовин мынадай пікірін сынады: «баланы шаын ортасы негізгші екі леуметтік-психологиялы астарлы жйе бірлігінен трады алашысында бл «ересек бала» атынасындаы астарлы жйе, белгілі – бір кезеде бл жйеге «бала-бала» атынасындаы астарлы жйе бастапы жйе орын алады. Дл осы жйеде арым-атынаса ажеттілік пайда болып, дамуа трткі алады,ол тлааралы атынастарды негізінде жатыр. (1977)

И.С.Кон рдастарымен арым-атынаса сілтей отырып, «рдастарымен арым-атынасты» блайша тсіндіреді.

-апараттарды маызды каналы;

-бл ерекше іс-рекет трлнрі мен тла аралы атынастар;

-бл эмоциялы атынасты ерекше трі (1980).

Л.Н.Десев (1965) жеткіншекті сынып жымындаы рдастарына деген атынасына зерттеу жргізді. Оны анытауынша,жеткіншек з рдасыны бойындаы жоары адамгершілік асиеттерді жоары баалайды. А.В.Петровский сонымен атар мынаны ескертеді, «жеткіншектер жасы жолдас болуа даяр р бейім келетін рдастарын баалайды. Жомарттылы бастауыш мектеп кезеіндегідей,тла аралы тадауды жетекші негізі болып ала береді» (1987) [19,185] .

Жеткіншектерді бесінші блігі рдастарымен атыыстарды болуымен сипатталады,атыысты жадайдан дрыс трде шыа білмеуімен байалады. рдастарымен арым-атынаста мтылыс пен атыысты жадайлардан шыа білмеуі арасында арама-арсылы туындайды деп крсетті Шалынбаев Т. «Дезадапциялы мінез-лыы бар жеткіншектерді жеке тлалы асиеттері мен тлааралы атынастарыны ерекшеліктері жне оларды реабилитациялы жмыста олдану» атты зерттеу жмысында [20,21] .

Шужеваева А.И. пікірінше «кптеген атыыстар, эмоциялы ызбалы,шапшады, агрессия мен жаымсыз жатарды крінуі, мйірімсізділік арылы пайда болатын кптеген атыыстар балаларды келісімге келуге іскелік, жаымды рі тсіне алатын бола білуге,рдастарымен серіктестік арым-атынаса тсе білетін іскерліктерге арнайы ыту жадайында шешілуі ммкін. Баланы леуметтік дамуы ата-аналармен рылатын дамушы жадапймен аныталады. Жас ерекшелік рылымдар сенімді кезкпен алыптаспайды [21,10].

Жеткіншектерді мінез-лын зіндік реттеу механизмдері танымды іс-рекеттер мен байланысты, зейінні клемі, интенсивтілігі, орнытылыы арылы зерттеу барысында мына жадайлар аныталды:жеткіншектердегі алыптасан ерік кші мінез-лытаы ішкі субьективті позициямен байланысты болады жне зіндік реттелуге сер етеді. Эмоциялы зара атынас мінез-лыа сер етсе де субьективті кз-араса келгенде атыыс екінші орына тседі, оларды сері сол станан кз-арасы арылы сындырмауы деген пікірде Кнслмова Т.К.

Жеткіншектердегі зіндік баалау, зіндік реттелу жне эго кйді белсендірілуі мен агрессиялыты зара байланысын психологиялы-педагогикалы тренинг негізінде зерттеу» жмысында [22,21].