Дулат ИСАБЕКОВ: АРЫН

Ол кезде жасы он сегізге толар-толмас уылжыан ыз еді. мір деген зі талпынса болды, бар жасылыын алдыа жайып салып тратын ертегілердегі айырымды да, данышпан ариялардай боп крінетін. Барлы трбиесі дулетті шаыраты л-ызындай, бл да тек мектеп программасымен шектеліп алмай, жаратылыс тану,ерте дние тарихы, музыка пндері бойынша осымша саба алды. кесі аудан клеміндегі басшысыны бірі болып тран со ба, ол мірді аба шытар зге мінезінен млде аула сті. Оны стіне Баиланы з абілетін де малімдері жасы айтып жрді. Семьяны тышы болан со мектеп бітіргеннен кейін кесі бірнеше кнге уаыт тауып, ызын Алматыа зі алып шыты.

Баила йде жрген кезінде з кесін сирек кретін. Ерте кетеді, кеш келеді. Балаларымен де сирек сйлеседі. Тіпті йге келген со да кпке дейін телефоннан тспей лдекімдерге нсау беріп, лденелерді тсіндіріп, зекіп жатаны. Баила таалушы еді. Шынында, ол ай кезде тыныады, ашан йытайды? Телефонны ары басында тран адама кей кезде атты зеки алса жрегін стап,тіліні астына валидол салып, лден со барып зіне-зі келетін кесіне кейде оны жаны ашитын-ды. Бларды сабаы ерте басталады. Таы жетіде кзін ашанда кесіні тсегі лдеашан суып аланын кретін жне зі ызметіне жетіп алан со жола шыып кетпесе машинасы айтып келіп, ызын мектепке апару шін есік алдында ктіп трар еді.

Баилаа мны брі йреншікті, осылай болуы керек сияты боп крінсе де, бертін келе кесіні жмысы тіпті ауыр екенін жне мірді мейірбандыы мен жомарттыы кндіз-тні дамыл крмейтін осы кесіні арасында екенін бірте-бірте а бастады.

Олар "азастан" поезыны упесіне кеп жктерін жайастыра берген стте перрондаы киоскіні кшіріп келе жатандай газет-журналдарын шатап, жасы отыза таап алан, зын бойлы, аша ара торы жігіт бларды стіне кіріп келді де, салын амандасты. Баила ернін ана кбірлетіп, сыртта ол блап тран анасы мен інісіне, екі сіілісіне, бір топ баса да шыарып салушылара клімсіреп бас изеді. кесі бейтаныс жігітті слемін алу былай трсын, оны бл купеге кіргеніне таданып, жзіне бірнеше секунд тапжылмай арап отырды да: "Сізді..:орныыз осында ма еді?" – деді а ба іне ан теуіп. Жігіт бз-баяы сабырлылыпен шаын стола газет-журналдарын ойып жатып: "И, осында. Сіз отыран орын менікі болады",- деді езу тартып. Клкісі де, жанары да салын екен. Тура араан адамны менін суы жанары жуалдыздай тесіп тетін секілді. Аша тласында ешкімге бас имес пады, ткаппарлы пен ойлылы бір стке жалт етіп ткендей болды.

аратай бейтаныс жігітті кісіні матап тастар сиыр торына ас-аым стке тсіп алса да, тез тізгінін жиып, ызмет бабы арылы анына сііп алан керенау мінезбен орнынан трып, коридора шыып кетті.

- Шамалауымша, бл кісі Сізді кеіз болу керек, - деді жігіт газетті біреуіне іліп ыз жаа назар да аудармай.

- Оуа алып бара жатыр ой, шамасы. Мндай кісілер сз жо тсіреді. Біра оан намай аланым аны.

Баила намысты нысанаа ап айтылан мынадай дкір сзден жарыла жаздап, ернін тістеледі. Жарылма тгіл жаа боп кетсе де жігітті мнымен тк шаруасы жо, лгі сздерді газеттен оып отырандай тмен салбыраан басын ктерер емес. лгі сзін бл ызды есітіп отыранын, жай ана есітіп емес, орланып отыранын сезсе де сезбегендей алып танытуы Баиланын бейтаныс жігітке деген, сонымен бірге алаш рет зге біреуге деген шпенділігін оятты. Мндай сздерді ол мірінде ешкімнен естімеген жне есітемін деп ойламаан да еді. Жне сол ойламаан нрсесі тыш рет алыс сапара аттанып бара жатан жас ызды алдынан дегеннен шыа келуі уаныш пен баыта мас аласран бала кілге мз басандай сер етті. Ол не деп жауап айтарарын, тіпті, зін бдан рі алай старын да білмей, мен тсті арасында сілейіп отырды да алды. Бар ойы, бар міті тек кесіне тіреліп, оны тезірек келуін, сйтіп, мынадай азапты халден тезірек тарып, не болса да сзі мен жаратылысы жидені ызыл тікеніндей крінген мына жігітті зінен алысыра алып кетуін іштей тілеумен болды.ызыны осы ойын сезіп, тез арашалап алма боландай осы стте кесі де упеге кіріп келді. Жалыз емес, асында шыарып салуа келген ауданны таы бір басшысы, вокзалды бастыы мен поезды бригадирі жне бір топ адам дабырлай кірді. кесіні бз-баяысынша зіне таныс салматы да, па имылын кріп, оыр даусын естігенде Баила зін алынбас амала енгендей, азапты тордан біржола тыландай уанып, алаш рет оан деген балалы сезімі, балалы алысы, балалы ризалыы мен балалы матанышы шындап бас ктерді. Барлы бала атаулыа тн асиетпен ол да кесін жасы кретін, сыйлайтын біра, оны дл азіргідей жрегі лпілдей сйіп, оны іштей матан ттып крген емес-ті. Адама тн уанышты адірі мен асиетін де ол алаш рет сезінгендей болды.

кесімен бірге еріп келген дрмек одан мы мртебе кешірім срай отырып, бейтаныс жігітті баса купеге ауысуын тінді. Мына секілді тініштен грі зорлыа кбірек сайтын сзден жігітті і срлана, анталап тран адамдара стана арады. Бл арасты ешашан айтылмайтын, айтылса да ешкімні а алмасын ындыран тере мн жатты. Сйектен бастау алып,жректен жасанып шыан сз бен ой жанара кеп ймеледі де, тыдаушысын таба алмасын сзіп, бойа айта тарады.

Оны жанары тмен тскенде олы да чемодана арай созылар деп ойлаан жрт аз-кем тынши алып еді, жігіт асыар сыай танытпады. Газетке айта ілді. Осы кезде арты-ауыс сзден, орынсыз шудан шошынан вокзалды тапалдау келген жирен мрт бастыы аратайды коридора айта шыып кеткенін пайдаланып, жігіт лаына лдене деп сыбыр ете тсті.

Жігіт селт еткен жо. Айтан сзіні оан зредей сер етпеуінен вокзал бастыыны зі шошынайын деді. Ол лгі йренген лаына айта иіліп кеп таы бірдеелерді айтты.

Жігіт орнынан трды. Газеттері мен заттарын жинастырды. Сйтті де, анталап трандара тгел бір арап шыып: "Сіздерге жаным ашыан со ана кндім",- деді де, вокзал бастыыны соынан ерді.

аратай ішке кірді. Жзінде жеісті, стемдікті салтанатыны нышаны да жо - осылай болуы керек. айта реніш байалатын сияты, осылай болмаанына.

Бейтаныс жігіт шыып бара жатанда, Баила оны жзіне кз тотатып арады. Чемоданын олына аланша одан тылуа асыып отыран ыз, енді ол шыуа ыайланган стте ішкі жанашыр сезіммен кз тотатып еді, оны тласы мен бет пішініндегі алашы ткаппарлы пен ешкімге бас имес падылыты таы тауып, тадану мен аяушылыты жмба ортасында ала берді.

Поезд орнынан озалды. Баила сонда ана аарды, шыарып салуа келген адамдар тым кп екен. Бл оларды кпшілігін жай ана шырамытады, кейбіреулерін тіпті де білмейді, крген де адамдары емес сияты.

- Папа, шаршадыыз ба?- деді Баила лден со есені басан ауыр нсіздікке тзе алмай.

кесі "Жо, уайымдамай-а ой",- дегендей ызына кле арап, басын шайады.

"Бл кісі де лгі жігіт жайлы ойлап отырды ма екен?-деді Баила іштей.- Ммкін емес. Ол алып бара жатан ыруар жмысын уайымдап келе жатан шыар. Екі аптадан кейін конференцияда баяндама жасауы керек"."Несі бар,- деді іштегі арама-арсы ой таы бір шеттен бас ктеріп.- Б кісі де адам ой жне з ісіне есеп беріп йренген адам. Бейтаныс жігіт жайлы ойласа, оны несі рескел? Оны стіне ол жеілді ой. Оай жеілді. Басын имей жеілді. зі емес згелерді аяп жеілді. Бл сзді рине, папам да есітті. Блкім, сирек кездесетін, сіресе,кемні алдында клдене трар мндай мінезді тіпті осыан дейін болмауы да ммкін ой, ендеше, ол туралы аз ана стке неге ойланбаса?"

Проводник кеп аратайды тсегін жаалады. Бл орында бейтаныс жігіт жатан. Проводник жастыты тысын ауыстыран кезде оны астынан бір пара ааз шыты. Бір беті толы жазылыпты. Проводник оны стол стіне ойды да, "негізгі жмыс бл емес, жастыты тысын ауыстыру" дегенді аартандай имылын жеделдете тсті. Ол ааза аратай да мн берген жо.

ызы-ау зі, жек кру мен ынтыуды арасы бір-а адым екенін Баила болмысымен ынбаса да, осы сттен бастап зіні бар ынтызары жартылай жазылан лгі ааза ауанын сезді. Ккейіне шешілмес жмба тастап кеткен адам а ааза не жазды екен, онымен не туралы сйлесті екен? Ондаы жазулар міндетті трде зі осы кзге шейін тыдап, есітіп, оып келген сздерден млдем блек болуы ммкін. алай боланда да Баилаа осылай крінді.

Кенет найзаайдай сап ете тскен жаа ойдан оны тла бойы дір етіп, демі жиілеп сала берді. "Бейтаныс жігіт алып ойан аазына айта айналып соуы ммкін ой".

Баила ол жігітті айта айналып соуын іштей алады ма, аламады ма, ол жаын зі де аны аара алмады, йтсе де, за жылдар бойы ізет пен рметті, кішіпейілділік пен мейірімні ана бесігінде бленіп, тып-тыныш, бір алыпты баяу мірі бгін ана тлер алдындаы кідей бір сілкініп ткенін, сол сілкініс оны тынышын аланын сезінбеске шарасыз еді.

- Папа, шлдеген жосыз ба? Шай кеп берейін!-Баила брын-соды басына оралып крмеген бір-біріне кереар ойды шырмауына ттеп те, жауап та бере алмай, содан тылуды оай тсіліне кшіп, зін бгде имылмен алдандырма боп бекінді. Біра кесі лі шлдемегенін, біраз демала тратынын айтып, оны купеге, сонымен бірге шырмауы ойды амауында алдыра берді.

Купе есігі жайлап ашылып, ар жаынан "Рсат па екен?"- деген ер адамны даусы естілгенде, Баила орнынан шып тра жаздады. Мны шошып кеткеніне, а стке ан тамандай екі бетіні албырап шыа келгеніне жігіт те таданып, аз-кем мдіріп алды да: "аратай Исаевич, сізге азір ештее ажет емес пе?"- деп келген масатын білдіріп шыты. аратай Баилаа айтан лгі сзін оан таы айталады.

Жігіт кешірім тініп, есікті брыны алпынша жартылай жауып кетті.

Баила кейіннен білді, блармен бірге крші купеде екі жігіт келе жатыр екен. лде з жмыстарымен келе ме, лде, кесіне еріп келе ме, ол жаын Баила тсінген жо.

- Папа, сіз жайасып алыыз, мен коридора шыа трайын.

- Мейлі, ызым. Тыныып аланым да жн болар. Мны бойындаы деттен тыс бір згерісті ол сезді ме, ызыны сзіне бірден келісе кетті.

Баила коридора шыып, ашы терезеден саымды ма далаа кз жіберді. Шетсіз да шексіз. Бкіл дние тек осындай ырасыз жазытан тратын секілді. Бір крген адам мына сияты аптапты далада байлап ойса шынжырын зіп ашуа мбыл екенін жасыра алмас еді, зі де сол ойдан аула емес-ті. Біра ткен жылы бір ай ырымда демалып, бір ай Балты жаалауы республикаларын аралап, айтып келе жатанда осы ма дала кзіне оттай басылан. Дниедегі барлы-барлы жасыл алаптардан саым оранан аптапты даласы лдеайда жаын, лдеайда ымбат екенін аарды. Жне де, сол бдырсыз дала з жрегінен ашан орын алып, алыса заанда орны блек саыныш боп, санасын билер дрежеге ашан жетіп лгергенін де сезген емес.

- Даланы тамашалап трсыз ба?- Желке тсынан сыпайы, жмса н естілді. Баила жайлап мойнын бранда, зіне арап клімсіреп тран, лгінде ана кешірім срап кеткен жігітті крді. Оны бл нінде жас ызды кілін аулаудан грі "Не бйырасыз, ызметіізге зірмін",- деген лды рды маына оюыра жатыр еді. зін ашан да сылап-сипап жрт алдында ізетті, алыр, сыпайы, аылды боп крінуге тырысып, бір кй, бір алыптан таймайтын бидай ді слуша келген осы жігітті Баила кесіні жанынан ауы-ауы кріп алатын-ды. Оны осы сыпайылыы мен мдениетті, инабатты боп крінуге тырысан жасанды клкісіні ар жаында андай ой, андай маына жатанын бл ешашан аара алмаан. Жне мндай клкі мен сыпайылыты ар жаында не жатанын білу шін оны жзіне кз тотатуа Баиланы дті шыдаан емес, керісінше, онымен кездейсо шыраса алса байамаан боп брылып кететін-ді.

Міне, дл азір де ол алаш кргеніндей жымия арап тр. Кілі аламаса да йтеуір бірдее деп жауап айтару керек екенін тсінген ыз:

-И, тамашалап трмын,- деп кбір ете салды.

- О-о, дала деген ажап ой! Біра, Алматыа не жетсін. Баран со, егер арсы болмасаыз, сізді ыдыртуа уде берейін. Мен Алматыны не бір ажайып сем жерлерін жата білемін.

- Алматыда мен де болам. Талай рет,- Баила оны биіктен лаан судай арындап келе жатан сзіне біршама тотау салма боп, сзін нытап айтты.

- -, солай ма?! Дегенмен Алматыны, сіресе оны тірегін біліп болдым деп айту иын. Білесіз бе, Алматыны зінен грі оны тірегі слу,- деді Трат.

- Ммкін.

- Мен онда бес жыл оыдым. Туып-скен жерім де сол тірек. Егер сзімде арты-ауыс сарын байалса,кешірім тінем, туан жерге арай жол жріп келе жатандыымнан шыар. Сізге керімсал тиіп алмасын. Керімсал адама суытан жаман тиеді.

- Рамет, тие оймас.

- Дегенмен, байаыз.- Ол ыза аса жанашыр кейіппен бір арап ойды да, сзін айта жаластырды.-рине, ркімні зі туан жері зіне ысты. Сіз лі жассыз, кейінірек брін зііз тсінесіз. Шынымды айтсам,уелгіде бл жатан тра ашым келді. Біра, аратай Исаевичтан ысылдым. азір йреніп, бауыр басып алан сиятымын. йтсе де, туан жерді саынатыны рас екен, сізді басыызда осындай жадай болды ма?

- рине.

- Сенбеймін, сенбеймін! Туан жерге ынтыа оятындай сізді басыыздан лкен оиалар ткен жо. Тым болмаса, мен секілді скер атарында да болып крген емессіз.- Ол з сзіне зі разы боп, рі ыз кілін аулай тсу ниетімен біраз арылдап кліп алды.- Мен алыста, Германияда болдым. Сол кезде бар ой, нансаыз, ім тгіл тсімде де крмеген сіздерді мына ма далаларыызды да саындым. "Туан жерін сйе алмаан, сйе алар ма туан елін" деген бір ле бар ой, сол тауып айтылан.

- Туан жер жайлы бдан баса ле білесіз бе?

- Білеміз ой. Студент кзімізде кп оушы ек, азір уаыт айда. ол тимейді. Жоары жа бізден "андай ле оыды?"- деп емес, "анша процент орындадыдар?"- деп срайды.

Баила болар-болмас езу тартты. ызды клгенін тапырлыына балаан жігіт "бізде мндай гімелер лі кп" дегенді аартып, галстугін тзеп, ту алыса араан боп кекілдей клді.

- Айтыызшы, туан жер жайлы баса андай ле білесіз?

Жігіт галстугын тзеді. ап-ара мртын сипады. Сонан со мрныны шына бір тамшы ызыл бояу тамызды да, ол тез жайылып, бидай ді жзі боза ішкен адамдай тп-тгел ызарып шыа келді.

- Есте жо,- деді ол басын сілкіп.- азір оыан нрсе есте де трмайтын болды.

- Неге?- деді Баила оны жзіне бірінші рет тадана арап.

- Жмыс. Таы да жмыс. Шегі де, шеті де жо.

- Айтыызшы, Циолковскийді жмысы жо болан деп ойлайсыз ба?

Жігіт енді оан тадана арады.

- Оны неге срап трсыз? рине, кп болан...

- Сол кісі... дебиет жайлы маалалар жазан ой. Естімеп пе едііз? Оны білу шін плендей кп уаытты ажеті жо.

- Егер, кім не біледі деген таырыпа викторина ткізер болса, онда райсысымыз...

- Жо, натысын айтам. Мселен, Сіз зііз сйіп оитын трт-бес аынны атын атап беріізші. Ал, мен санап трайын. ане - Баиланы санауа дайындалып олын ктергені, зіне бейкн бала жзбен тесіле де сынай араан, клкіге толы арааттай млдір жанары жігітті абдыратып тастады.

- Атап айтсам... Пушкин.

- Бір,- деді Баила сол олыны бас бармаын жмып.

- Лермонтов.

- Екі.

- Абай.

- О-о, бірден Абайа тстііз бе? Мейлі, ш.

- Байрон...

- Сіз ызы екенсіз, бір жоары, бір тмен, Жарайды, трт. Сонан со?

- Сонан со... Маяковский.

- Бес. Таы?

- Імм... Таы кім бар еді? Осындайда білетін аындарды бірден есіе де тспейді імм... уезов!

-уезов?- Баила ынта-шынтасымен сыырлай клді.- Ол аын емес ой, прозаик. Жарайды, ары арай бос иналмай-а ойыыз. Оны стіне, лгі атаан аындарыызды институт тгілі мектеп бітірмеген адамдар да атап бере алады жне олар сізді сйікті аыным деп иемденер дрежеден шыып кеткен, сйсеіз де, сймесеіз де білуге тиістісіз. Сйікті аындарыызды атаызшы дегенде мен бгінгі кзі тірі аындарды айтып едім.

- Баила, арты болса кешірііз, біра мені мірдегі орным аын-жазушыларды аншалыты білуіме байланысты емес ой деймін.- Жігіт бкіл дниені аыл-ой иелеріне пысырып та араысы келмейтін кейіппен шексіз далаа менменси арады. Оны жалан намыса жыылып, жылтырай тскен слуша жзінен, керек десе мына даланы да, ондаы сіп тран крі сексеуілдер мен ауы-ауы крініп зуылдап алып бара жатан жатаан тамдарды тіпті зін тербелтіп, туан жаына арай ентелеп бара жатан жйрік поезды осы- жмса вагонымен оса ажет деп таппайтын жанарынан Баила арсы алдында тран адамны бкіл болмысы ілім-білімге ас екенін, егер ілім-білім тзды су боп, бл ияр боп, екеуін бір бшкеде бір жыл стаса, мынау бойыа дымыл дарытпай ра шыарын байады. Осыны байаан кезде ол ойда жо жерден кесіне жаны ашыды, оны тірегінде осындай адамны барлыына іштей ынжылды. Біра жас ыз зіні бл байаандарыны бріне зі айтадан кдікпен арап, осыны брі асыыс болжам, жалан топшылау шыар, тіпті, олай болмаан кнде де кемні рісінде бл жігіт кездейсо шырасып алан жалыз шыар деп зін-зі жбатты.

Енді ол мына жігіт жаа кз салысы келмеді. Жне бір ажабы оны крікті, слуша жзі з жрегінде жиіркеніш сезім оята бастаанын, кріктілікті адамды теріс айналдырар асиеті боларын да алаш сезінді. Біра, мны себебіні неде екенін, оны наты андай арым-атынастардан туындайтынын жас ыз біле алмады.

Олар осылай бірнеше минут нсіз трды. Баила бл секілді ішкі арпалысты иы зер салмаына тзе алмаса, мына жігітті дние бір жа, зі бір жа бейам алпы,"осылай, еттім-ау, аат болды-ау" деп иналудан грі айта сол сйегі ураан, тірі жрген аындарды, соларды туызан мына сияты жер-даланы лі де кінлауа даяр сыайы оны ішкі азабын ауырлата тсті.

ыз орнынан білдірмей озалып, кесі жатан купеге арай жылжыды. Басынан сз асырмас, брінен зіні еркектік намысын жоары оятын жігіт "мірдегі орным аын-жазушылара тк те атысы жо",- деген философиясын нсіз паш етіп, туелсіз, дербес жадайда имылсыз ала берді. Баила екі-ш адам аттады да, оан аырын айта брылып:

- Кешірііз... лгі... бізді купедегі жігіт бір аазын тастап кетіпті. Егер оны айда екенін білсеіз, айта салайсыз,- деді жасана н атып.

Жігіт кллі лем мен кллі аындара деген ренішін сл ана стке оя трып, бан клімсірей арады.

- Егер ол жігітті айда екенін айтсам сізге ызмет еткен боп табылар ма екенмін? Сізге ызмет етуге рашан дайын екенімді білесіз ой.- Оны жзінде лгі намысойлы пен кпе-реніштен із де алмай, тек баяы сыпайы клкісіне айта оралыпты. Баила оны бойындаы лермен зімшілдікті айнауы лі басыла оймаанын білсе де, соны брін ішінде оай тншытырып, алаан стінде алаан кйге тсе алатын мына сияты ерекше абілетке мейлінше таданды. Оны жзіне кз тастаса таы да сол жрек обалжытар шектен тыс сыпайы клкі мен сыпайы ізетті круден тайсатап, Баила оны лактелген ара туфлиіне арап трып:

- Жо, маан емес, сол жігітке ызмет еткен болар едііз,- деді де з сзіні жігітке андай згеріс енгізгенін ктпестен, купесіне кіріп кетті.

кесі йытап жатыр екен. ашаны детінше аузын сл ана ашып, бір алыпты, баяу орыла кірісіпті. Осыдан ш-трт жыл брын айтыс болан жесі й ішінде орылдаан адамды ерінбей-жалыпай аралап жріп оятатын-ды. Білдірмей басып келіп, иыынан аырын ана тртіп: "Бір ырынан жатшы",- дер еді. Бір орылды тотатанда уелгі оятып кеткен адамы айта бастайды, бл оан айта барады. Сйтіп, зі алжырап йытап кеткенше балалары мен немерелеріні арасында арлы-берлі тыным таппай жрер еді. "же, орылдаан адамды неге оятасыз?"- дейтін Баила. "Тнде адамды шайтан бауыздайды. Сонан со орылдайды",- дейтін ол. жесіні орынышты сзі бала кзінен санасына сііп аландытан ба, лде, ес білгелі бір зі жеке блмеде жатып тыныштыа йренгендіктен бе, Баила асындаы адамны орылдаанын натпайтын. Сол жесі секілді тап азір де кесін аырын тртіп оятпа боп оан жаындай беріп еді, кішкене стол стіндегі жартылай жазылан баяы аазды кріп, ол сол орнында рі-срі кйде трып алды. Коридора шыып, сыпайы жігітпен гімелескен аралыта кілден аздап мыт бола бастаан бейтаныс жігіт жайлы ойы мен жасты астында алып ойан ааз оны санасында айта тіріліп, тынышын таы ала бастады.

Ол олын жайлап созып, сытырын естіртпей аазды алды. Демі дірілдеп, шын йытап жатанына аыры рет кз жеткізіп алма боландай кесіне таы бір арады да, полкасына отырып ааза ілді.

Жасы он жетіден енді-енді ана асан ыза мндаы сздер млде жат, млде алыс крінді. Ол уелгі сйлемні зін дегеннен тсіне алмай, бірнеше рет айталап оыды.

"Тадану мен табыну ешашан абстракциялы ым болып крген емес, йткені бл екеуі тек жеке адамны ой-рісі мен парасат дегейіне тікелей байланысты. Ал жеке адамны зі де, ой-парасаты да рашан натылы. Айталы, Теккерей, Гюго, Франс, Шиллер (прозалы шыармалары), Скотт т.б. дниеге белгілі жазушыларды шыармаларына з басым ешашан таалан да табынан да емеспін. Осылай дегенім шін блкім маан кейбіреулер тіл тигізер, айдан шыан данышпансы, зі не бітірді т.т. деген сияты толып жатан кінлаушы сратар ояр.Демек, олар табынушылар. Таданушыны з пікірін айтаруа немесе сйіспеншілігін бседетуге боланмен табынушыны бетінен айтару иын. Ол ульт пен фанатизмге сас. Фанатизм мен парасат атар мір сруі ммкін емес, йткені олар бір-біріне жау ымдар. Фанатизм тек "сауатсызды" деген ортада "глденер" болса,парасат білімді ортада ніп-седі. Демек, адам нерлым кп білген сайын зіні брынгы таданып, табынып келген нрселеріне айта баа бергіш болады. Жоарыдаы жазушылара табынбайтыным, тіпті, таданбайтыным -йтеуір осылайша біреу-міреу жаза алатын боландытан,мндай шыармалар Адам творчествосыны потенциалды ммкіндігі шеберіні ішінде жатандыынан. Керісінше, он сегінші асырдаы кпке белгісіз П. Борель (жиырма ш жасында айтыс болан) шыармаларындаы философиялы консепциялар мені кбірек ызытырады, тіпті,оны ешкім ойламаан жатан келуі, адамдар тіршілігіне ткеріс енгізбек болан зіндік ойы тадандырады. Немесе, орысты азіргі жазушысы Д. Гранин "Таажайып бл мір" (басаларына таалмаймын) аяын жерден биік ктерген, біреу жазса, біреу жаза алмайтын таырып, орындалуы те иын. Шукшин, Распутин, Астафьев секілді азіргі шулы авторлар да кніл аударуа транмен, адамзат ойына ой осан жо. Керісінше, ай-айдаы бір Р.Вайан маан кп сер етеді. йткені, е рыанда ол зі жайлы да рі батыл, рі ткір сын айта алады. Ал, аза дебиетіне, оны енді алыптасып келе жатан кркем ойлау мен кркем прозасыны профессионалды дрежесіне, оны кілдеріне баа берер болса..."

Баила ааздан кзін алмаан бойы отырып алды.Мндаы айтылан ойлар, адам аттары да оны брын-соды естімеген, білмеген нрселері еді. Ол таданарын да, табынарын да білмеді. Жне бл екі ойды екеуі де мына бір бет аазда алдын ала жазылып ойыпты.Тадану мен табынуды тп тркіні парасат пен білімні саяздыына саятынын лгі ааз арылы байаан ыз тадануа арланып, таданбаса шарасыз алып танытып, осы екі ойды аралыында таы дел-сал кйге тсті. йтсе де, бейтаныс жігіт алдырып кеткен осы бір пара ой оны айрыша бір биікке ктеріп, з ойындаы брыны биіктерін табан асты аласартып кетті.

Коридордаы жігітті есіне алды. Кз алдына оны білімсіз бейшара алпы, соан арамастан тек жалан намыс ялаан р кеудесі кз алдына елестеп, еріксіз жымиды.

Бейтанысты айта есіне алды. зіні таданбауа тырысанын, олай етуге намысы жібермегенін ойлады. Жалан намыс... Жалан намыс з бойында да жатанын, жасырын жатанын ынды, ынан стте з-зінен шошыды. "Сонда алай? Жалан намыс жртты брінде де жасырынып жатаны ма? Жо-жо, олай болуы ммкін емес, ммкін болса да менде жо. И, менде жо".

Жалан намыс - адам з лсіздігін, з дрменсіздігін сезінгенде ана бас ктерерін, оны білімсіздікпен егіз екенін Баила білген жо, олай болар деп зірге ойламады да. Біра, здері упеден уып шыан жігітке осы уакыта дейін жанашыр сезім танытып келсе, дл осы минуттан бастап оны орнын кініш ауыстыранын аарды. Ол жігітті кім екенін білмесе де, йтеуір здерінен бір емес бірнеше елі жоары транын, оны осы уаыта дейін зі кріп, сйлесіп, араласып жрген адамдарынан, тіпті, жат яны зорлыпен мекендеп, бейам жатан мына кесінен де биік екенін ынды. Жне, ан базардай айнап жатан мына мірде бір кездесе кеткен бейтаныс адамды з кесінен жоары ойанына, уелгіде намыстанды, намыстанса да оан кнбеске болмасын, бір пара ааз болдырмасын еріксіз мойындады. зіні згеден тмен екеніді мойындау орлыты атасы екенін, білім мен парасат стемдігін жеер ешандай айрат,ешандай ару да жо екеніне Баила осы тста ой жіберді.

"Ойлы адама ызы жо бл жаланда..." Осы бір ле жолы, неге екені белгісіз, Баиланы шатысып, шарпысып бара жатан алып ашты арпалыстарыны арасынан ауы-ауы бас ктеріп, оны тереге жетелей берді."Ойлы адама неге ызы жо?"

"Абайды мнысы несі?"- деуші еді "Ойлы, ділетті адам тбінде жееді, оны мерейі стем болады, ол ебегіні, білімні, ойыны зейнетін креді",- деуші еді, он жыл бойы осылай деп келмеді ме, осылай йретпеді ме? Енді кеп мнысы несі? Абайа сене ме, малімдерге сене ме, лде зіне сене ме? айсысына жгінген жн?" "Ойлы адама ызы жо бл жаланда..."

Баиланы басы атты. Кімге сенерін, даланы саымындай шбыран ойларыны айсысын старын, айсысыны жалына жабысарын білмеді. йтсе де, осы жолдар тылсым бір діреттей оны зіне ол бламай-а нсіз жетелей берді. Сол жетекке еріп, алаш адым басанда кз алдына кпе-крнеу ділетсіздікті оай рбаны боп, жылы орнынан айрылып бара жатан жігіт елестеді. Жаа ана здеріні брінен биік санаан жігіт. Купеден айрылу - мірдегі е атал, е сорлы орлы емес шыар, біра, айткен кнде де жеілу ой. Біреуді стемдігін сезіну мейлі лкен бе, кіші ме, йтеуір жана тсер жара, ар мен намысты жыылуы, ал, ар мен намыста лкен, кіші деген ым жо, болан емес. здерінен биік санаан жігіт здерінен аласа болды. Аласаран жо аласартты. Биік ой аласа ойды алдыда жеіліс тапты.

Неге?

Баила бан жауап бере алмады. Жауап бергені сол, аузын сл ана ашып бейам йыда жатан кесіне бір арады, арады да з ойынан зі рейленді, н бойы дір ете тсті.

Ол аазды кішкене стол стіне айта ойды. Сол кезде оны келесі беттерінде мнан да тере, мнан да тиы ойларды барлыын, мына жалыз бет - сол тылсым ойларды бір шыны ана екенін аны аарды. Жас ызды ккейінде зі де біліп болмайтын ерекше бір ынтызарлы, оны алан беттерінде не жазыланын білуге штарлы бас ктерді. Осы бір сезім теренен оянуы м екен, сол беттерді иесін - бейтаныс жігітті таы бір крсем, онымен тым болмаса бір рет тілдессем деген ры ой оса ктерілді. Оны бір круді, бір рет тілдесуді тілеген ойынан ол сескенген де ріккен де жо.

* * *

Поезд Алматыа кешрым кеп тотады. кесіні мнда да таныстары кп екен. айнап тран шілдені кні болса да костюм киіп, галстук таан трт-бес еркек бларды вокзалдан дабырлай ктіп алып, манадан сазара тосып тран су жаа екі "Волгаа" арай алып жрді.

Баила бл кісілерді кім екеніне, здеріне адай атысы бар екендігіне де ой жібермеді, йтеуір, кесі жрген жерде ыли осылай боларын, айда бармасын, ай ортаа тспесін - брінде де сый-рмет иесі боп шыарын кз ашалы кріп келе жатандытан бл сияты ерекше ыыласа мн де бермеді.

Машина кк терекке кмілген сем кшемен зулап келеді. Кн лі бата оймаса да, мнда ара клеке, рі ауа оыр салын екен. Кшеге жаа ана су себілген болса керек, машина доалатарыны дымыл асфальты тыз-тыз тілгені ана естіледі Баиланы желке тсындаы дауыстар р таырыпа бір ауысып келеді. Бір дауыс жаз айында поездан грі самолетті ыайлы екенін баяндай бастады. зіні жуыта ана Ташкентке барып келген сапары жайлы, сонда баран жері аратай Исаевичты келген жаынан лдеайда жаын болса да самолетке отыранын, жол азабын крмей тез жеткенін сз етті. Тшкендегі таматы кптігіне, шашлыкты молдыына тоталды. Тшкенде кшеге шыса болды, алдынан жаюлы дастаран пайда бола кететінін, бір сома жетер-жетпес ашаа меймілдеп тоятыныды ерекше ыыласпен айтты.

Тшкен дастараныны табынушысы зіліс салмай бдене таласы жайлы елігіп сйлей жнелді. Млде баса елден, баса планетадан келген адам сияты жне осында отырандарды брі кем дегенде ол алада трт-бес реттен болып айтанымен ісі де жо.

Кшені жаа ана сызып ткендей аппа жолатарынан кз алмай келе жатып Баила осындай салауатты, ересек адамдарды ткке трмайтын са таырыптарды тірегінде тамсана гімелеп келе жатандарына, орынсыз жерде кле беретіндеріне жне е бастысы клкісіз нрсені зіне арылдай салатындарына таданумен болды.

Екі машина йры тістесіп келіп аланы а ортасындаы алты абат йді есігіні алдына тотады. й иесі - жуыта Тшкен сапарынан ораланы жайлы жол-жнекей ауыз жаппай гіме айтып келген зын бойлы, шашына ертелеу а араласа бастаан орта жастар шамасындаы аша кісі боп шыты. Блар йге даудырлай кіріп келгенде ас амымен жріп лі халатын да шешіп лгермеген, жасы отыза жетер-жетпес ара торы демі келіншек есік алдында яла клімсіреп слем берді.

- О-о, жееше, амансы ба?- деген кесіні слемдесуінен Баила бл келіншек Тшкен дастараныны табынушысыны йелі екенін тсінді. "Жееше" деген сз жас йелді болмысына млде арама-айшы келіп трса да, оан мны лаы мен еті йренген болса керек, зінен лдеайда лкен, тіпті айнаа десе де ерсі крінбейтін аратайа азаы, жайдары мінезбен: "айным-ау, сені де кретін кн болады екен ой",- деп олын алжапышына тез-тез сртті де, шатасып амандасты.

- Ойпырмай, олыа билік тимей жр екен даы,-деп жаластырды ол кісілерді алдына тапочка ойып жатып,- брын жиі келуші еді, басты болды да круден алды. Семіріп алансы ба зі? ане, ане?- Ол аратайды айналдырып кре бастады.

- Жо, анау айтан сал арын бола оймапсы. Ауданны бірінші басшысына бдан арты болуа да болмайды.

- Млике, мнда да лкен кісі бар екенін мытпаайсы,- деді кйеуі йеліні аратайды тым тамашалап кеткеніне ытымырлау дауыспен тотау салып.

Келіншек топ кісіні арасындаы аажу алан Баилаа брылды.

- Ту! Какая славная! Красивая! мытпасам, аты Баила ой ?- Млике Баиланы бетінен сйді.-Адамды артайтатын зінен кейінгі деген дрыс, біра, "зінен кейінгі ыз баланы кріп артаясы",- десе длірек болар еді. Осыдан екі жыл брын кргенімде шашы желбіреген ойын баласы еді, енді бойжетіп шыа келіпті. артайды деген осы ой!

- Млике, философия айтуа лі уаытымыз мол болар деп ойлаймын,- деді крілік жайлы сзді бір шы зіне аттыра тигенін сзген кйеуі онатар жайаспай жатып-а йеліне екінші рет ескерту жасап.

- азаты мадайына философияны дай з олымен жазан,- деді Млике кйеуіні ескертуіне брынысынша жайдары мінезбен оп-оай тойтарыс беріп.- йткені философияны кргені мен тйгені бар адам айтады. Ал, ане, жоары шыыыздар.

Дастаран стінде ретті-ретсіз, р трлі таырыптаы бытыраы жайттар сз болды. Ауа райы, саясат, кімет адамдарыны арасында ткен гіме, біреуді ызметке таайындалуы мен босауы, сонан со, лбетте, й иесіні Тшкен сапарындаы крген-білгені де мыт алмады.

Баила бл гімелерді бірін ып, бірін а алмады.Жне оларды сзінде ойда алар, кілді селт еткізер жаалы, тосынды жо секілді боп крінді. Ол мндай р трлі адамдар бас осан жиындарда ке-шешесімен бірге жріп талай болан. Дастаран басындаы адамдарды ат-жндері мен тр-тсі, атарар ызметтері баса боланмен бріні айтар сздері мен клкілері, зіл-алжыдары бір-біріне ажайып сас келетініне уелгіде та-тамаша алатын, бертін келе бан да лаы йреніп,кісіні жалытырар гімелерді паса да нсіз тыдап, з иялымен зі боп отыра берер жасы діс тапан-ды. Бл жолы да ст осан кре шайды ауы-ауы рттап ойып, она блмені екі жа абырасына сірестіре жиылан кітаптардан кз алмай трлі-трлі ой шаына шомды. Бл она блмеден грі кітапханаа кбірек сайтын сияты. Баила бір стке осындаыларды брін кітапханада шай ішіп отыран адамдара сатып, зінен-зі іштей жымиды. Жне бларды кітапханада шай ішіп, ар-ар кліп отырандарын кітапты сыйламау, оны асиетін орлау деп ты. Ол Тшкендегі ораздар таласы жайлы тамсана айтып отыран й иесіне бір ст араанда кз алдында бет сйегі шыыы, ойнаы жанарынан оты таймаан, кісіге сынай арайтын, істік мрын, еріндері айматай, а сары адамны суреті алды. Неге екені белгісіз, бл сурет Баиланы санасында намсыз сезім тастап тті. Баила бл секілді адамдарды да крген жне оларды кпшілігі ытымыр, даукес, зімшіл, ызанша, са, сара, матанша боп келетінін, оны стіне мейлінше са рі міндетті трде жаымпаздыа жаын жретінін де байаан. Кз алдындаы елес-портреттен назар аудармай трып-а, ол й иесіні мына кітаптарды тгел оыан-оымааны жайлы з кілінде бір сраты жылт ете аланына таыраан жо.

- Баила, шайыыз суып алды ой, кесеізді берііз, ауыстырсын,- деген о жаынан естілген дауыс жаа араанда асында отыран аын-жазушылара кпелі жігітті крді. "Бл ашан кеп асыма отыран? Ысты кнде костюмін шешіп тастаса айтеді? Мадайынан аан терін сртсе болмас па?" Баила бл жігітке деген жрегіндегі жек кру сезіміні кенет жиіркенішке ауысанын сезіп, абаын тыржитты. Трат ызды бл мінезін бтен йді шаыраынан ысылып отырана жорып, оны кесесін зі алды да, шай йып отыран Мликеге сынды.

- Жегей, аса ысты болмасын. Стін молдау йыыз. Баила ысты атаулыны натпайды,- деді ол соы сзін Баилаа баыштап, мейлінше жмса, еркелеткен нмен.

"зімшілін арай гр,- деді Баила іштей ызаланып.- Мені нені натып, нені натпайтынымды айдан біледі?"

- Жо, ыстыынан йыыз,- деді ол кенет Мликеге.

Трат сасан жо. Бл жолы да Баиланы асиетін жасы білетін сыралы адам боп шыа келді.

- Мейлі, ысты боланы да дрыс. за жолдан шаршаанда ыстыты алайтыны да бар,- деді ол млде салматы нмен.

"ятсыз,- деді іштей Баила.- Мнымен не тпа?" Стол стінде тран жеті литрлік электр самовары мен адамдарды лебінен, ала берді кішігірім театра лайыты лкен-лкен екі хрусталь люстраны серінен й іші моншаа айналды. Терезе алдына ойылан жел диірмендей лкен желдеткіш осындайда ызмет крсетіп алуа тырысып анша гжілдегенмен й ішіне амалып алан апырыты айдап шыа алар емес. аратай орнынан аырын ктеріліп, стіндегі жазды ср костюмін шешіп орынды аралыына ілді де, галстугын кішкене журнал столыны стіне латыра салды. Содан со кйлегіні жоары екі тймесін аытып, иыынан ауыр жк тскендей тере бір демалып, орнына айта отырды.

Баила кітаптардан кзін тайдырып, жрта араанда оларды бріні кйлекше отыранын крді. Трат та кастюмін шешіп, дл аратай секілді жоары екі тймесін аытып тастапты. Баила аыл тотатан, ересек адамдарды жне бірін-бірі брыннан білетін адамдарды зара отырып та ресми арым-атынасты оай ттыны бола салатындарына тсінбеді.

Осында анша адам отырса брі бір-бір сыпыра тост ктеріп шыты. Бір-бірінен аумайтын, инкубатордан шыадай сас сздер, жаттанды тілектер, таптаурын ойлар. Жан-жаты білімді, мдениетті боп крінуге кш салып жрген Трат та иналуды, миды инауды керек етпейтін брыннан дайын, кезекші тілек айтты. Саяси тост ктерді жне ол саяси тосты бл атмосферамен, азіргі жадаймен млде атысы болмаандытан біршама олайсыз шыты. Біра, тааларлыы сол, шыдамдылыа йренген кісілер нсіз тыдап отырды да, сз біткен кезде аналарынан туалы бері мндай лебізді тыш реет естіп отырандай, дн риза кейіп танытып, орындарынан бір-бір озалып, "Брекелде!"- деп гу ете тсті. аратай ана алыптан сл ауытып, Мликені, жегесіні денсаулыы шін, Скені - аайыны шабытына шабыт оса берер оны сыры кетпес демілігі шін, осындай ерке мінезді, арапайым, жар адірін тсірмейтін йелдер шін лебіз ктерді. Бл да аспаннан алынан, жер астынан табылан сз болмаса да згелердікіне араанда клеткалары тірі, организмінде Жаны бар тілек болды. Отырандар желпініп алды.

- айнымны сзіне брі тгел алыдар!- деп Млике зі аралап, кісілермен рюмке соыстырып шыты. Кішігірім келі сияты хрусталь рюмкелер жан-жатан кеп тйіскенде, стін-стін соылан жез оыраудай сыырлап трып алды.

Млике зі лгі крсетіп, рюмкедегі жартылай йылан коньякты тамшы алдырмай тартып тастады. аратай да аяына шейін алды. аратай алан со аландары жайлы сз озауды да ажеті жо, ш-трт жігіт бауыры бгін шіріп кетсе де аып-аып тастады.

й иесі Сргел ана айматай ернін бокал ернеуіне тигізіп, "маан у беріп отыран жо па екен осы" дегендей ерніндегі коньяк жынын тілімен ары алып кетіп, тамсанып-тамсанып ойды да, бір стке бет-лпеті имылсыз ап, ты тыдады.

Бл - йеліні жрт кзінше коньякты сарып ішкеніне крсеткен арсылы еді. арсылы елеусіз алды. Млике кйеуіні кіл-кйіне мн берген жо. Кзіні иыынан оны тамсанып отыран стін бір шолып тті де, орынсыз ытымырлыа ыза боп Трата:

- айным, она болса да осы йдегі кіші сенсі, таы бір-бір йып шы,- деді. Ол сол стте орнынан шып трып, жртты аралап бокалдара коньяк йып шыты. Сргел алдындаы бокалды аузын алаанымен жауып, салалы етсіз саусатарын тмен тсіріп, хрустальды гітіп жіберердей уысында мыжылай берді.

Екі жаты арбасу іштей пісіп келе жатты. Млике кйеуіні ызанша та ытымыр мінезінен орыпайтын. Екеуіні арасындаы айшылы тек бір жаты ызаныштан - Сргелді ызанышынан ана туындайтын-ды. Егер йелі ешкімге кіл блмей, онаа барса да, она шаырса да маайдаы еркек атаулыа (жас болсын, крі болсын Сргел ызана береді) немрайды алып танытып, тіпті, олар аршып берген конфетті де елеусіз алдырса, сйтіп, баса жата отыран жерінен зіні асына кеп, ызуы айтан, слулы пен жастыа селт етпейтін, зіні кйеуінен басаа ызыпайтын,тіпті, ажет етпейтін салын йелді кейпімен басыны ауыранына немесе кіл-ошыны жо екеніне шаым жасап згелерден ертерек кетіп алар кездерінде Сргелді кіл-кйі айрыша жайдары болар еді. Біра, мндай ст сирек, тым сирек кездесетін, сіресе, соы кезде. Кйеуі анша ызананымен, анша ашулананымен оны бл мінезіні шарытау шегі, то етер жері Мликеге оншалыты орынышты емес. йткені оны жас жігіттердей шарт сынар асиеті, ктпеген шешім абылдар туекелі жо екені де жас йелге кні брын аян болып тратын. зіні осындай шарасыздыын кні брын Сргел де сезеді. Дл осы сезіну оны брынысынан да дікелетіп, дрменсіздігі ішіне жегі боп кіріп, жйкесі мен миын ірі егеудей егей бастайды. Мндай кезде ол шектен тыс шікмшіл, тырыса, тіпті, ауруша болып алады. Млике болса бан кері мінез танытып, жайдары, ерке, мірге штар, адам атаулыны айысы мен уанышына ортатаса кетер елгезек боп кетеді. Жмыс кабинеті мен ас йді, дретхананы арасында жмса тапочкасын сырп-сырп басып, лденелерге наразылыын білдіріп, кбірлеп жріп алатын кйеуіні кілін табу масатында Млике бір де бір рекет жасап крген емес.

уелгінде Сргел зінен-зі мжіліп, бк тсіп жатып алатын-ды. Айайлауа, тіпті, ашу стінде йеліне шапала жмсауа да аысы бар екенін ол тсінетін, біра,бл екі рекетті екеуі де азіргі жадайды жасартуа кмегін тигізе алмасын, керісінше, іштей арпалысты сырта шыарып, ашытан-ашы жауласуа апарып соарынан ая тартатын-ды. Ал Сргелді жасында ашытан-ашы жауласуа бару - з олымен болаша жеілісті абырасын алаумен те. зіні ашы майданда жеіске жете алмасын сезген ол, кресті арусыз трін - наразылы пен арсылык дісін тадауа мжбр еді. Жыл ткен сайын бл діс те босасып, ол йеліні дегеніне мысалдап кніп келе жатты. Амалсыз, шарасыз кніп келе жатты. Ал, Млике болса мны жеіс деп баалаан емес. Ол мына йді ішінде з дегеніні салтанат ратынына кміл сенетін, сенетін де мына кйеуіні йыдаы аюдай ін тбінде жатып ап, тез беріле оймаанына ызаланатын жне з ойыны стемдік алуын, семьядаы зара толы тсінушілік деп баалайтын-ды.