Kommunist Partiyasnn Manifesti

Avropada bir kabus dolamaqdadr – kommunizm kabusu. Köhn Avropann bütün qüvvlri: papa v çar, Metternix v Gizo, fransz radikallar v alman polislri bu kabusa qar müqdds bir tqib üçün birlmilr.

Heç el bir müxaliftçi partiya varm ki, hakimiyyt banda duran dümnlri onu kommunist partiyas adlandrb bdnam etmsinlr? Heç el bir müxaliftçi partiya varm ki, istr müxaliftin nisbtn qabaqcl nümayndlrini, istrs d öz irticaç dümnlrini kommunizmd ittiham edib damalamasn?

Bu faktdan iki ntic çxr.

Artq bütün Avropa qüvvlri kommunizmi bir qüvv hesab edir.

Artq indi kommunistlrin öz baxlarn, öz mqsdlrini, öz niyytlrini bütün dünya qarsnda açq söylmli olduqlar v kommunizm kabusu haqqndak fsanlr qar partiyann öz manifestini irli sürmli olduqlar vaxt glib çatmdr.

Bu mqsdl n müxtlif milltlrin kommunistlri Londonda toplab ingilis, fransz, alman, italyan, flamand v Danimarka d1 Sex ustas illrind nr olunan aadak «Manifest»i trtib etdilr.

I - Burjualar v proletarlar[1]

ndiy qdr mövcud olan bütün cmiyytlrin tarixi[2] siniflr mübarizsi tarixi olmudur.

Azad insanla qul, patritsi il plebey, mülkdarla thkimli, usta[3] il agird, müxtsr, zalmla mzlum arasnda bdi bir antaqonizm olmu, onlar gah gizli, gah da açq kild daim bir-biri il mübariz aparmlar v bu mübariz hmi bütün cmiyyt binasnn inqilabi surtd yenidn qurulmas v ya mübariz edn siniflrin hamsnn mhv olmas il nticlimidir.

vvlki tarixi dövrlrd biz, demk olar, hr yerd cmiyytnn tamamil müxtlif silklr parçalandn – müxtlif ictimai mövqelrin tam bir pillknini görürük. Qdim Romada patritsilr, atllara, plebeylr, qullara; orta srlrd feodal aalara, vassallara, sex ustalarna, agirdlr, thkimlilr, hm d bu siniflrin demk olar, hr birind d xüsusi drclr rast glirik.

Dalm feodalizm cmiyytinin içrisindn meydana çxan müasir burjua cmiyyti sinfi ziddiyytlri mhv etmdi. Bu cmiyyt ancaq köhnlrin vzin yeni siniflri, yeni zülm raitini v yeni mübariz formalarn meydana gtirdi.

Lakin bizim dövr, burjuaziya dövrü bununla frqlnir ki, o, sinfi ziddiyytlri sadldirmidir: cmiyyt getdikc daha artq drcd bir-birin dümn olan iki böyük cbhy, bir-birin qar duran iki beyük sinf – burjuaziya il proletariata parçalanr. Orta srlrin thkimlilrindn ilk hrlrin azad halisi meydana glmi; hmin hrlilr silkindn burjuaziyann ilk ünsürlri inkiaf etmidir.

Amerikann v Afrika trafndan dniz yolunun kf edilmsi yükslmkd olan burjuaziya üçün yeni faliyyt sahsi yaratd. Ost-hind v Çin bazarlar, Amerikann mskunladrlmas, müstmlklrl mübadil, mübadil vasitlrinin v ümumiyytl mtlrin miqdarnn artmas ticart, dnizçiliy, snayey o vaxta qdr misli görünmmi bir tkan verdi v bununla da dalmaqda olan feodalizm cmiyytind inqilabi ünsürün sürtl inkiafna sbb oldu.

Snayenin vvlki feodal v ya sex quruluu yeni bazarlarla birlikd artan tlbi daha ödy bilmirdi. Onun yerini manufaktura tutdu. Orta snaye silki sex ustalarn sxdrb aradan çxartd; müxtlif korporasiyalar arasndak mk bölgüsü yox olub öz yerini ayrca bir emalatxana daxilind mk bölgüsün verdi.

Lakin bazarlar getdikc böyüyür, tlb getdikc artrd. Bunu daha manufaktura da ödy bilmdi. Onda buxar v man snayed inqilab yaratd. Manufakturann yerini müasir iri snaye tutdu, orta snaye silkinin yerini milyoner snayeçilr, bütöv snaye ordularnn baçlar, müasir burjualar tutdu.

ri snaye Amerikann kfi il hazrlanan ümumdünya bazarn yaratd. Ümumdünya bazar ticartin, dnizçiliyin v qurudak nqliyyat vasitlrinin nhnk inkiafna sbb oldu. Bu is öz növbsind, snayenin genilnmsin tsir göstrdi v snaye, ticart, dnizçilik, dmir yollar artd drcd d burjuaziya inkiaf edirdi, o öz kapitallarn artrr v orta srlrdn irs qalm bütüv siniflri sxdrb arxa sraya atrd.

Bellikl, biz görürük ki, müasir burjuaziyann özü uzun müddt davam edn bir inkiaf prosesinin, istehsal v mübadil üsulunda bir sra çevrililrin mhsuludur.

Burjuaziyann inkiafndak bu pilllrin hr birind muvafiq siyasi muvffqiyyt qazanlmdr. Feodallarn hökmranl dövründ mzlum silk olan burjuaziya kommunada[4] silahl v öz-özünü idar edn assosiasiya olmudur, bir yerd müstqil hr respublikas olmu, baqa bir yerd monarxiyann vergi vern üçüncü silki olmu[5], sonra, manufaktura dövründ is silkli v ya mütlq monarxiyada zadganlarn ksi olmu v ümumiyytl iri monarxiyalarn balca sas olmudur, nhayt, iri snaye v ümumdünya bazar yarand zamandan etibarn burjuaziya müasir nümayndli dövltd özü üçün müstsna siyasi hökmranlq qazanmdr. Müasir dövlt hakimiyyti – yalnz bütün burjuaziya sinfinin ümumi ilrini idar edn bir komitdir.

Burjuaziya tarixd son drc inqilabi rol oynamdr.

Burjuaziya hakimiyyt bana gldiyi hr yerd bütün feodal, patriarxal, idillik münasibtlri datmdr. O, insan öz «tbii hökmdarlarna» balayan alabzk feodal buxovlarn amanszlqla qrm v insanlar arasnda quru bir mnftprstlik, amansz «nad pul» laqsindn baqa heç bir laq saxlamamdr. O, dini vcd, cngavr coqunluu v mean sentimentallnn müqdds hycanlarn frdi mnftprstliyin buzlu sularnda qrq etmidir. O, insann xsi lyaqtini mübadil dyrin çevirmi, ta olunan v ld ediln saysz-hesabsz azadlqlar yegan vicdansz bir ticart azadl il vz etmidir. Bir sözl, o, dini v siyasi xülyalar prdsin bürünmü istismar açq, hyasz, müstqim v rhmsiz bir istismarla vz etmidir.

Burjuaziya o vaxta qdr rfli saylan v ehtiraml bir hycanla baxlan bütün faliyyt növlrini müqddslik halsindn mhrum etmidir. Hkimi, hüquqünas, keii, airi, elm adamn o özünün pulla tutulan muzdlu içilrin döndrmidir.

Burjuaziya ail munasibtlrinin inc sentimental prdsini atm v bunlar xalis pul münasibtlrindn ibart etmidir.

Burjuaziya göstrmidir ki, orta srlrd ildiln v irticaçlar bu qdr heyran edn kobud zoraklqla brabr tbii olaraq tnbllik v süstlük d var imi. O ilk df olaraq göstrmidir ki, insan faliyyti nlr nail ola bilr. O heç d Misir ehramlarna, Roma su kmrlrin v qotik kilslr bnzmyn incsnt xarüqlri yaratmdr; o, heç d xalqlarn köçmsin v slib yürülrin bnzmyn yürülr etmidir.

Burjuaziya istehsal altlrind daim çevrililr etmdn, demli, istehsal münasibtlrini, habel bütün ictimai münasibtlr mcmusunu inqilabildirmdn mövcud ola bilmz. Bütün keçmi snaye siniflrinin mövcud olmas üçün birinci rt is, ksin, köhn istehsal üsulunu dyimz kild saxlamaq idi. stehsaldak aramsz çevrililr, bütün ictimai münasibtlrd fasilsiz sarsntlar, daimi inamszlq v hrkt burjua dövrünü bütün baqa dövrlrdn frqlndirir. Donub qalm v pas atm bütün münasibtlr, bunlarla yana olaraq srlr boyu müqdds saylan tsvvür v baxlar dalb gedir, yeni ml glnlrin hams hl brkimdn köhnlmi olur. Silklr mxsus v durun olan hr ey yox olub gedir, müqdds saylan hr ey murdarlanr v insanlar, nhayt, hyatdak vziyytlrin v qarlql münasibtlrin açq gözl baxmal olurlar.

Mhsul satn daim artrmaq tlbat üzündn burjuaziya bütün yer üzünü dolar. O hr yer soxulmal, hr yerd kök salmal, hr yerd laq düzltmli olur.

Burjuaziya ümumdünya bazarn istismar etmk yolu il bütün ölklrin istehsal v istehlakn kosmopolitik kl salmdr. rticaçlarn çox böyük tssüfün sbb olsa da, o, snayeni milli zmindn mhrum etmidir. n qdim milli snaye sahlri mhv edilmi v hr gün mhv edilmkddir. Bunlar yeni snaye sahlri sxdrb aradan çxarr, yeni snaye sahlrinin i salnmas bütün mdni milltlr üçün ölüm-dirim mslsi olur v bu sahlr daha yerli xammal deyil, yer üzünün n uzaq gulrindn gtiriln xammal emal edir, tkc hmin ölknin öz daxilind deyil, habel dünyann hr yerind ildiln fabrik mhsullar hazrlayr. Vtn mhsullar il ödniln köhn tlbat vzin yeni tlbat meydana glir v bunu ödmk üçün n uzaq ölklrin v n müxtlif iqlimli yerlrin mhsullar tlb olunur. Köhn yerli v milli qapalln v öz istehsal mhsullar hesabna yaaman yerini milltlrin hrtrfli laqsi v onlarn bir-birindn hrtrfli asll tutur. Bu eyni drcd hm maddi, hm d mnvi istehsala aiddir. Ayr-ayr milltlrin mnvi faliyytinin bhrlri ümumi mal olur. Milli birtrflilik v mhdudluq getdikc daha da qeyri-mümgün olur, bir çox milli v yerli dbiyyatdan bir ümumdünya dbiyyat yaranr.

Burjuaziya bütün istehsal altlrini sürtl tkmilldirmk v nqliyyat vasitlrini sonsuz drcd asanladrmaq yolu il bütün milltlri, htta n barbar milltlri d mdniyyt clb edir. Burjuaziyann mtlri ucuz qiymt olur v bu ar artilleriyann kömyi il o hr cür Çin sddini yxb dadr v barbarlarn xaricilr qar n qzn nifrtini tslim olmaa vadar edir. O bütün milltlri mhv olmaqla qorxudaraq burjua istehsal üsulunu qbul etmy mcbur edir, öz yerlrind onlar mdniyyt deyiln eyi ttbiq etmy, yni burjua olmaa vadar edir. Bir sözl, o özü üçün özün bnzr v özü kimi bir alm yaradr.

Burjuaziya kndi hrin hökmranlna tabe etmidir. O, çox böyük hrlr yaratm, knd halisin nisbtn hr halisinin sayn son drc artrm v bellikl, halinin xeyli hisssini avam knd hyatndan ayrmdr. O, kndi hrdn asl etdiyi kimi, barbar v yarm barbar ölklri Burjuaziya istehsal vasitlrinin, mülkiyytin v halinin danqln getdikc daha çox mhv edir. O, halini sxladrm, istehsal vasitlrini mrkzldirmi, mülkiyyti az bir miqdar adamn lind tmrküzldirmidir. Bunun zruri nticsi siyasi mrkzlm olmudur. Müxtlif mnafeyi, qanunlar, hökumtlri, gömrük vergilri olan v bir-biri il, demk olar, yalnz ittifaq münasibtlri saxlayan müstqil yaltlr bir hökumti, bir qanunvericiliyi, bir milli sinfi mnafeyi, bir gömrük srhdi olan bir millt halnda birlmi oldular.

Burjuaziya yüz ildn az davam edn öz sinfi hökmranl zaman bütün vvlki nsillrin hamsnn yaratdndan sayca daha çox v daha zmtli mhsuldar qüvvlr yaratmdr. Tbit qüvvlri ram edilmi, manl istehsal yaradlm, snaye v kinçilikd kimya ttbiq edilmi, buxar gmilri i salnm, dmir yollar, elektrik teleqraf çkilmi, yer üzünün bütöv qitlrindn kinçilik üçün istifad edilmy balam, çaylar kmiçilik üçün yararl hala salnm, sanki yer altndan böyük hali kütllri meydana glmidir, – keçn srlrdn hans güman ed bilrdi ki, ictimai mk daxilind bu qdr mhsuldar qüvvlr yatb qalr!

Bellikl, biz gördük ki, burjuaziyann ml glmsi üçün sas tkil edn istehsal v mübadil vasitlri feodalizm cmiyytind yaranmdr. Bu istehsal v mübadil vasitlri muyyn inkiaf pillsin çatdqda, feodalizm cmiyytindki istehsal v mübadil münasibtlri, kinçilik v snayenin feodal qaydasnda tkili, bir sözl, feodal mülkiyyt münasibtlri inkiaf etmi mhsuldar qüvvlr daha uyun glmdi. Onlar istehsal inkiaf etdirmk vzin onu lngidirdi. Onlar istehsal üçün bir buxov olmudu. Bu buxovlar qrb datmaq lazm idi v onlar dadld.

Onlarn yerini azad rqabt tutdu, buna müvafiq ictimai v siyasi qurulu, burjuaziya sinfinin iqtisadi v siyasi hökmranl ml gldi.

Bizim gözümüz qarsnda da bel bir hrkt ba verir. Burjua istehsal v mübadil münasibtlrin, burjua mülkiyyt münasibtlrin malik olan v sanki ecazkarlqla bu qdr qüdrtli istehsal v mübadil vasitlri yaratm olan müasir burjua cmiyyti öz fsunlarnn yer altndan çard qüvvlrin daha öhdsindn gl bilmyn bir sehrbaza bnzyir. Artq on illrdn bri snaye v ticartin tarixi müasir istehsal münasibtlrin qar, burjuaziyann v onun hökmranlnn varl üçün rt olan mülkiyyt münasibtlrin qar müasir mhsuldar qüvvlrin yalnz hycan tarixindn ibartdir. Vaxtar tkrar olunub, bütün burjua cmiyytinin varln getdikc daha böyük bir zhml thlük altna alan ticart böhranlarn göstrmk kifaytdir. Ticart böhranlar zaman hr df ninki hazrlanm mhsullarn, htta yaradlm mhsuldar qüvvlrin d xeyli hisssi mhv edilir. Böhranlar zaman, bütün vvlki dövrlr mnasz bir ey kimi görün biln ictimai epidemiya – ifrat istehsal epidemiyas ba verir. Cmiyyt birdn-bir geriy atlr, qfltn balanan barbarlq halna düür, sanki aclq, ümumi dadc bir müharib cmiyyti bütün hyat vasitlrindn mhrum etmidir; el bil snaye v ticart mhv edilmidir, – hm da ny gör? Ona gör ki, cmiyyt olduqca çox mdaniyyt malikdir, onun olduqca çox yaay vasitlri var, olduqca böyük snaye v ticarti vardr. Onun ixtiyarnda olan mhsuldar qüvvlr daha burjua mülkiyyt münasibtlrinin inkiafna xidmt etmir; ksin, bu qüvvlr hmin münasibtlr üçün hddindn çox böyük olmudur, burjua münasibtlri bu qüvvlrin inkiafn lngidir, buna gör d mhsuldar qüvvlr hmin sdlri amaa baladqda, bütün burjua cmiyytini sarsdr, burjua mülkiyytinin varln thlük altna alr. Burjua münasibtlri mhsuldar qüvvlrin yaratd srvti öz içrisin sdrmaqda çox mhdud olmudur. – Burjuaziya böhranlar na yolla aradan qaldrr? Bir trfdn külli miqdar mhsuldar qüvvlri mcburiyyt üzündn mhv etmk yolu il, digr trfdn, yeni bazarlar tutmaq v köhn bazarlar daha çox istismar etmk yolu il. Demli, n il? Daha geni, daha sarsdc böhranlar hazrlamaqla v bunlara müqavimt göstr bilck vasitlri azaltmaqla.

Feodalizmi yxarkn burjuaziyann istifad etdiyi silah indi burjuaziyann özün qar yönldilir.

Lakin burjuaziya ninki onu mhv edçk bir silah hazrlamdr; o, hmçinin bu silah ona qar çevirck adamlar da – müasir fhllri, proletarlar da yaratmdr.

Burjuaziya, yni kapital n drcd inkiaf edirs, proletariat, müasnr fhllr sinfi d eyni drcd inkiaf edir; bu fhllr yalnz o zaman yaaya bilrlr ki, i tapa bilsinlr, ii is yalnz o vaxta qdr tapa bilrlr ki, onlarn myi kapital artrsn. Özlrini tk-tk satmaa mcbur olan bu fhllr alnb satla biln hr bir baqa ey kimi mtdirlr, buna gör d rqabtdki bütun tsadüflr, bazardak bütün dyiikliklr onlara da eyni drcd tsir göstrir.

Man ttbiqinin v mk bölgüsünün artmas nticsind proletarlarn myi hr çür müstqil xarakterini, bununla birlikd is fhl üçün hr cür mara da itirmidir. Fhl mann sadc bir lavsi olur, ondan n sad, n yeknsq v n asanlqla öyrnil biln ilr tlb olunur. Buna gör d fhly çkiln xrclr, demk olar, ancaq onu yaatmaq v nslini davam etdirmk üçün lazm gln yaay vasitlrindn ibart olur. Lakin hr bir mtnin, demli, habel myin[6] d qiymti onun istehsal xrclrin brabrdir. Buna gör d myin maraqsz olmas n qdr artrsa, mk haqq da bir o qdr azalr. Bundan lav: man ttbiqi v mk bölgüsü n qdr artrsa, istr i saatlarnn saynn artmas hesabna, istrs hr bir müyyn müddt rzind tlb olunan myin miqdarnn artmas, manlarn i sürtinin artmas v i. a. hesabna myin miqdar da bir o qdr artr.

Müasir snaye patriarxal ustann kiçik emalatxanasn snaye kapitalistinin iri fabrikin çevirmidir. Fabrik toplanan fhl kütllri sgri qaydada tkil olunurlar. Onlar snaye ordusunun sravi sgrlri olaraq tam bir iyerarxiya tkil edn kiçik zabitlrin v zabitlrin nzarti altnda saxlanrlar. Onlar tkc burjuaziya sinfinin, burjua dövltinin qulu olmaqla qalmrlar, man, nzartçi v n vvl hr bir burjua-fabrikçi özü onlar hr gün v hr saat sart altnda saxlayr. Bu istibdadn güddüyü mqsdin qazanc götürmk olduu n qdr açq bildirilirs, bu istibdad bir o qdr alçaq v iyrnc olur, bir o qdr çox qzb dourur.

l myi n qdr az mhart v qüvv tlb edirs, yni müasir snaye n qdr çox inkiaf edirs, kii myini qadn v uaq myi bir o qdr çox sxdrb aradan çxarr. Fhl sinfin mnsub olanlarn cins v ya frqlri hr bir ictimai hmiyytini itirir. Burada yalnz ya v cinsindn asl olaraq müxtlif xrc tlb edn ilk altlr mövcuddur.

Fabrikaç fhllri istismar edib qurtardqda v fhl, nhayt, öz mk haqqi nqd pulla aldqda, burjuaziyann baqa hisslri – ev sahibi, dükanç, slmçi v s. onun üstün atlr.

Orta silkin aa tbqlri: xrda snayeçilr, xrda alverçilr v rentaçlar, sntkarlar v kndlilr – bütun bu siniflr proletariat sralarna enirlr, qismn ona gör ki, onlarn kiçik kapital iri snaye müssislri düzltmk üçün kifayt etmir v bu kapital daha böyük kapitalistlrin rqabtin davam gtirmir, qismn d ona gör ki, yeni istehsal metodlar ttbiq edilmsi nticsind onlarn pekar mharti qiymtdn düür. halinin bütün siniflrindn proletariat bel ml glir.

Proletariat müxtlif inkiaf pilllrindn keçir. Onun burjuaziyaya qar mübarizsi hyata qdm qoyduu gündn balanr.

vvlc ayr-ayr fhllr, sonra bir fabrikin fhllri, daha sonra is muyyn bir yerd bir mk sahsinin fhllri onlar bilavasit istismar edn ayrca bir burjuaya qar mübariz aparrlar. Fhllr öz zrblrini tkc burjua istehsal münasibtlrin qar deyil, habel istehsal altlrinin özün qar yönldirlr; onlar rqabt edn xarici mtlri mhv edir, manlar sndrr, fabriklri yandrr, orta sr fhlsinin ldn çxm vziyytini zorla brpa etmy çalrlar.

Bu pilld fhllr bütün ölky splnmi v rqabt üzündn parçalanm bir kütl halndadrlar. Fhl kütllrinin birliyi hl özlrinin birlmsi nticsi deil, yalnz burjuaziyann birlmsi nticsidir; burjuaziya is öz siyasi mqsdlrin çatmaq üçün bütün proletariat hrkt gtirmlidir v hllik onu hrkt gtir bilr. Demli, bu pilld proletarlar öz dümnlrin qar deyil, dümnlrinin dümnlrin qar – mütlq monarxiya qalqlarna, torpaq sahiblrin, snayeçi olmayan burjualara, xrda burjualara qar mübariz edirlr. Bellikl, bütün tarixi hrkat burjuaziyann lind cmlnir; bel raitd qazanlan hr bir qlb burjuaziyann qlbsidir.

Lakin snaye inkiaf etdikc, proletariat ninki sayca artr; o, böyük kütllr halnda toplar, onun qüvvsi artr v o hmin qüvvni getdikc daha çox hiss edir. Manlar ayr-ayr mk növlri arasndak frqlri get-ged daha çox aradan qaldrdqca v mk haqqn, demk olar, hr yerd eyni drcd aa sviyyy saldqca, proletariatn mnafeyi v hyat raiti d get-ged daha artq drcd brabrlir. Burjualar arasnda artmaqda olan rqabt v bunun dourduu ticart böhranlar nticsind fhllrin mk haqq getdikc daha az sabit olur; manlarn getdikc daha sürtl inkiaf edib aras ksilmdn tkmillmsi üzündn proletarlarn hyat vziyyti getdikc daha az tmin edilmi olur; ayrca bir fhl il ayrca bir burjua arasndak toqqumalar getdikc daha artq drcd iki sinif arasndak toqquma xarakteri alr. Fhllr balayb burjualara qar koalisiyalar[7] tkil edirlr; onlar öz mk haqlarn müdafi etmk üçün birg çx edirlr. Onlar ba ver bilck toqqumalar zaman özlrini vsaitl tmin etmk üçün htta daimi assosiasiyalar tsis edirlr. Bzi yerlrd mübariz açq üsyanlara çevrilir.

Fhllr arabir qalib glirlr, lakin bu qlblr yalnz keçici bir qlbdir. Onlarn apard mübariznin hqiqi nticsi bilavasit müvffqiyyt olmayb, fhllrin getdikc daha geni miqyasda birlmsi olur. ri snayenin yaratd v müxtlif yerlrin fhllri arasnda laq düzldn nqliyyat vasitlrinin daim artmas fhllrin birlmsin kömk edir. Hr yerd eyni xarakter dayan mübariznin bir çox yerli ocaqlarn mrkzldirib vahid milli, sinfi mübariz halna salmaq üçün d yalnz bu laq lazmdr. Hr bir sinfi mübariz is siyasi mübarizdir. Orta srlrd kndaras yollar raitind hrlilrin birlmsi üçün yüz illr lazm gldiyi halda, dmir yollar saysind müasir proletarlar bir neç il rzind birlirlr.

Proletarlarn bir sinif halnda v bellikl d siyasi partiya halnda bu cür tkil olunmasn fhllrin öz arasndak rqabt hr dqiq yenidn pozur. Lakin proletarlar daim yenidn tkil olunur v onlarn tkili hr df daha güclü, daha möhkm v daha qüdrtli olur. Proletarlarn tkil olunmas burjuaziyann ayr-ayr tbqlri arasndak çkimlrdn istifad edib, fhllrin ayr-ayr mnafeyini qanunvericilik yolu il qbul etmy mcbur edir. Msln, ngiltrd on saatlq i günü haqqnda qanun. Ümumiyytl, köhn cmiyyt daxilindki toqqumalar proletariatn inkiaf prosesin bir çox chtdn kömk edir. Burjuaziya aras ksilmdn mübariz aparr: vvlc aristokratiyaya qar, sonra da burjuaziyann özünün o hisslrin qar mübariz aparr ki, bunlarn mnafeyi snayenin trqqisin zidd çxr, habel daim bütün xarici ölklrin burjuaziyasna qar mübariz edir. Bütün bu vurumalarda burjuaziya proletariata müracit etmy, onu kömy çarmaa v bellikl d onu siyasi hrkata clb etmy mcburdur. Demli, burjuaziya özü öz thsilinin ünsürlrini[8], yni özünün leyhin olan bir silah proletariata verir.

Sonra, gördüyümüz kimi, snayenin trqqisi hakim sinfin bütöv tbqlrini proletariatn sralarna atr, yaxud, n az, onlarn hyat raiti üçün thlük yaradr. Onlar da proletariata böyük miqdarda thsil ünsürlri gtirirlr.

Nhayt, sinfi mübariz qti nöqty yaxnlad dövrlrd hakim sinif daxilind, bütün köhn cmiyyt daxilind pozulma prosesi el coqun, el kskin bir xarakter alr ki, hakim sinfin kiçik bir hisssi öz sinfindn üz döndrir v inqilabç sinf, glcyin sahibi olacaq sinf qoulur. Buna gör d keçmid zadganlarn bir hisssi burjuaziyann trfin keçdiyi kimi, indi d burjuaziyann bir hisssi, yni tarixi hrkatn butün gediini nzri chtdn baa dümk drcsin yükslmi olan burjua-ideoloqlarn bir hisssi proletariatn trfin keçir. ndi burjuaziyaya qar duran bütün siniflrdn yalnz proletariat hqiqtn inqilabç sinifdir. ri snaye inkiaf etdikc, bütün baqa siniflr pozulub mhv olur, proletariat is bu snayenin öz mhsuludur.

Orta silklr: xrda snayeçi, xrda alverçi, sntkar v kndli – bunlarn hams burjuaziya il ondan ötrü mübariz edir ki, orta silk olmaq etibar il öz varln mhv olmaqdan xilas etsin. Demli, onlarda inqilabi hvali-ruhiyy deyil, mühafizkar hvali-ruhiyy vardr. Htta daha artq, onlarda mürtce h-vali-ruhiyy vardr. Onlar tarixin çarxn geri döndrmy çalrlar. gr onlarda inqilabi hvali-ruhiyy varsa, bu ancaq o halda olur ki, onlar proletariat sralarna keçmli olsunlar, onlar öz hazrk mnafeyini deyil, glck mnafeyini müdafi etsinlr, öz nöqteyi-nzrlrini trk edib proletariatn nöqteyi-nzrin keçsinlr.

Köhn cmiyytin n aa tbqlrinin çürümsinin passiv mhsulu olan lümpen-proletariat bzi yerlrd proletar inqilab hrkata clb edir, lakin lümpen-proletariat bütün öz hyat vziyytin gör özünü mürtce fitnlr üçün satmaa xeyli artq drcd maildir.

Köhn cmiyytin hyat raiti proletariatn hyat raitind artq mhv edilmidir. Proletariatn mülkiyyti yoxdur; onun öz arvad-uana olan münasibti daha burjua ail münasibtlrin sla bnzmir; müasir snaye myi, istr ngiltrd, istrs Fransada, istr Amerikada, istrs Almaniyada eyni olan müasir kapital sarti proletarn hr cür milli xarakterini silib atmdr. Qanunlar, xlaq, din – bunlarn hams onun nzrind burjuaziyann mnafeyini prdlyn burjua mövhumatndan baqa bir ey deyildir.

Bütün vvlki siniflr, hökmranl llrin keçirdikdn sonra, hyatda ld etmi olduqlar mövqeyi möhkmltmy çalaraq, bütün cmiyyti özlrinin mnimsm üsulunu tmin edn rait tabe edirlr. Proletarlar is yalnz özlrinin indiki mnimsm üsulunu, bellikl d bütövlükd indiy qdr mövcud olan bütün mnimsm üsulunu mhv etdikd, ictimai mhsuldar qüvvlri ld ed bilrlr. Proletarlarn qorunulmal olan heç bir eyi yoxdur, onlar indiy qdr xüsusi mülkiyyti qoruyan v tmin edn hr eyi datmaldrlar.

ndiy qdr ba vern bütün hrkat azln hrkat olmu v ya azln mnafeyi üçün ba vermidir. Proletar hrkat böyük çoxluun mnafeyi üçün çoxluun müstqil hrkatdr. Rsmi cmiyyti tkil edn tbqlrdn ibart olub proletariat üzrind ucalan bütün üstqurum darmadan olmasa, müasir cmiyytin n aa tbqsi olan proletariat ayaa qalxb qddini düzld bilmz.

Proletariatn burjuaziyaya qar mübarizsi mzmun etibar il olmasa da, forma etibar il vvlc milli mübariz olur. Hr bir ölknin proletariat vvlc, lbtt, öz burjuaziyasn aradan qaldrmaldr.

Biz proletariatn inkiafnn n ümumi mrhllrini tsvir edrkn, mövcud cmiyyt daxilind az-cox gizli kild olan vtnda müharibsini, onun açq inqilaba çevrildiyi v proletariatn burjuaziyan zorla yxb öz hökmranln qurduu nöqty qdr nzrdn keçirdik.

Gördüyümüz kimi, indiy qdr mövcud olan bütün cmiyytlr zalm siniflrl mzlum siniflr arasndak antaqonizm saslanrd. Lakin müyyn bir sinfi zülm altnda saxlaman mümkün olmas üçün el bir rait tmin etmk lazmdr ki, zülm ediln sinif, heç olmazsa, bir qul kimi dolana bilsin. Thkimli vziyytind olan kndli glib kommuna üzvü vziyytin çatd kimi, feodal mütlqiyytinin boyunduruu altnda olan xrda burjua da glib burjua vziyytin çatmdr. Müasir fhl is, snaye trqqi etdikc, ksin, öz sinfinin hyat raitindn yüksy qalxmaq deyil, getdikc daha aa enir. Fhl pauper olur, pauperizm is halidn v srvtdn daha sürtl artr. Bu aydn göstrir ki, burjuaziya daha cmiyytin hakim sinfi olaraq qalmaa v öz sinfinin hyat raitini tnzimedici bir qanun kimi bütün cmiyyt qbul etdirmy qabil deyildir. O, hökmranlq etmy qabil deyildir, çünki öz qulunun htta qul sviyysind yaamasn da tmin ed bilmir, çünki öz qulunun el bir vziyyt enmsin yol vermk mcburiyytind qalr ki, bu zaman burjuaziya onun hesabna yeyib dolanmaq vzin, özü onu yedizdirib dolandrmal olur. Cmiyyt daha burjuaziyann hakimiyyti altnda yaaya bilmir, yni burjuaziyann hyat daha cmiyyt uyun glmir.

Burjuaziya sinfinin varl v hökmranl üçün sas rt srvtin xüsusi xslr lind toplanmas, kapitaln ml glmsi v artmasdr. Kapitaln mövcud olmas üçün rt muzdlu mkdir. Muzdlu mk yalnz fhllrin öz arasndak rqabt gücün davam edir. Snayenin trqqisi – burjuaziya istr-istmz bunu tmsil edir v buna müqavimt göstrmkd acizdir, rqabtin fhllri parçalamas vzind assosiasiya vasitsi il onlarn inqilabi birliyini yaradr. Bellikl, iri snaye inkiaf etdikc, burjuaziya mhsul istehsal etmk v mnimsmk zmininin özündn mhrum olur. O hr eydn vvl öz qbirqazanlarn yaradr. Burjuaziyann mhv olmas v proletariatn qalib glmsi eyni drcd labüddür.

[1] Burjuaziya dedikd, ictimai istehsal vasitlrinin mülkiyytçisi olub, muzdlu mkdn istifad edn müasir kapitalistlr sinfi nzrd tutulur. Proletariat dedikd, öz istehsal vasitlrindn mhrum odub, yaamaq üçün öz i qüvvsini satmaa mçbur olan müasir muzdlu fhllr sinfi nzrd tutulur. (1888-ci il ingilisc nrin Engelsin qeydi).

[2] Yni yazl mxzlr klind biz glib çatan bütun tarix. Cmiyytin tarixdn vvlki dövrü, bütün yazl tarixdn vvlki ictimai qurulu 1847-ci ild demk olar, hl sla mlum deyildi. O zamandan bri keçn müddtd Haksthauzen Rusiyada torpaq üzrind icma mülknyyti olduunu kf etmidir, Maurer sübut etmidir ki, bu mülkiyyt bütün alman tayfalarnn tarixn inkiafnn balanc nöqtsini tkil edn ictimai tml olmudur v tdricn aydnlamdr ki, torpaq üzrind ümumi sahibliyin mövcüd olduu knd icmas Hindistandan tutmu rlandiyaya qdr hr yerd ibtidai cmiyyt formasdr v ya keçmid bel olubdur. Bu ibtidai kommunizm cmiyytniin daxili quruluunu, bu quruluun tipik formasn Morqan aydnladrm, nhayt, qblnin hqiqi mahiyytini v onun tayfa içrisindki mövqeyini kf etmkl bu ii baa çatdrmdr. Bu ibtidai icma dalarkn cmiyyt tbqlib xüsusi siniflr v nhayt antaqonist siniflr bölünmy balayr. Mn hmin dalma prosesini aadak srimd nzrdn keçirmy çalmam: «Der Ursprunq der Famille. des Privateiqentums und des Staats». 2, Aufl., Stuttqart.1886 (Bax: F.Engels. Ailnin, xüsusi mülknyytin v dövltin mnyi. K.Marks v F.Engels. Seçilmi iki cildlik srlri, 2-ci cild). (1888-ci il ingilisc nrin Engelsin qeydi).

[3] Sex ustas – sexin tam hüquqlu üzvü, sex daxilind ustadr, sexin baçs deyildir. (1888-ci il ingilisc nrin Engelsin qeydi).

[4] Fransada meydana gln hrlr, öz feodal hökmdarlar v aalarndan yerli özünüidar ixtiyar v «üçüncü silk» mxsus siyasi hüquqlar ld etmdn vvl d «kommuna» adlanrd. Ümumiyytl desk, burada burjuaziyann iqtisadi inkiaf chtdn tipik bir ölk olaraq ngiltr, onun siyasi inkiaf chtdn tipik bir ölk olaraq Fransa götürülmüdür (1888-ci il ingilisc nrin Engelsin qeydi). //
taliya v Fransa hrlri öz feodal aalarndan ilk özünüidar hüquqlarn satn aldqdan v ya zorla ld etdnkdn sonra özlrinin hr icmasn kommuna adlandrrdlar. (1890-c il almanca nrin Engelsin qeydi).

[5] Engels trfindn redakt edilmi 1888-ci il ingilisc nrind «müstqil hr respublikas olmu» sözlrindn sonra «(taliyada v Almaniyadak kimi)» sözlri, «monarxiyann vergi vern üçüncü silki olmu» sözlrindn sonra is «(Fransadak kimi)» sözlri lav edilmidir. Red.

[6] Marks sonralar göstrmidir ki, fhl öz myini deyil, i qüvvsini satr. Bu bard bax: Marksn «Muzdlu mk v kapital» srin Engelsin yazd giri. K.Marks v F.Engels. kicildlik seçilmi srlri, Azrnr, 1953, I cild, sh. 47 – 55. Red.

[7] 1888-ci il ingilisc nrind «koalisiyalar» sözündn sonra «(hmkarlar ittifaqlar)» lav edilmidir. Red.

[8] 1888-ci il ingilisc nrind «öz thsilinin ünsürlri» sözlri vzin «öz siyasi v ümumi thsilinin ünsürlri» çap edilmidir. Red.