Ата-ана мен жеткіншек арасындаы арым-атынасты алыптасу ерекшелігі

Отбасы леуметтенуді алашы сатысы, мнда пікірлер, кзарастар, ндылытар мен мінез-лыарды мегере бастайды. Дстрлі отбасылар сияты кеейтілген отбасылар да леуметтік жйе болып табылады, онда рбір отбасы мшесі баса мшелеріне тікелкй жне жанама трде ыпал ете алады. Отбасы жаымды ата-аналар бірлестігін, бір-бірін олдаушы ата-аналар кшін рай алатын болса, балалар нерлым жасы трады.

Отбасы сонымен атар дамушы леуметтік жйе болып табылады. оамды жне мдени ортаа енетіндіктен, барлы болып жатан жадайлар отбасыны ызмет атаруына ыпал етіп отырады. Отбасына сер ететін леуметтік згерістерге, жалызбасты ересектерді кпшілігі, нерлым кеш некеге тру; туылуды азаюы; йел адамдарды жмыса араласуы; толымсыз отбасылар жне аралас отбасылар жне де кедейлік жадайда мір сріп жатан отбасылар баршылы. [23,17]

Отбасы-наты мірлік ндылытарды, тсініктерді, оаммен зара атынаста баыттар бірлігін білдіретін адамдар бірлестігі, мдени бірлестік. Дл осы ызметтерді сипаты бірлестігі,мдени бірлестік. Дл осы ызметтерді сипаты некені мазмны, формалары жне тратылы критерийлерін болжайды. Отбасы психологиялы ерекшеліктерден тратын шаын топ ретінде леуметік психологияны зерттеу нысаны болып табылады.

Шындыты бейнелннуіні леуметтік психологиялы задылытары адам мінез-лына ылыми негізделген трде етуді жаа ммкіндіктеріне оам алдында аша алады. Отбасын леуметтік-психологиялы зерттеу тланы леуметтену процесіні негізінде жатан дне де отбасылы бірлестікті мшелеріне кшті сер ететін задылытарды білуге ммкіндік береді [24,63].

Отбасындаы е басты іс-рекет ол ата-ана мен бала арасындаы арым-атынас.

арым-атынас – адамзат міріні аса маызды жне негізгі сферасы болып, соны нтижесіде тла аралы байланыс орныып, зара мміле алыптасып дамиды. арым-атынас дегеніміз зара пікір алмасу, сезім лемінде бірлесіп лззат алу, айы, уанышта ортатас болу сенімді ке ауымды эмоция спектрлерін амтиды. арым-атынас барысында екі не бірнеше психологиялы жйе, рухани лем жне ой-пікір, сана-сезім, мінез-лы, ылы-жорытар арасында келісім, не зара тсіністік трысында, не болмаса атыыс, талас-тартыс, арама-айшылы трысындаы мміле рдіс іске асады.

Отбасы арым-атынасында, оларды ішінен келісім, зара тсінстік, біріні екіншісіне бойсынуы, біріні екіншісін птауы сенімді арым-атынасыны азіргі кездегі басты ерекшелігі р тланы мейлі балалары, мейлі ересектері болсын,иалмат байлыы (информационное богатство)болып, зара арым-атынас осы малмат алмасу кезінде те тыыз орныыуы ытимал. зара малмат алмасу отбасы мшелеріні рухани кемелденуіне алып келсе, мндай отбасыны болашаы бар. Отбасы мшелеріне арым-атынас арылы біріктіретін, зара туысанды байланыстарын ныайта тсетін аса маызды сфера масаты. Отбасын материалды амсыздандыру масатындаы бірлесіп ебек ету,нтижесіне ортатасу, блісу. Мндай арым-атынас алдымен, отбасы иелері ке мен шеше ортасында тсіністікпен орнаса, соны зі балалара неге болатыны мірден белгілі. Бдан баса ке мен л анасы мен ызы, бір туандарды бірлесіп, бір масатта ебектенуі зара тсіністікті ныайтатын ас маызды арым-атынас екені педагог, психолог алымдар тарапынан длелденген.

арым-атынас барысындаы біреуді екінші бір адама серін, не болмаса зара арым-атынас нтижесіндегі сипатта боланымен, ішкі тетіктері (механизмдері)адамны психикалы ахуалына, сезімі, ой-санасына, ылы жорыы, жріс-трысына тікелей, жанама, сз арылы сер ету болып саналады [25,9].

Жоарыда айтылып кеткендей отбасындаы, бала мен ата-ана арасындаы арым-атынас трін арастырамыз. Яни жас ерекшелік жаынан жеткіншек пен ата-ана арасындаы арым-атынас.

Жеткіншек жас кезеі адам тласыны алыптасыуында маызды кезе болып табылады. Дстрлі трде бл кезе трбиелік атынаса иындытар тудырытын кезе болып табылады. ылыми білімдер жйесінде жеткіншектерді зерттеумен байланысты мселелер кешеніне кп кіл блінеді, мселелер ртрлі дегейде жне мазмнда болады. Осы жас кезедегі даму кздері, жадайлары жне механизмдерін танып білу ттастай дамудаы онтогенетикалы задылытарды ашуа негіз бола алады. азіргі кездегі зерттеулер жеткіншектік жасты ерекшеліктері мен асиеттері жайлы лкен материалдар жинаталды, ол з кезегінде осы маызды психикалы кезені ерекшеліктерін азіргі оамны жадайларында зерттеуге ажетті базаны пайда болуына ыпал етті. Мдениетті наты-леуметтік шарттарына, дстрлеріне сйкес бл тпелі кезе ртрлі мазмнда рі, ртрлі затыта орындалуы ммкін. азіргі тадаы оам жадайларына сйкес бл кезе шамамен 10-11 жастан 14-15 жаса дейінгі аралыты амтиды. Жалпы, балаларды мектептегі орта буында оуымен сйкес келеді.

Жеткіншектік жас кезені психологиясы таырыбы рдайым зекті болып табылады. Біра жеткіншектерді рбір рпаы осы кезеді басынан ткізеді жне де оам дамуыны тарихи жадайларына сйкес з мселелерін з бетінше орындауа тырысады. [26,3]

Жеткіншектік кезеді М. Манов баланы дамуындаы ерекше орны бар «тпелі», «бетбрыс», «иын», «сыналатын» кезе деген атауларында бейнеленген деп крсетті. Бл атауларда осы жастарда болатын,мірді бір дуірінен екіншісіне тумен байланысты даму процестеріні крделілігі мен маыздылыы айтылан.

Біз жеткіншекті «мен» деген асиетін жете тсіну шін оны лкендермен арым-атынастарына, сіресе екі ортада кездесетін айшылытарына тоталса. айшылы жеткіншекшекті есейіп алуы мен лкендерді оан бала деп арауыны келіспеушілігінен болан. Ал айшылыты нтижесінде сол жадайдан алай тылуды білмеуді дадарыс дейміз. Дадарысты жеткіншек жасындаы бл трі ббектерді дадарыс кезеінен лдеайда басым болады. Дадарыс дегенні маынасы иын жадайда тап болан кезді одан алай шыуын білмеуді білдіреді.

А.Г.Ковалев дадарыс кезі жеткіншекті жасына орай келмейді, онымен лкендер арасындаы атынасты бзылуынан пайда болды дейді. Осылай деу дадарыс кезі жеткіншекте тіпті кездеспей, ол сергелдеге шырамауы ммкін. Демек, жеткіншекті лкендермен атынасы жасы болып келсе, онда дадарыс кезі кездеспейді. Осы пікірге тгелдей осылу иын: біріншіден, дадарыса шырайтын лкендер емес, жеткіншекті зі. Екіншіден дадарыс лкендерді оан атынасына риза болмаудан кездессе де, мны зі тек 11-16 жас арасында болып отыр. Егер А.Г.Ковалевты айтаны дрыс болса, дадарыса шырау 7-10 немесе 16-18 жастарда да кездесуі ытимал болар еді.

Жеткіншек лкендерден зіні есейгенімен,збетілігімен санасуын р сала бойынша талап етеді. ыздар киім киюде, не зін ктуде, л бала тиісті міндеттерді з еркімен,орындаысы келеді. Осыан уелгі кезде туан-туысандары арсы шыады. Бларды арсы шыатын себебі, баласына сенім білдіргісі келмегенен емес,оны «бала» деп блендей істі не тапсырманы блдіріп алады ой деуінен. Біра жеткіншек осыан тсінбей «мені бала деп сенбей отыр»,- дейді. Егер осындай атынас кп созылса, жеткіншек пен лкен адамдар арасында тсінбеушілік туып, бала ызаланып, ерегесуге, не негативті халде болып, лкендер не айтса да соны орындамауа тырысады.

Екі арадаы айшылыты кім жееді деугенде, жеткіншекті талабы жаа боландытан, сол жееді деуге болады. Осындай екі арадаы тсінбеушілікті неміс психологы К..Левин «ойлы бгет» деп атаан. Мны солай деуіні себебі жеткіншек пен лкендер арасында тсінбеушілік болып, бгет салынан со, енді лкендерді сзіне ла аспайды. Сондытан жеткіншекке тіл алдыру шін алдымен сол бгетті жою керек, ал бгетті жою оай емес.

Жеткіншекті лкендерді тсінбеуі, кейін оны жан-жала, не сергелдеге апарып соады. Мндай оиалар, сіресе алалы жерлердегі семьяларда жиі кездеседі. Кпшілік жртты масата лкендерді абыройын ткпей,тіпті осыларды зі жауапты боланда да,айткенде де арашалау болып табылады.

Жалпы аланда жеткіншекті лкендерге оятын талабын тгел ате деуге болмайды: біріншіден, лкендер зіні мір баяанын мысал ретнде келтіріп, «біз жас кезімізде мынадай болып едік..» деп, зі сол кезде андай болса, баласы да сондай болуы тиіс десе,ателескен болар еді. Себебі лкендерді жас кезі мен жеткіншекті азіргі жас кезіндегі жадайлар мен талаптар бір емес. Екіншіден, бір кісіні йренген,не иыншылыты жеуге олданан тсілдерді згелерді игілігіне барлы жадайда сіе бермейді. [27,]

Бала ересектермен арым-атынасты белгілі бір кезеінде жаымды эмоциялы атынаста тапшылыты сезінсе немесе осындай атынаста андай да, бір ауытулар байалса, оны дамуында тежеушілік пайда болады. Бл Н.М.Аксаринаны, Е.К.Когберинні т.б. зерттеулерінде длелденді. [28,9]

Жеткіншекте ересектер тобына туге жне лкендерді балаларда жо кейбір артышылытармен пайдалануа деген мтылысы болады. Алайда ересектер оны лі абылдамаандытан ол топтар арасындаы жадайда болып шыады. иыншылытарды дегейі мен талас-тартыстарды болуын Левин оамда балалар тобы мен ересектер тобыны ата блінуіне жне жеткіншектер топтарыны аралыындаы жадайда болатын кезені затыына байланысты етіп ояды. Левинні жеткіншекті «з орнын таппауы» туралы идеясын азіргі уаытта Д.Коулмен жне баса шетел пстхологтары дамытуда. Олар жеткіншектерді ерекше бір «суб мдениеті» бар дегенді,яни ересектер оамында жеткіншектер оамы бар дегенді айтады. Инфармацияны орасан зор тасыны,кптеген ата-аналарды бос уаытыны аздыы жне осыны ммкін салдары ретінде балаларды дербестіке ерте жетуі, жолдастармен арым-атынасты жедел дамуы мен жынысты толысуды акселерациясы.

Жеткіншектерді ересектігіні дамуындаы жалпы баыт р трлі жне рбір баытты кптеген трлері болуы ммкін. Мселен, айсыбір «интелектуал» шін мірде е басты кітап пен білім болады,аланыны брін де ол лі «нресте» десе енді бір наыз «интеллектуал» йде электроника туралы маалаларды оып,радиотехникамен уестенсе де, сабаты тк бітірмейді, модадан алып оймаумен ттенше шылданып, мірді мнінен бастап е шебер шаштараз туралы мселеге дейінгі барлы жайлар жнінде гімелесуге болатын ересек жасспірімдермен сйлескенді арты креді:шінші бір «интелектуалды» ересектікті сырты кріністері онша ызытырмайды, біра ол шешесіні сйеніші,зін ерлік асиеттерге трбиелейді, ал ыздара келгенде, осы ыздарды пікірінше, зін балаша стайды, галстугін тартылап, шаштарын йпалап кетеді. Бір лшем сас осы ш вариантта ересектікті дамуы р илы болады да, бл орайда мазмны р трлі мірлік игіліктер алыптасады: біреу шін маыздылы енді бірге ны жо. Жеткіншектік кезені маыздылыы адамны жеке басыны моральды жне леуметтік негіздері олданады жне оларды алыптасуыны жалпы баыты белгіленеді. Жасспірімдік шата оларды алыптасуы жаласады.

Жеткіншектік кезе иын рі сыналатын кезе деп саналады. Блай баалау, біріншіден, осы уаытта болатын кптеген сапалы згерістерге байланысты, бл згерістер кейде баланы брыны ерекшеліктерін, мдделері мен арым-атынастарын тбірінен згертетін сипатта болады, мны зі біршама ыса мерзімде болуы ммкін, кбінесе ктпеген жерден болады да, даму процесі секірмей,ауырт сипат алады деп крсетті. Екіншіден, болып жатан згерістер екіні бірінде, бір жаынан, жеткіншекті зінде р трлі елеулі субьективтік иыншылытарды болуымен абаттасады, ол екінші жаынан, оны трбиелеудегі иыншылытармен штасады. Жеткіншек ересектерді ыпалына кне оймайды, онда тіл алмауды, арсылы пен наразылыты р трлі формалары шыады (иарлы, дрекілік, арсылы, тентектік, бкпелік, тйыты) деген тсінік берді Б.Г.Ананев.

Жеткіншектік кезедегі дамуды сыналу кріністеріні пайда болуында биологиялы жне леуметтік жайларды ролі туралы теориялы талас жарты асырдан астам уаыттан бері болып келеді.

Жеткіншектік шаты басында балалар сырт пішін жаынан да,мінез-лыы жаынан да ересектерге самйды, олар лі де кп ойнап, кп жгіреді, алысып-жлысып, тентектіктер жасайды, з дегендерін істеп, байыз таппайды,ызу да шамданыш, р трлі салада белсенді, кбінесе шала, ынта білдіріп,ден оюы да,біреуді жасы круі,арым-атынасы да трасыз басаны ыпалына оай кнгіш келеді болады. Алайда балалыы аз-алпында болып крінетін сырт крініс алдамшы болады да оны сыртында жааны алыптасуыны маызды рдістері жріп жатады. Жеткіншектер кп жаынан лі бала болып жріп, елеусіз есейеді. Ересектікті алыптасу рдісі кзге бірден тспейді. Оны кріністері мен нышандары р сипатта жне сан алуан. Ересектікті алашы ркендері оны дамыан формаларынан те-мте айрыша болып,кейде жеткіншекті мінез-лын ересек адама жаымсыз жаа сттерді салыстыранда жеткіншекте жааны кп болуыны на зі дамитын болады жне жеткіншектегі дамуды жаа бадарларын білмесе жне олар ескерілмесе трбиелеуді прменділігі аз болып шыады.ал жеке адамны алыптасуы оны дамуыны алыптасуы оны дамуыны осы жауапты кезеінде стихиялы трде туі ммкін.

Жеткіншектік шаа ая басан баланы жеке басыны алыптасуындаы тбегейлі згерістер сана-сезімні дамуындаы сапалы згеріспен аныталады, осыны арасында бала мен ортаны арасындаы брыны атынас бзылады. Жеткіншекті жеке басындаы басты жне зіне тн жаа рылым оны зі туралы енді бала емеспін дейтін тсінікті пайда болуы болады,ол зін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуа жне зіне жртты осылай деп арауына мтылады. Ересектік сезімі деп аталан бл ерекшелікті зіне тн белгісі жеткіншек зін балалар атарынан шытым деп санайды, біра тірегінділер мені ересек боланымды таныса,деген ажетсіну бар боланымен, онда шынайы, толы ересектікті сезіну лі болмайды. Ересектік сезімі сана-сезімні зіне тн жаа рылымы ретінде жеке адамны зекті ерекшелігі, оны рылымды ортасы болады, йткені ол жеткіншекті зіне, жрта жне дниеге деген жаа мірлік кзарасын білдіреді,оны леуметтік белсенділігіні зіне тн баыты мен мазмнын, аффективтік ыпалдарды жйесін анытайды.

Жеткіншекті зіне тн леуметтік белсенділігі ересектер дниесіндегі жне оларды арым-атынастарындаы бар нормаларды,ндылытар мен мінез-лы тсілдерін мегеру алырлыы болып табылады.

Жеткіншекті жаа ыа ие болма тілегі е алдымен ересектер мен арым-атынасты бкіл санасын амтиды.

Жеткіншек брын ынталана орындайтын талаптара арсыласа бастайды; зіні дербестігін тежегенге жне жалпы аланда «кішкентай бала сенімді» аморлы жасап, баып-аана, тіл алуды талап етіп, жазалаана оны мделерімен,кзарастарымен,пікірімен санаспаана, т.б. ренжіп, арсылы крсетеді. Жеткіншекте зіні адір-асиетін аны сезіну шыады,ол зін кемсітуге, дербестікке деген ыынан айыруа болмайтын адаммын деп ынады. Ересектермен арым-атынаты балалы кезде болан типі жеткіншек шін енді олайсыз,оны зіні ересектік дрежесі туралы тсінігіне сйкес келмейтін болады. Ол ересектерді ытарын шектейді де,з ытарын лайтады, зіні жеке басы мен адамды адір асиетін рметтейді, сенім білдіріп, дербестік берілуін яни ересектермен айын те ытылыты талап етіп, олара мны мойындаттыруа тырысады. Жеткіншекті арсылыы мен баынбауыны р трлі формалары ересектермен арым-атынастарына тн типіне згерту амалы. Жеткіншекті ересектігі сезімні жне тірегіндегілерді оны мойындауын ажетсінуіні пайда болуы ересек пен жеткіншекті бір-бірімен арым-атынастарындаы ытарыны млдем жаа мселені туызады. Жеткіншектік кезені маыздылыы мен ерекше орын баланы арым-атынасына тн,саналы трыдан жаа типіне ту жзеге асады. [30,101-110]