Отбасында арым-атынасындаы психотерапияны негізгі баыттары

 

ХХІ асырды соы тосанында трлі психикалы бзылыстарды “отбасылы диагностикасы” мен “отбасылы емдеу” туралы оу пайда болды. Ресейдегі лемде алаш отбасы терапиясын наыз негізін салушы И.В.Маляревский болып есептеледі, ол 1882 жылы Санкт-Петербургте психикалы ауру балалар мен жасспірімдер шін дрігерлік –трбиелік мекемені алаан, оны ызметкерлері психикалы ауруларды отбасындаы зара атынасты анытау мен есі ауысандарды сол немесе баса кріністерді алыптасуында дисгормониялы трбмелеуді роліне кп кіл блген. Ауру балаларды туысандары мен азіргі отбасы терапиясыны бейнесі болып таблатын “отбасылы трбиелеу” ткізіледі.

2-ші лемдік соыс аяталаннан кейін 20 асырды 40 жылдарынан бастап, отбасылы терапияа деген ажеттілік сті. азіргі уаытта отбасы терапияда бірнеше баыттарды бледі: психодинамикалы, жйелік жне бадарламалы, сонымен атарэклетикалы. “Кішкентай Ганс” оиасынан Фрейд талдауынан туындаан психодинамикалы баыт тарихи бірінші болды. Сол кезде психодинамикалы ыайды негізгі белгілерін сіресе отбасы мшелеріні тарихи ткенін оларды ынбаан (жете тсінбеген) тілектерін, психологиялы мселелері мен зара проекцияларын талдап исына келді.

Психотерапияны тапсырмалары (міндеттері) – инсайта жету, яни ткен мірдегі шешілмеген мселелерді азіргі уаытта отбасындаы зара атынаса алай сер ететіндігін, мндай бзылан арым-атынасты контекстен невротикалы белгілер мен оны кейбір мшелеріні мірге бейімделуіні конструктивті емес тсілдері алай пайда боландыын саналы мегеру. азіргі уаытта психотерапевті жаынан да, отбасы мшелері жаынан да, кптеген кш салуды талап ететін мндай ыай жоары тиімді боланымен экономика аз масата баытталан болып есептеледі.

азіргі уаытта отбасылы психотерапевті жартысынан кбі жйелік отбасылы теропия аымында жмыс жмыс істейді, трттен бірі психодинамикалы баытты сынады. Эклетикалы баытты кілдері психотерапевтік жмыста емдік механизмдер бойынша трлі дістерді: гипноз, аутогенді жаттытыру, медитация, ылыты модификациялау бойынша й тапсырмасы, зара атынасты талдауы мен орытылуы, топты дискуссия жне т.б. біріктіреді.

Шетелдік отбасы терапиясыны мектептері мен баыттары жайында.

Пало Аято мектебіні кілі Джей Хейли “мселені шешуші терапия” дісіні авторы болды. Оны кптеген дістемелері Милтон Эриксоннан алынан. Хейлиді пікірінше, отбасындаы атынас отбасыны баса мшелерін басару таласыны нтижесімен аныталады. Белгі – оршаандарды ылыын басару тсілдеріні бірі. Джей Хейлиді кзарасынша, психотерапияны міндеті адамдарды баса сер теу тсілін сынудан трады. Отбасы терапиясы емдік тиімділігі, егер терапиялы сессияда отбасыны барлы мшелері жиналса, айталытай артады. Отбасы терапияа Хейлиді лесі отбасы трлі дерективтер (тапсырмалар) беруі болды. Тапсырмаларды орындау тедікті амтамасыз ететін рбір отбасы мшесі з пікірін айтуа немесе бір нрсе істеуге ылы болды. Психотерапевт шанс уаытында да, йге де тапсырма береді. Ол тапсырмаларды масаты:

- отбасы мшелеріні ылыын згерту;

- психотерапевті отбасы мшелерімен атынасты орнытыру шін осымша ынталандыруды табу; тапсырмаларды орындауда отбасы мшелеріні реакцияларын жаттап алу;

- отбасы мшелеріні сйемелдеуін жзеге асыру, яни, тапсырманы орындау уаытысында психотерапевт кзге крінбейтіндей атысады.

Пало Алто мектебінде баса ірі фигура Мюрри Бауэн болды. Оны АШ-таы отбасы терапиясыны негізін алаушыларды бірі деп есептейді. Ххасырды 60 жылдарында отбасы психотерапиясыны дісін жасап шыаран:

атынастарды айындау жне анытау.

“шбрыша кіргізілмеу” (бауэн психотерапевтерге атыыстара эмоционалды берілмей, з зейінні атынас процесіне шоырлануды сынан);

ерлі-зайыптыларды тимді эмоционалды йрету. “Мен-алпы” сабаы.

Отбасылы психоаналитикалы терапия: Психоаналитикалы отбасы терапиясыны масаты психотерапия атысушыларыны жеке тлаларыны ткен бейсаналы атынастар базасында емес, азіргі шындыа негізделіп бтіндік толыанды тлалар сияты рекеттесу жадайында болатындай етіп згеруі болып табылады. Психоаналитикалы баытталан терапевтер баса мектептерге араанда аз дерективтенген.

Бл терапевтикалы баытта келесі техникалар олданылады: конфронтация, кларификация, интерпретация жне тжірибелі деу, коммуникативті абілеттерді жасарту техникалары, “бос асссоциациялар” техникасы. Психоаналитиктер бос талылауды кенеттен сратар мен тотатып, баылау мен тыдауды тадайды.

Отбасылы жйелік терапия: Бл баытты ірі кілдері - Мара Сельвини Палаццай, Клу Маданес; Сальвадор Минухин жне т.б. азіргі уаытта жйелілік баыт е ке танылан перспективті, экономикалы орынды жне отбасы терапиясыны терапевтикалы тиімді баыттарыны бірі болып есептелінеді. бл баытты дамуынша айтарлытай сер крсеткен Илья Пригожинні жалпы жйені теориясы жадайы боладын.

Жеке отбасы теропиясында отбасы ралан байланыстарды сатау мен эволюциясына талпынатын бтіндік жйе ретінді арастырылады. Отбасы пайда болуы (тіршілігі) бойында дамуды задылыы дадарыстан теді (некеге тру, ата-аналы отбасынан блу, жктілік, баланы туылуы, баланы мектепке дейінгі мектеп мекемесіне тсуі, оларды мектепті бітіруі жне зіні мір жолын тадауы, ата-аналардан ажырау, ата-анасыны зейтеаыа кетуі т.б.). сірісе осы тіршілікті блігінде отбасы брыны тсілдер мен жаа мселелерді шешуге абілетсіз боландытан здеріні бейімделуші реакцияларын крделендіру ажеттілігіні алдында трады.

Жеке отбасыны негізгі адамдары келесідей:

- психотерапевті отбасымен біріктіру;

- психотерапевтикалы сранысты тжырымдап айту;

- отбасылы атынастарды реконструкциялау;

- психотерапияны аяталуы мен блінуі.

Мара Сельвини Паллацоли трлі жыныстаы терапевтер бригадасы отбасымен жмыс істейтін, ал аландары оларды жмыстарын баылайтын бір жаты млдір айнаны артында жмыс істейтін принципті станан. Психотерапияны бірлігі бір йде тратын отбасы мшелеріні барлы сессияа атысуы болып табылады. Кезсесулерді жиілігі айына бір рет, бар боланы он а сессияа дейін. Оны дісі ыса жне кенет болатын, ал кенет шешуші озалыспен отбасында згерісті туызуы тырысатын. Пародоксальді тапсырма те мият деліп, отбасындаы регидті ережелер мен аыздара арсы тратын о барлы мшелерін рекеттер сериясына тартатын.

Бадарламалы отбасы терапиясы: Отбасы терапиясыны бл дісі мселені шешуге баытталандытан “мселені шешуші” “ыса” деп аталады. Бл баытты е танымды тралары – Джей Хейли, Гари Уитер, Клу Маданес. з жмыстарында психотерапевтер отбасы мшелеріні тлалы ерекшеліктерін шоырлатпайды. Берілген ыай белгіні бліктеріне лкен кіл блумен, ал отбасыа ызыушылыпен сипатталады. Бл баыт йгілігін 1970 жылы ие болды. Бл дісті идеяларын кптеген кілдері Милтон Эриксонны жмыс тжірибесінен алып пайдаланан. Оны тжірибесіне екі ыай тн: сер етуді жанама дістерін олдану жне клиент сынанны барлыын абылдау.

Бадарламалы ыайды мні отбасындаы згеріс, бзылысты себебін тсінуден маыздыра боландытан мселені шешушін бадарламаларды деу болып табылады. Бадарламалы терапевтер мселені тратылыын амтамасыз ететін факторларды зерттейді. Кптеген бадарламалы психотерапевтерді пікірінше алыпты жмыс істейтін отбасы – бл белгілерден ашатын жне згермелі жадайларды талабына сйкес жмыс істей алатын отбасы.

Отбасы ылыты психотерапия: Отбасы ылыты психотерапия зіні негізгі принципі ретінде ылыты салдармен біріктіруде крінеді, осыдан ылыты паттерні жаымды салдар туынданана дейінгі барлы жадайдаы згерістерге арсы трады. Бл баытты кілдерін ылытарды жйелілігіні талдауы ызытырады. Некедегі анааттанушылы бір-бірне тызан анааттануды кмегімен емес, зара фрустрацияларды жотыымен айтарлытай кп млшерде шартталу жадайы негізге алынады.

Жиі олданылатын техникаларды бірі ата-аналарды ылыты тренингі болып табылады. Психотерапияны процесі терапевт клиентті мселесіні мні мен оны шешу жолдары кзарасын згертуден басталады. ылыты психотерапевтер емдеуге бкіл отбасын емес тек баланы жне ата-ананы бірін шаыратын кейбіреулерді бірі. Ата-аналар ылытар тренингі балаларды трбиелеу, эмоционалды ылыты сер ету, тану жне модификациялау сратарында оларды іскерлігін жоарылату масаты бар.

Жмысты е танымал техникалары келесілері:

- алыптастыру – жйелні ныайту арылы тілекті кішкентай порциялара блу арылы оан жету;

- жетонды жйе - стті ылытары шін балаларды марапаттау есебінде аша немесе пайды олдану;

- шартты жйе ата-аналарды ылыыны згеруі баланы ылыыны синхронды згеруі келісуді зіне осады;

- мараппатауа згерістер мен айырбастау;

- блу шектеу трінде жазалау;

отбасы ылы терапиясы бл зіні арапайымдылыы мен тиімділігі боландытан е йгілі дістерді бірі.

Баса баыттар: Отбасылы коммуникативті терапия Пало Алто баытынан блініп шыты. Оны жргізуші кілдері П. Вацианик,Д.Джексон жне басалары болып табылады.

Отбасы коммуникативті терапия масаты коммуникация тсілдеріні згеруі немесе интеракцияны жмыс істейтін лгілерін згеру масатымен саналы рекеттер болып табылады.

Алашында бл баытты кілдері, мысалы, Вирджиния Сатир, жй отбасындаы коммуникацияны жасартуды масат етіп ойды, содан со бл идея блегіні олдайтын коммуникацияны тсілдерін згертуге дейін кішірейді. Отбасы коммуникация негізгі техникалар тобы келесілері болып табылады, отбасы мшелерін аны коммуникацияны ережелеріне йрету; отбасында коммуникацияны талдау жне интерпретациялау; ртрлі тсілдер мен ережелерді кмегімен отбасындаы коммуникацияны манипулыциялау. Бл психотерапияны трлі жоары тиімділіктегі діс ретінде длелдене алады.

Тжірибеге негізделген отбасы психотерапия баытыны кілдеріні бірі е танымалдары Карл Уйткейер жне Огаст Напри. Бл діс “тжірибе” мен “сапалы мнге” негізделген.

Ерлі-зайыпты психотерапия: Ерлі зайыпты психотерапия отбасылы жпа баытталан психотерапияны формасын атайды. Ол отбасылы жпа отбасылы атыыстар мен дадарысты жадайларды бастан кешіруге, зара атыыста ндестікке жетуге, ажеттіліктерді зара анааттандыруды амтамасыз етуге кмектеседі. Ол з бетінше діс ретінде де, отбасы психотераипя кезеі ретінде де жмыс істей алады. Жмыс ерлі-зайыптылармен немесе психотерапевті абылдауына келген серіктесті бірімен ткізіледі. Ерлі-зайыпты психотерапия мндай вариантында психотерапевтпен кйеуі (йелні) мселелері емес, оны ерлі-зайыптылыы жніндегі ойлары, сезімдері, уайымдары ана талыланады.

азіргі уаытта ерлі-зайыпты психотерапияда динамикалы, ылыты жне гуманистік ыайлары е ке тараан.

Динамикалы ыайда ерлі-зайыптыны олайсыздыты екі серіктестікті ішкі ылы мотивация кзарасымен арастырылады. Тлалы атынастарды динамикасы мен оларды психикалы процестерді динамикасымен байланысы арастырылып отырады.

Ерлі-зайыпты психотерапияны ылыты ыайыны масаты серіктестеріні ылыыны згеруі брінен брын болып табылады. Онда оыту мен шарттауды дістері олданады, ол мынаны амтамасыз етеді:

- кйеуі (йеліні) зара жаымды ылытарын басару;

- атынас пен туындаан мселелерді бірігіп шешу аймаында ажетті леуметтік білімдер мен дадыларды мегеру;

- зара зіні ылыын згерту жайындаы ерлі-зайыптыны келісімді деу мен жзеге асыру;

отбасы терапиясында азіргі уаытта ылыты баыт е ке тараан. Оны е йгілі формалары – ерлі-зайыптыны шарттарды жасау, коммуникативті тренинг, конструктивті талас, мселелерді шешу тсілдері жне т.б. азіргі уаытта кптеген мамандар брінен жиі когнитивті –ылыты терапия мен жйелі психотерапияны байланыстыра интегративті ыайды олданады.

Шарт негізінде ылы терминінде здеріні талаптары мен зіне алынан жадайларды оны ерлі-зайыптылар анытайтын келісім шарт жатады. Талаптарды формулаанда келесі тртіпті олдау сынылады: жалпы наразылы, оны натылау, одан кейін жаымды сздер (сыныстар), соында рбір жбайды райсысыны міндеттерін тізу мен шарт.

Гуманистік баытта ерлі-зайыптыны атынасын психологиялы тзетуде йлесімді неке негізінде ашыты, аутогендік, толеранттыл, басаа тиімділік пен рбіріні тлалы туелсіз дамуы тсінігі маызды болып табылады. Бл ыай динамикалы арама-арсылы ретінде дамыан. Ол зайыптыны тарихи ткеніні серіне, шектен тыс манипулятивті ылыты ыайа баытталан. Мнда психотерапевт ерлі-зайыпты здеріні сезімдерін вербализациялауа жне осыдан тсінікті жасартуа жадайлар жасайды. Серіктестерді жекелік дамуы шін олайлы жадайлар райтын ашы некелік станымдар растырылан болатын;

Шынды станымы, “азір жне осы жерде”;

Серіктесткті жекелік мірін сыйлау;

Ашы атынас басаны “ойын оымай” зіні сезімдері мен тілектері жайында ашы айту;

Отбасы ролдерді орындауда ширатылы;

Те ыты;

Сенімділік;

аутектілік - зіні баасын білу, басаны тсінігіне сйкес мір сру ыын баалау;

ашы серіктестік - ркім зіні жеке ытары мен уестілігі бар.

Отбасылы кеес беру: Отбасылы кеес беру – бл отбасылы терапияны бір трі, оны зіндік терапевтикалы атысуды ерекшелейтін белгілері мен шектері бар. Отбасылы кеес беру, отабасылы терапиямен бірге параллельді дамып, бір –бірін зара байытты. Отбасылы кеес беруді алдында тран масаты – отбасындаы рекеттестікті згерту мен жеке тлалы су ммкіндігін амтамасыз етушін отбасы мшелеріні мселелерін зерттеу болып табылады.

Отбасы кеес беру мен отбасы терапиясы немен згешеленеді? Біріншіден, отбасы кеес беру ауруды тжырымдамасын абылдайды. Екіншіден, отбасындаы ролдік рекеттестік жадай мен аспектісін талдауа екпін ояды. шіншіден, ол кеес беру субъектілеріні жекелік ресурстарын іздеу мен жадайды шешуді тсілдерін талылауа кмек беруге шаырылан.

Отбасы кеес беруді басты теоретикалы тжырымдар саныны ішіне когнитивті – ылыты терапия, рационалды-эмоционалды терапия жне баса келтіріледі. Мнымен оны арсеналында бар дістер мен тсілдерді трлілігі амтамасыз етілген. Отбасы кеес беруді негізгі принциптері мен ережелері келесі блімдерге келеді;

Байланысты орнату жне кеес берушіні клиентке осылуы. Оптималды атынаса ммкіндік туызатын конструктивті араашытыты сатауды кмегімен, сонымен атар кеес берушімен кеес алушыны мимикалары мен тыныс алуларын синхронизация тсілдерін, зіні отбасылы мселелері жайында хабарлаушыны басым репрезативті жйесін бейнелейтін сздік формасн кеес берушіні олдауымен ол жетеді.

Мета-модельдеу (НЛП) жне терапевтикалы метафорлар тсілдерін олдану мен клиентті мселелері туралы апаратты жинау. Бл масата жету шін кеес беруші мынадай натылайтын сратарды оя алады: “мынадай нтижеге ол жеткізе аласыз ба?”, “сіз нені алайсыз?”, “ ол жайында жо деген жаымсыз , блшексіз, яни жаымды нтижені суреттейтін сздермен айтуа тырысыызшы”.

Психотерапевтикалы келісім шартты талылау отбасына кеес беруді маызды міндеттеріні міндеті болып табылады. Бл кезеде клиент пен оны кеес берушісіні арасындаы жауапкершілік алай блінетіндігін талылау жргізіледі. Мысалы: отбасы кеес беру ауіпсіздік жадайларына, клиентті мселелерін шешуге жету технологиясына кеес беруші жауап береді. з кезегінде клиент зі белсенділігі, зіні ролдік ылыын згерту тілегінде шынайылыын жне т.б. шін жауапты болады. Бл фазаны стті ткеннен кейін атысушылар жмысты затыы (3-6 саат) бір сеансты ткізу затыымен терапевтикалы кездесулерді кезедігі (мысалы, алашында аптасында 1 рет, кейіннен 2-3 аптада бір рет) жайында келіседі.

Соында тлем аы шарттары мен келісім шарт жадайларын екі жа бзу санкциялары талыланады.

Кейіннен клиентті мселесін натылау, сонымен атар жалпы отбасыны жне оны мшесіні райсысыны ресурстары аныталады. Бан мынандай сратар ойылуа ммкіндігін туызады: “сіз брын иындытармен алай крестііз?”, “сізге онда не кмектесті?”, “ сіз андай жадайларды мыты болдыыз?” ,” сіз з кшіізді алай олдандыыз?”.

Кеес берушіні зіні ылыы мнда клиентке кеес беру процедурасыны ауіпсіздігі мен сттілігіндегі мітін ныайту керек: “Сізді тілегііз згерісті, сізді брыны тжірибеізді, белсенділік пен шынайылыты кеес берушіні сізбен бірге ызмет істеуге тілектестігімен бірігу, оны профессионалды асиеттері мен жмыс тжірибесі жмысты сттілігіні кепілдігі болады”. Кеес беруді атысушылар мен лыты алыптасан стереотиптеріні жаымды жне жаымсыз жатары талыланады. Мысалы, мына сатарды кмегімен: “ сізді пікіріізше, ралан жадайда е жаымсызы не? Ал бл жадайларда е жаымдысы не?” лыты жаа шаблондарын бірігіп іздеу жзеге асады. Кеес беруші келесі сратарды сыналы: “ Сіз мселені шешу шін лі не істеген жосыз?” , “сіз шін маызды адамдар сас жадайда здерін алай стайды? Сіз солай істей алар ма едііз?” немесе “сізге осындай істі істеуге не кмектеседі?” кеес беруші визуализация тсілдерін олдана алады: клиенттер транста болып, туындайтын кенестетикалы сезімдерді белгілеп жаа жадайлары бейнесін райды.

“Экологиялы тексеру”. Кеес беруші отбасылы мшелеріне сас жадайда 5-10жылдан кейін зін елестетіп, зіні кйін зерттеуді сынады.

Отбасы кеес беруді соында жаындап, кеес беруші нтижелерді “ауіпсіздігі” бойынша кш сала бастайды. Кейде клиенттерге жаа ылы шаблонын мегеруде сенімділік алуа кмектесетін рекеттерді ажет етумен байлаысты. Олар кеес берушіден алынан нтижелерді талылау шін й тапсырмасы мен бірнеше уаыт ткеннен кейін айта кеес алуа шаыру ала алады.

азіргі уаытта отбасы кеес беру Ресей аймаы даласындаы ке тараан психотерапевтикалы кмекті трі болып табылады.

Блу. Мндай процедура жадайлар атарында ажетті болан, мысалы, дебиеттерде “пародаксальді тапсырмаларды” кмегімен Джей Хейли алай істегені жайында суреттеледі, оны наты орындау теріс нтижеге алып келеді, зіні сезімдерін крсету жайында кеес беру ткізілген жас ерлі-зайыптылар здеріні “эмоционалды сер беруді тексеру шін” кніне бір саат рысу сынылан. Хейли саналы трде ешкім зіне кесірін тигізе алмайтынын біліп, адами табиатын осылайша ескерген. Ерлі-зайыпты тапсырманы орындауа тырысып, оны тастап кетті, оларда бір-бірін баалау тілегі кшейіп, “аыма кеес беруші” кеесінен бас тартып, осылайша “бліну” болды.

азіргі уаытта кейбір отбасындаы атынастарды психотерапевтикалы тзету. Отбасы терапиясында психотерапевт отбасын зерттеп, отбасылы бзылысты анытап, оларды мірлерінде тілекті згерістерге жету масатымен отбасы мен оны жеке мшелеріні серін йымдастырудан басталады. Онда мселелер мен міндеттер туындайды, оларды шартты ш топа бледі, отбасы терапиясы отбасыны дрыс арым-атынасыны алыптасуы, терапияны жргізуді жалпы сратары, соында отбасы психотерапия дістемелері.

Отбасы психотерапиясына жаымды атынасты алыптастыру, йымдастырушы эмоционалды жне интелектуалды себептерді салдарынан отбасы мшелерімен оны атысушылары шін иын боланымен ажетті, сондытан психотерапевтке психотерапияа атысуды кшті жне траты мотивациясын алыптастыру ажет.

Ереже бойынша, бірінші кездесу болашаты анытау болып табылады – оны уаытысында психотерапевт сотыысатын мселесін крделілігі аныталады, ол клиенттер (отбасы мшелері) отбасы психотерапиясы жайында алашы тсініктерді алады жне онда атысуын жаластыру керек пе екендігі аныталады. Жалпы алашы кездесу барысында ыса уаыт ішінде клиентті крделі жне за жмыс ажеттігі мен психотерапияны сттілігі шін жауапкершілік сезімі мен белменділігін тсінуге терапевт кмектесу міндеті бар, содытан, отбасы мшелері мен алашы кездесуді жасы делген жоспары ажет. Басында психотрапевт клиентті мселесімен танысу отбасы отбасымен т.б. мен байланысты оны эмоционалды уайымдарын ккейкестіру, клиент кнделікті мірде кездесетін фрустрацияларды жиынтыы круді беру керек. психотерапевті одан кейінгі міндеті - клиентте отбасы психотерапиясы оны мселелерін шешуін табуа кмектесетін тсінігін ру. Психотерапевт клиентті кіл –кйін психотерапияа атысуа мотивін ру, сонымен атар, аз емес маызды атысуа арсы тратын мотивтерді деу, болаша иындытарды кру мселесі шешуді жолдарын табу шін олдануы керек. Бл кездесуді таы бір маызды аспектісі – клиент психотерапевтен кмекті енжар ктетін болаша жадайды болдыртпау шін онда психотерапевтикалы іс-рекетті мазмнына белсенді ызыушылыты алыптастыру. Оны орнында ол психотерапевті кмегімен зіні отбасы мселелерді шешуді белсенді істеуге баытталады.

Отбасы психотерапевт зіні жмысын йымдастыруда трлі трдегі мселелерді шешуге тура келеді, мысалы:

Жалыз жмысты істеу немесе терапевтке шаыру?

Отбасымен кабинетте немесе оны тратын мекен-жайы бойынша айда жмыс істеу керек?

зіні отбасымен немесе алашында отбасы мшелерімен сабатар жргізе ме?

Е жасы кездесулерді жиілігі мен затыы андай?

Жеке немесе отбасылы мселелерді айсысынан бастауы керек?

Наты рекеттер жоспарын жасау керек пе, немесе экспорт ою керек пе?

Отбасы психотерапиясын йымдастыру мен ткізу тсілі отбасы психотерапиясыны “ылыми кзараспен” аныталуы керек. отбасы психотерапиясы йымдастыруы тадауы идеалда отбасыны ерекшелігіне туелді болуы ажет. Кез-келген отбасы психотерапевт отбасы, оны жеке мшелелері оны мселелері мен отбасылы жадайлара байланысты психотерапияны ртрлі стильдерін олдануа дайын болуы тиіс.

Бір отбасы мшесімен – авториталды стиль, екіншісімен- директивті стилі тиімдірек болуы ммкін. Бл психотерапевт алдында тран сратара жауап барлы жадайды жиынтыына байланысты. Содан со психотерапияда андай дістер е кп олданылатындыы жайында сратар арастырылады. Отбасы психотерапиясыны дістемесі – бл психотерапевт наты психотерапевтикалы тапсырманы шешетін рекеттерді типтік жиынтыы. Отбасылы психотерапия зіні даму уатысында айта пайда болан мектептерді тжірибесінен келген ртрлі техникаларды кптеген санына иемденді. Отбасы психотерапияда ке олданылатын психотерапиялы техникаларды негізгі трлерін атап шыайы:

Директивтер – бл отбасы мшелеріні масаттарына жету шін отбасы жаынан немесе оны жеке мшелері жаынан наты рекеттерді ажеттігі жайында тік, наты сілтеулер. Бл бір нрсені істеу сілтеуі; осы кезге дейінгіден бір нрсені басаша; осы кезге дейінгі істемегенді істемеу болуы ммкін. Пародоксальді дерективтер жадайында айтыланнан грі оны масаты арама-арсы. Директивтерді олдану тиімділігі оны олдануды дрыстыына туелді, отбасын мият зерттеуді психотерапевті лгісімен отбасыа психотерапевтикалы сері, ол е бастысы психотерапевті жеткілікті беделдігін ажет етеді.

Отбасылы дискуссия дісі – отбасы психотерапия тжірибесінде ке олданылады. Оны ткізу уатысында отбасы мшелері оларды міріне атысты мселелерді ке шебері жне трлі отбасылы сратарды шешу жолдары талыланады. Дискуссия кптеген масаттарды анытауы ммкін: мысалы, отбасылы рекеттестік жайындаы ате тсініктерді жндеу немесе отбасы мшелерін дискуссия дістеріне йрету. Дискуссияны басару психотерапевт пен ажетті іскерлікті талап етеді. Отбасы дискуссияларын ткізуде олданылатын негізгі амалдарды атарынандемеуді тиімді пайдалану, тыдай алу абілеті, сратарды кмегімен оыту, айталау, талдап орыту, наты пірікмен конфронтация жне т.б.

Соында стті отбасылы мірге ажетті іскерлікер мен дадылар отбасы мшелерінде жеткіліксіз екендігі аныталады; отбасы психотерапия барысында бл жетпейтін дадылар трлі психотерапивтикалы техникалар, арнайы жаттыулар мен тренировкаларды кмегімен алыптасады. Оларды жалпы принципі отбасы мшесіні алдында наты міндет трады, мысалы, ол алыптастыруы керек, іскерлік пен дады трінде, жне тапсырманы орындай алан, алмааны жайында сынауа болатын критерий айтылады.

Отбасылы психоаналитикалы терапия: Психоаналитикалы отбасыны терапияны атысушыларыны трасыны (азіргі шынды негізінде) брыны бейсаналы атынастар негізінде емес, толыанды сау тлалар ретінде рекеттесуге дайын болатындай етіп згеруі болып табылады. Психоаналитиктер баылау мен тыдауды тадап, бос талылауды кенет сратармен тотатады.

Отбасы жйелі психотерапия: азіргі уаытта жйелі баытталу е ке сынылан перспективті, экономикалы масата баытталан жне терапевтикалы тиімді отбасы терапия баыты болып есептеледі. Жйелі отбасы психотерапиясында отбасы рылан байланыстарды сатау мен эволюцияа талпынатын бтіндік жйе ретінде арастырылады. Отбасыны пайда болуы дамуды задылыты дадарысынан теді (некеге тру, ата-ана отбасынан айырылуы, жктілік бланы туылуы, баланы мектепке дейінгі / мектеп мекемелеріне тсуі, оларды мектепті бітіруі жне зіні мір жолын тадауы, ата-аналардан ажырау, ата – анасыны зейнетаыа шыуы жне т.б.) сіресе осы тіршілігіні блігінде отбасы брыны тсілдер мен жаа мселелерді шешуге абілетсіз боландытан здеріні бейімделуіне реакцияларын крделендіру ажеттілігіні алдында трады.

Жаа отбасы психотерапиясыны негізіг адамдары келесідей:

1. психотерапевті отбасымен бітіру;

2. психотерапевтикалы сранысты тжырымдап айту;

3. отбасылы атынастарды реконструкциялау;

4. психотерапияны аяталуы мен блінуі.

Бадарламалы отбасылы психотерапия.

Бл отбасылы психотерапияны дісі “мселені шешуші” деп аталады. з жмысында бл баытты психотерапевтері отбасы мшелеріні жекелік ерекшелігіне шоырланбайды. Бл ыай белгі бліктері мен отбасыа аз ызыушылыа шектен тыс зейінмен сипатталады. Бадарламалы баытты мні мселені шешу шін бадарламаны деу болып табылады, себебі отбасындаы згеріс бзылысты себептерін тсіну отбасында маызды.

Жаняны имплицитті теориясы: Жаняны ртрлі трыдан арстыру немесе кеес беруде жаняны ртрлі теориялы моделіне сйенеді. Дегенменде, бл модельдер ашы трде крініп, трмайды, біра ауытуы мен алыптылы осылара байланысты болады. Л. Г. Люсик жанялы терапияа ртрлі жол табатын “Жанялы теория” масатында лкен зерттеу жргізілді. Жаняны зерттеушіні ран кеесі немесе болжамы жанялы теориялы моделінен ана емес, ондаы алыптасан жаняны имплицитті моделіне де байланысты. Бл психотерапияны тиімділігі бл масаттар мен интерпритациялар клиенттер шін аншалыты алыпты болып саналады соан байланысты. Бірата вербальді дегейде біз зіндік масатты, стереотипті, клиентті тла екендігінде деген сыйластыты жотыын, сонымен оса мірлік тжірибесі бар, з масаты мен ндылытарын рашанда ына бермейтін тірі одан болып ала береді.

Жаняны ата ылым объектісі ретінде арастыратын леуметтанушыларды здері де “жанялы мірдегі тлалы тжірибе сыналушыларды шынайы еместігі мен з зін оауы жанялы арым-атынасты зерттеуге лшыныс білдіруге кедергі жасайды “ деп айта кетеді.

Психолог – кеесіні жмысы жемісті болу шін рбір жанядаы жанялы теорияны ондаы баытты, жмыс техникасын зінше жорамалдап оймай жаняны зіндік концепциясын ынып, зі жмыс істейтін жаняда андай мдениетті басымыра екенін тсінуі ажет. Жаняа еніп кеткен мдениет екінші бір тері сияты: біз онда дадылы трде семіз де оны бар екендігін байамай да аламыз. Дегенменде оны бізді мінез-лымыза сері кп екеніне та алмауа да болады. Бл бізді жатырда пайда боланнан бастап міріміз, яни, анамызды жкті кезінде зін алай сезінгені, нресте кезімізде бізді алай ктті, бізді оытанмен сіп жатандаы тіл мен дыбыстар”.

Адам з жанясыны бір блігі болып табылады, ол онда туды, соны ішінде дамыды, адамдар мен лемді зіні жанялы тжірибесін негізге ала отырып талылайды. Біреулер шін бл басты раушы састы. стелге берілетін таам, мірлік жадайлар мен мейрамдарды алай атап ту керек; жаняныы ндылыы андай, балаларды кту, оларды руханиялыа, жауапкершілікке, билікке, туелсіздікке, уаыта арым-атынасы андай. Осыны брі оларды жанялы мрагерлігі мен мдениетін крсетеді. Эмоционалды жйемен баалап отыру арылы жаня балада леуметтік лемдік бейнені рады. П.Бергер мен Т. Лукманны ойынша леуметтенуді ерте сатысында бала шін лемні мні, маынасы бола бастайды. леуметтік роль мен арым-атынас туралы тсінік туындайды. Онымен оса жаня зіндік ажетті жеке ндылытар ретінде санасып, оамны ндылыы мен нормасын крсетеді. Осылайша баланы леуметтік лемді интерпретациялау типірылады. Г. М. Андреевті кптеген зерттеулеріне жгінесек “леуметтік апаратты барлы жмысты тсілдері” алай десек те балалы ша та жанялы шата рылады: белгісі тек ------- схема сіресе скрипта немесе тланы имплицитті теориясы те ертедегі мірлік тжірибеден седі. лемді тану леуметтік тануды жемісі ана емес, оны шыушы блігі: жаняда баладаы тану мен мінез –лы схемасы лемдегі бейнеде бар белгілі бір нрседен берліген. Бірата, Д.Фрименмен келісетін болса, некелік жаня ру леуметтену процесіні алашы сатысы болып табылады. Нтижесінде жбайларды ндылытарымен атынастарыны белгілі бір жйеде делу болып табылады. Бл процесс мінез-лыта реттеліп отыратын міт пен масатта алыптасу мен кзге крінеді. зіні жиынтыында олар жанялы нормалар деп аталып, жаня мшесіні райсысыны мінез-лына жне жанялы жйеге з ыпалын тигізеді. Бл з кезегінде жаня мдениетіні сипатын жне леуметтік баылау ызметін орындауда жаня мшелері андай мінез-лыты дрыс, нені брыс деп айтатынын анытайды. Жаня феномені сияты крделі леуметтік мдениетті зерттеуде ртрлі ылыми тсілдер бар: функционалды, империкалы, саментистикалы. Жанядаы зара арым-атынасты тсіну мен зерттеу з кезегінде жаняа психологиялы кмек крсетуді тсілін сынады. Оларды ішінде: рылымды, коммуникативті, психоаналитикалы, гуманистік баыт, биолого- психологиялы. Біз брінен брын жаняны ттасорганизм ретінде арастыран жйе ретінде арастырымыз келеді. Жаняны жйелілік трде арастыруды М.Боэн сынды, ол адам мінез-лыны табии-ылыми теориясын дамытты. Оны кзарастары Беарталансиды сынылан жалпы теориялы жйемен негізделді. А.В. Черниковты айтуынша тура осы теория психотерапевтік практикада зіндік терапевтік баытта жаняны терапияны жасылап дамуына кп ебегін тигізді. Жанялы жйені келесі баалаулы крсеткіштермен сипаттауа болады. Мысалы, састы (жаня мшелеріні эмоционалды байланысы), иерархия, (шешімді абылдау билігі), шегаралар (жаня мшесіні зара арым-атынасымен, жаняны леуметтік оршаан ортамен арым-атынасы). Жйелік теориясында иерархиялытан баса логикалы тсінік дегейі де бар, оны бар болуы В. Рассельді логикалы типімен байланысты. Жйе салыстырмалы жоары логикалы дегейде жне тменгі логикалы дегейде айтылады.

Біз Н+1 дегейіндегі тсінікті Н дегейіні крінісі немесе тсінігі ретінде олданамыз. Сонымен оса Н+1 дегейіндегі жйе Н дегейіндегі жйелік модель мен картаны крсетеді. Біз объектіні крсететін жйені помтулаттап ртрлі логикалы дегейде жйелейміз. Мндай жадайда жйе белгілі бір тсінікті, затты, бейнені крсетеді. сОл арылы зіне автопортретті осатын леуметтік жйедегі модельді ынуа болады. Оны былай айтуа болады: жаня леуметтік жйе бола отырып, зіне автопортретті осуы ажет. Мнда жаняны рбір мшесі зі туралы біліп ана оймай, зсеріктесін блек бірлік ретінде арастырып, з міріні аысында зара іс-рекет тралы кріністі алыптастырады.

Н. Аккарман екі тсінікті арастырады – “састы” немесе “жаняны тратылыы”, “Жаняля састыты”. Жанялы орындау процесінде оларды зара ролді толытыруы немесе ндылы, масат экспктация обалжу жне проблемаа бейімделуді жаня мшелеріні блісуі. Л.Б. Шнеллерді пікірінше жанялы састы бл – жаняа берілген эмоционалды жне когнитивті “Біз”. Жанялы састы тланы зін-зі ынуымен байланысты немесе “Мен” жне “Біз” осылу дегейімен сипатталады немесе арама-арсы. Жаняны тратылыын натыра анытаанда “згрісті алай сатауа болады” деп айтуа болады, яни дау дамайды баылауа алу жне жаняны згеруге абілеттілігі немесе одан рі дамуы.

С.Минухинні кзарасы бойынша жйелік жанялы терапияа рылымды баытталу, - жаня бл табии топ, мнда уаыт те жаняны рылымын ратын зара рекеттік стереотип туындайды, бл оларды мшелеріні ызметін анытап, олардаы зара рекетті жеілдетеді. Біз білетініміздей жаня мшелері бл жанялы рылымны белгілі бір блігінде сезінбейді. рбір адам зін бір блек бірлік ретінде санайды, біра, зіні жанясымен рекет ете отырып “жаня картасын” олдануды абылдайды.

з кезегінде Э.Г. Эйдемиллер мен В. Юстицкис “жаняны ішкі крінісі” деген терминді болжап шыаруды онда жаняны кнделікті мірдегі жадайларды бірінен стінен бірін айталауы, яни ояну, бірнен со бірі тру, таертегі ас ішу. Бл жанялы кріністі айталау оларды ойынша жаняны ткені мен оларды болашатаы жоспары мен байланысты.

Ол жаня мшелеріні ойша кз алуынан теді, онда біреулері андай да бір жадайларда жанялы дау дамайды шешу жолдарын іздестіреді.жанялы крнсті негізінде зара жасы сезім пайда болып проблемалар туындайды жне шешіледі.

Жанялы психотерапияда жйелік тсіл олдануда жанялы кріністі білдіретін тсінік бар. Бл: “Жанялы мифтер, крделі жанялы білім, жаняа баса бір адамны енуіндегі маыздылыы; жне “жаня картасы” – жаняда абылданан тртіптер рекеттер атары жне басалар. Бір жаынан олар жанялы раикада туындаан зара рекеттерді сипаттаса, екінші жаынан онда бл рекетті бір дегейі ана сипатталады. Психотерапевтер жанялы мифті топты білім формасында емес, ол андай да бір тірік, зиянды білім ретінде арастырады. Сонымен жанялы кріністі ртрлі баытта зерттеу маызды. Дегенменде бл кріністі білдіретін жалыз кріністі жне оны негізгі мазмны лі де шешілген жо. Авторларды жанялы имплицитті теорияны жан-жаты ашуын сынбас брын леуметтік леуметтік танудаы психологты тсігіне назар аудардайы.

лемні бейнесі: А.Н.Леонтьев іс-рекеттік теорияда “лем бейнесі тсінігін” арастырды. лем бейнесі модельдеуді нтижесі болып табылады (кодтау). лемдік бейнені субъективтік шындыы адам міріні жадайына байланысты. Бл Руссерді философиясыдаы “лем крінісі”, семиотикадаы “лемні моделі”, Брунердегі болжау мен Найссерді схемасы. Бл терминдерді барлыы леуметтік танудаы субъективті басында суреттер ана болмай жалпы жйелік мдениет пен леуметтік ортаны талап ететін жоспары мен апараттар жиынтыы туындайды.

Скрипт – сол жадайа сйкес рекетті айталануй жне андай да бір масатты йымдастыруды сипаттау. Олар тжірибені моделін белгілейді.

Имплицитті теория: Тланы имплицитті теориясын 1954 жылы Дж. Брунер мен Р. Тагиури сынды, Аисты болжауынша адамда мінез-лыты ртрлі стпаты бар. Одан рі бл тсінік кеейіп дстрлі жне альтернативті деген екі тсілге ие болды.

Дстрлі-тсіл тладаы имплицитті теорияны барлы адамда бар, яни, баса адамны психологиялы йымдастыруын баылау (белгісіз баылаушы ретінде жру).

Сендіруді имплицитті леуметтік теориясы андай да бір леуметтік топты немесе леуметтік былысты зара атынасын алыптастыру. Ол бір ана адам емес, топты масаты болуы ммкін.

Альтернативті тсіл – Келлиді жргізген “конструкт” тсінігі мен байланысты. Конструкт – биполярлы белгі, арама-арсы арым-атынас немесе мінез-лы тсілі. Бл з бетінше маыналы білім, - объектілерді дифферециялау тсілі. Конструктті екі ызметі бар: араатынас, састы табу жне арсы ою ызметі. Егер біз бір нрсені айын крсетіп, соан седіретін болсасол стте маызды белгі, бір наты нрсені айтамыз. Конструкт жйені белгілейді жне оны арасында жйелік сапаларды амтиды: байланыстылы иерархиялы жне т.б. конструкты жйе – бл андай да бір леуметтік феноменні имплицитті теориясы болып табылады. Ол белгілі бір адамны леуметтік арым-атынастаы крделі лемді алай абылдайтынын крсетеді. Конструкт теория негізінде мынадай эксплицитті идея жатыр: “рбір адам зерттелуші”. Келлиді айтуынша біз зімізді кезігетін жадайымызда зімізді де шарынны да мнін табуа тырысамыз. Ол шін бізді райсысымыз жасы ма жаман ба бізді тлалы конмтрукты жйемізді райтын ртрлі ипмлицитті теорияны айта рамыз. Осы жйемен байланысты біз мір среміз, жадайды болжаймыз, з ымызды рамыз,басалара жне зімізге ртрлі сратар оямыз. Конструкт-бл ерекше референтті ось, осы арылы адамдар зіні мінез-лын ртрлі иыынан крсетіп, зіні психологиялы кеістігін тртіптейді. Бл теорияда адамны лем бейнесін ашы, арсы емес, мніне жету арылы тсіну ажеттігі бар. Онымен оса леуметтік крініс блек адамны пікірі емес. леуметтік кріністе алынан бірнеше шынайы статусберетін рылымды жым немесе процестер атары.

1. Имплицитті теория адамны оршаан ортаны абылдауы, жадайа сйкес рекет етумен жадайды баылауа тырысу тсілдері арылы маызды ріс болып табылады. Жаняны имплицитті теориясы лемдік бейнені фрагменті сияты жаняны шынай трде абылдауын йымдастырып, ондаы мінез-лыты реттеп іске асырып отырады. Жаняны имплициттік теориясыны жекелік негізінде жаняны рбір мшесі зі андай, жанясы ше, онда ол андай орын алады, сол туралы біраз біліп алады. Жаня туралы зінше елестету адамны дниетанымыны бір блігі болып есептеліп, жанялы сферадаы зара арым атынасты шынайылыын анытайды.

2. Имплицитті теория адамда з тжірибесін “айтып беру” немесе тсіндіру, орытындылау немесе ыну шін олданылады.

3. Бл жйе аны емес кріністі, жадайды дрыс паан, немесе млдем паан дегенменде адамны мінез-лын реттеуші кезінде байалады.

4. Жаняны имплицитті теориясы имплицитті леуметтік теорияны разрядына атысты, осыан сйкес ол бір адамды болуы емес, толы топ болуы ммкін.

Имплицитті теорияны мазмны тртіп бойынша кспериментальды психосемантика тсілімен зерттеледі. Бл Москва Университетінде 70 жылдарды басында туындаан Кеес психологиясыны салыстырмалы жаа аймаы. Психосемантиканы міндетіне зі жне баса адамдарды абылдауы, тлалы жйелік мнін зерттеу немесе реконструкциялау. Психология аймаында басты тсінік мн жне маына болып табылады. Маызды тсініктері лемдік бейне, субъективті тжірибені рылымы, категория жйесі, тлалы конструкт, имплицитті теория, тлалы кеістік.

“Мн жне маына”. А.Н.Леонтьевті пікірінше бл сздер арасындаы тсініктер туысан-трлік, яни, мн-туысанды,ал маына-трлік болып табылады. Мн-объективті шындыты белгіні кмегімен кру. Маына субъектіні мнді “Мен шін деген” белгі арылы игеріп, абылдауы. Маыналы рылымдар адамны тиы, интимді, саналы рылымы болып табылады. Мн мен маынаны араатынасы туралы сра пен жауапа бірдей зара тсінушілік пен адамды арым-атынасты шектеулі ммкіндіктер туралы сратар бар.

Д.А.Леонтьев пен Е.Л.Доценконы психосемантикалы зерттеуі мен ылыми рефлекциясы крсеткендей осы тсініктер арасындаы арым-атынасты алмасанын крсетеді. Мн-ойды жеке трі ретінде тсініле бастады. Маына – адам тжірибесі элементтеріні объективті туелділікке негізделген субъективті арнайы масата баытталан байланыс, ал мн басаларды ойын" айын тсіндіру. Адамны абылдауы жне лемді ынуы, ес процесі, ойлауы жне иялы арулы немесе баса мдениетте, леуметтік оамда зінде оамды тжірибені жиынтыы бар наты тарихи жйелік мнде шектеулі. Бл жйені жалпы адамды инварианты жалпы адамды мдениетпен басталатынртрлі оам мен халыты мірлік іс-рекетіні састыымен шарттасады.

Лингвистика бойынша мамандар тілде крінген идеалды мндер баса мнге араанда жйелірек болып келеді. Тілге атысты бл шарт з-зін крсету асиеті болып табылады. Осы ана оан туелсіздік пен бірліктік береді. Жеке тлаа енген маына тлалы немесе субъективтік тсінікте психологиялы табиаты бар. Бірата зіміз білетіндей тлалы маынаны тілдік бірліксіз аналогиясы жо. Онда адамдарды барлыы ртрлі тілде айта бере еді. Адамдар тек маынасына арай тадап мдени тілдік схемаа кірген сзді айтады. Жеке тлалы санада екі жзділік бар: бірінші жаынан оршаан ортадаы шынды субъектілерді уайымы мен сезімі трінде крініс береді.