MÜRTCE SOSALZM

 

a) Feodal sosializmi

 

Fransz v ingilis aristokratiyas öz tarixi vziyytin gör, müasir burjua cmiyyti leyhin hcvlr yazmal olmudur. Fransada 1830-cu il iyul inqilabnda v ngiltrd parlament islahat urundak hrkatda mnfur bir törm bu aristokratiyan bir daha mlub etdi. Ciddi siyasi mübariz barsind daha danq da ola bilmzdi. Aristokratiyaya ancaq dbi mübariz qalrd. Lakin dbiyyat sahsindd Restavrasiya[15] dövründki köhn ibarlr artq mumkün deyildi. Aristokratiya rbt qazanmaq üçün özünü el göstrmli idi ki, guya o daha öz mnafeyinin fikrin qalmr v ancaq istismar olunan fhl sinfinin mnafeyini nzr alb burjuaziyaya qar öz ittihamnamsini trtib edir. Aristokratiya özünün yeni hökmdarna hcvlr yazmaqdan v onun qulana glck haqqnda az-çox pis xbrlr pçldamaqdan hzz alrd.

 

Bellikl, yar dfn nmsi – yar hcv, yar keçmiin sdas – yar glcyin hdsi olan bir feodal sosializmi ml gldi ki, bu da çox zaman öz ac, kskin, zhrli hökmü il burjuaziyann barn yarr, lakin müasir tarixin gediini anlamaqda tam acizliyi il hmi gülünc tsir balayrd.

 

Aristokratiya xalq öz dalnca aparmaq üçün proletariatn dilnçi torbasn ld bayraq etmidi. Lakin hr df xalq aristokratiyann dalnca getdikd, onun yançanda köhn feodal gerblrini görür, ucadan v ehtiramszlqla qhqh çkrk qaçb dalrd.

 

Fransa legitimistlrinin bir hisssi v «Gnc ngiltr»[16] bel bir komediya oynamaqla mul olurdu.

 

gr feodallar öz istismar üsullarnnn burjua istismarndan frqli olduunu sübut edirlrs, ancaq bunu unudurlar ki, onlar indi artq keçib getmi olan tamamil baqa bir vziyyt v raitd istismar edirdilr. gr onlar öz hökmranlqlar zaman müasir proletariatn olmadn göstrirlrs, bunu unudurlar ki, mhz muasir burjuaziya onlarn ictimai quruluunun zruri mhsulu idi.

 

Bir d, onlar öz tnqidlrinin mürtce xarakterini çox az gizltdiklrin gör, onlarn burjuaziyaya qar balca ittiham mhz bundan ibart olur: burjuaziyann hökmranl dövründ el bir sinif inkiaf edir ki, bu sinif butün köhn ictimai quruluu dadb havaya sovuracaqdr.

 

Onlar burjuaziyan ümumiyytl proletariat dourmaqdan daha çox, inqilabç proletariat dourmaqda töhmtlndirirlr.

 

Buna gör d onlar siyasi praktikada fhl sinfin qar bütün zorak tdbirlrd itirak edirlr, adi hyatda is, bütun dbdbli ibarlrinin ksin olaraq, qzl almalar[17] ydrmaq, sdaqt, mhbbt v namusu qoyun yunu, çuundur v araq alverindn gln qazanca dyimk fürstini ldn qaçrmrlar[18].

 

Kei hmi feodalla l-l verdiyi kimi, kei sosializmi d feodal sosializmi il l-l vermidir.

 

Xristian asketizmin sosializm rngi vermkdn asan bir ey yoxdur. Mgr xristianlq da xüsusi mülkiyyt leyhin, nigah leyhin, dövlt leyhin çxmrdm? Mgr o bunlarn vzin xeyriyyçiliyi v yoxsulluu, nikahszl v nfsi öldürmyi, monastr hyatn v kilsni tbli etmirdimi? Xristian sosializmi ancaq el bir müqdds sudur ki, aristokratn qzbi tutanda kei bu suyu onun üzün çilyir.

 

b) Xrda burjua sosializmi

 

Feodal aristokratiyas burjuaziya trfindn devriln v muasir burjua cmiyytind hyat raiti pislib aradan qalxan yegan sinif deyildir. Orta srlrdki hrlilr silki v xrda kndlilr silki müasir burjuaziyann slfi olmudur. Snaye v ticart chtdn daha az inkiaf etmi ölklrd bu sinif inkiaf etmkd olan burjuaziya il yana olaraq hl indiy qdr sürünmkddir.

 

Müasir mdniyytin inkiaf etdiyi ölklrd proletariatla burjuaziya arasnda trddüd edn yeni xrda burjuaziya ml glmi v burjua cmiyytinin lav bir hisssi olaraq daim yenidn ml glmkddir. Lakin rqabt bu sinf mnsub olan xslri daim proletariat sralarna atr v onlar artq el bir zamann yaxnladn görmy balayrlar ki, bu zaman iri snaye inkiaf etdikd, hmin xslr müasir cmiyytin müstqil bir hisssi olaraq tamamil yox olacaq v ticartd, snayed, kinçilikd nzartçilr v muzdlu qulluqçularla vz edilcklr.

 

Bütün halinin yardan xeyli çoxunun kndlilrdn ibart olduu Fransa kimi ölklrd burjuaziyaya qar proletariata trfdar çxan v burjua quruluunu tnqid edrkn xrda burjua v xrda kndli meyarna l atb, fhllrin iini xrda burjua nöqteyi-nzrindn müdafi edn yazçlarn meydana glmsi tbii idi. Xrda burjua sosializmi bel meydana glmidir. Sismondi tkc Fransada deyil, ngiltrd d bel bir dbiyyatn banda durur.

 

Bu sosializm müasir istehsal münasibtlrindki ziddiyytlri çox yax gör bilirdi. O, iqtisadçlarn riyakar mddahln ifa etmidi. O, manl istehsaln v mk bölgüsünün dadc tsirini, kapitallarn v torpaq sahibliyinin tmrküzldiyini, ifrat istehsal, böhranlar, xrda burjualarn v kndlilrin labüddn mhv olacan, proletariatn yoxsulluunu, istehsal hrc-mrcliyini, srvt bölgüsünd biabrç brabrsizlik olduunu, milltlr arasnda dadc snaye müharibsi getdiyini, köhn mnviyyatn, köhn ail münasibtlrinin v köhn milliyytlrin pozulub daldn qti sübut etdi.

 

Lakin bu sosializm öz müsbt mzmunu chtdn buna çalr ki, ya köhn istehsal v mübadil vasitlrini, bununla birlikd is mülkiyyt münasibtlrini v köhn cmiyyti brpa etsin, ya da müasir istehsal v mübadil vasitlrini yenidn zorla köhn mülkiyyt münasibtlri çrçivsin salsn, halbuki hmin münasibtlri müasir istehsal v mübadil vasitlri artq datmdr v mütlq datmal idi. Hr iki halda bu sosializm eyni zamanda hm mürtce, hm d utopikdir.

 

Bu sosializmin n yüksk mqsdi sex halnda qurulmu snaye v patriarxal knd tsrrüfatdr.

 

Bu mslk sonrak inkiafnda qorxaq bir donqultuya çevrilmidir[19].

 

c) Alman sosializmi, yaxud «hqiqi» sosializm

 

Hökmran burjuaziyann zülmü altnda meydana gln v bu hökmranla qar mübariznin dbi ifadsi olan Fraisa sosialist v kommunist dbiyyat Almaniyaya el bir zamanda keçirilmidi ki, bu zaman Almaniyada burjuaziya feodal mütlqiyytin qar öz mübarizsini yenic balamd.

 

Alman filosoflar, yarmfilosoflar v gözl ibar hvskarlar ehtirasla bu dbiyyatdan yapmdlar, ancaq unutmudular ki, bu srlr Fransadan Almaniyaya keçirilirkn, eyni zamanda Fransadak hyat raiti oraya keçirilmmidi. Almaniya raitind fransz dbiyyat özünün bütün bilavasit mli hmiyytini itirdi va xalis bir dbi cryan kli ald. Bu dbiyyat insan mahiyytinin hyata keçirilmsi haqqnda mnasz llamlik xarakteri almal idi. Msln, birinci Fransa inqilabnn tlblri XVIII sr alman filosoflar üçün yalnz ümumiyytl «mli zkann» tlblri olaraq bir hmiyyt malik idi, inqilabç fransz burjuaziyas iradsinin tzahürlri is onlarn nzrind xalis irad qanunlar, slind irad nec olmaldrsa, bel bir iradnin, hqiqi insan iradsinin qanunlar hmiyytin malik idi.

 

Alman dbiyyatçlarnn gördüyü bütün i ancaq ondan ibart idi ki, yeni fransz ideyalarn öz köhn flsfi vicdanlar il bardrsnlar, yaxud daha dorusu, fransz ideyalarn öz flsfi nöqteyi-nzrlarindn mnimssinlr.

 

Ümumiyytl baqa bir dil n yolla mnimsnilirs, bunu da eyni yolla, trcüm vasitsi il mnimsdilr.

 

Mlumdur ki, qdim bütprstlik zamanlarnn klassik srlrinin lyazmalarnda monaxlar mtnin üstündn katölik müqddslrinin mnasz trcümeyi-hallarn yazrdlar. Alman dbiyyatçlar küfr edn fransz dbiyyat il lap ksin rftar etdilr. Fransz orijinal altndan onlar özlrinin flsfi cfngiyatn yazdlar. Msln, pul münasibtlrinin fransz tnqidi altndan onlar «insan mahiyytinin özglmsi», burjua dövltinin fransz tnqidi altndan «Abstrakt-Küllün hökmranlnn lv edilmsi» v i. a. yazdlar.

 

Onlar fransz nzriyylri altndan soxudurub yazdqlar öz flsfi cümlprdazlqlarna «faliyyt flsfsi», «hqiqi sooializm», «alman sosializm elmi», «sosializmin flsfi chtdn saslaidrlmas» v i. a. adn verdilr.

 

Bellikl, fransz sosialist-kommunist dbiyyat tamamil mzmunsuzladrlm oldu. Hm d almanlarn lind bu dbiyyat daha bir sinfin baqa sinf qar mübarizsini ifad etmdiyin gör, almanlar bu qidd idilr ki, onlar «fransz birtrfliyindn» yüksy qalxmlar, hqiqi tlbat vzin, hqiqt olan tlabat müdafi edirlr, proletariatn mnafeyi vzin is insan mahiyytinin mnafeyini, ümumiyytl insann mnafeyini, heç bir sinf mnsub olmayb ümumiyytl hyatda deyil, flsf xülyasnn dumanl fzalarnda mövcud olan insann mnafeyini müdafi edirlr.

 

Öz aciz agird mllrini bu qdr ciddi v mühüm bir ey hesab edn v bunlar bu qdr gurultu il triflyn hmin alman sosializmi get-ged öz pedant msumluunu itirdi.

 

Feodallara v mütlq monarxiyaya qar alman burjuaziyasnn, xüsusn Prussiya burjuaziyasnn mubarizsi – bir sözl, liberal hrkat get-ged daha çox ciddilirdi.

 

Bellikl, «hqiqi» sosializmin arzu etdiyi fürst l dudü v o da siyasi hrkata sosialist tlblrini qar qoyur, liberalizm, numayndli dövlt, burjua rqabtin, burjua mtbuat azadlna, burjua hüququna, burjua azadlna v brabrliyin bir nn olaraq lntlr yadrr v xalq kütlsin tbli edirdi ki, bu burjua hrkatnda xalq kütlsi heç bir ey qazana bilmz, ksin, hr eyi itir bilr. Fransz tnqidinin miskin ks-sdas olan alman sosializmi çox yerind unudurdu ki, fransz tnqidi meydana gln zaman muasir burjua cmiyyti, buna müvafiq maddi hyat raiti v müvafiq siyasi konstitusiya var idi, yni bütün el müqddm rtlr var idi ki, Almaniyada bunlara nail olmaq haqqnda hl yenic danrdlar.

 

Çoxlu keilri, mktb murbbilri, taltli yunkerlri v bürokratlar olan Almaniya mütlqiyyt hökumtlri üçün bu sosializm hdlyici surtd hücuma keçn burjuaziyaya qar vaxtndaca l keçn bir uyuq idi.

 

Bu sosializm alman fhllrinin üsyanlarn yatrarkn hmin hökumtlrin istifad etdiklri qamçlarn v tüfng gülllrinin acsna qatlm bir rbt idi.

 

Bu yolla «hqiqi» sosializm hökumtlrin lind alman burjuaziyasna qar bir silah olurdusa, hmçinin bilavasit mürtce mnafeyi, alman meanlarnn mnafeyini d ifad edirdi. Almaniyada mövcud vziyytin gerçk ictimai sasn XVI srdn irs qalan v o zamandan etibarn bu v ya baqa formada daim yenidn meydana çxan xrda burjuaziya tkil edir.

 

Xrda burjuaziyann saxlanmas Almaniyada mövcud vziyytin saxlanmas demkdir. Burjuaziyann snaye v siyasi hökmranl üzündn xrda burjuaziya, bir trfdn, kapitaln tmrküzlmsi nticsind, digr trfdn, inqilabç proletariatn artb böyümsi nticsind mütlq mhv olacan böyük bir dhtl közlyir. Xrda burjuaziyaya el glirdi ki, «hqiqi» sosializm bir güll il iki ov vurur. Buna gör d «hqiqi» sosializm yoluxucu bir xstlik kimi yaylrd.

 

Frziyy torundan toxunmu, lvan blat rnglri il ilnmi, it bir heyranlqdan döan göz yalar il isladlm v alman sosialistlri trfindn özlrinin bir-iki clz «bdi hqiqtini» prdlmk üçün istifad ediln bu mistik örtük saysind onlarn mtah hmin camaat arasnda ancaq rvac taprd.

 

Alman sosializmi özü d get-ged daha çox baa düürdü ki, onun vzifsi bu meanlarn dbdbli nümayndsi olmaqdr.

 

Bu sosializm alman milltini nümunvi bir millt, alman meann is insan nümunsi elan etmidi. Bu sosializm meann hr bir alçaq hrktin gizli v ülvi bir sosialist mnas verirdi, bu da onu özünun tam ksi olan bir ey çevirirdi. Axra qdr ardcl olan bu sosializm «kobud dadc» cryan adlandrd kommunizmin açqca leyhin çxrd v bildirmidi ki, zmtli qrzsizliy malik olan bu sosializm hr cür sinfi mübarizdn yükskd durur. Almaniyada guya sosialist v kommunist srlri ad il yaylm olan hr ey, kiçik bir istisna il, hmin çirkin v pozucu dbiyyat cümlsindndir[20].

 

2. MÜHAFZKAR SOSALZM YAXUD BURJUA SOSALZM

 

Burjuaziyann müyyn hisssi burjua cmiyytinin varln möhkmltmk üçün ictimai xstliklri saaltmaq istyir.

 

Buraya iqtisadçlar, filantroplar, insanprvrlik mudafiçilri, zhmtke sinifllrin rifah üçün çalanlar, xeyriyyçilik tkil ednlr, heyvanlar himay cmiyytlrinin üzvlri, yyalqla mübariz cmiyytlrinin banilri, n müxtlif növlrdn olan vecsiz islahatçlar daxildirlr. Bu burjua sosializmi htta bütöv sistemlr klin salnrd.

 

Misal olaraq Prudonun «Yoxsulluq flsfsi» srini göstrk.

 

Burjua-sosialistlr müasir cmiyytin hyat raitini saxlamaq istyir, lakin bu raitdn labüd olaraq doan mübariz v thlüklri istmirlr. Onlar müasir cmiyyti saxlamaq istyir, lakin onu inqilabildirn v pozan ünsürlri istmirlr. Onlar proletariatsz burjuaziya olmasn istrdilr. Burjuaziyann hökm sürdüyü dünya, lbtt, ona n yax bir dünya kimi görünür. Burjua sosializmi tslli vern bu tsvvürü az-cox bütöv bir sistem klin salr. Burjua sosializmi öz sistemini hyata keçirmy v yeni Yeruslim girmy proletariat dvt etmkl, slind ancaq bunu tlb edir ki, proletariat indiki cmiyytd qalsn, lakin bu cmiyytin mnfur bir ey olmas tsvvürunü bir trf atsn.

 

Bu sosializmin nisbtn az müntzm, laknn daha mli olan baqa bir formas hr cür inqilabi hrkata qar fhl sinfind mnfi bir münasibt oyatmaa çalaraq sübut etmk istyirdi ki, fhl sinfin bu v ya baqa bir siyasi dyiiklik deyil, ancaq maddi hyat raitinin, iqtisadi münasibtlrin dyiilmsi faydal ola bilr. Lakin bu sosializm maddi hyat raitini dyidirmk dedikd, yalnz inqilabi yolla mhv edil biln burjua istehsal münasibtlrinin heç d mhv edilmsini deyil, hmin istehsal münasibtlri zminind hyata keçiriln, demli, kapitalla muzdlu mk arasndak münasibtlrd heç bir eyi dyidirmyn, olsa-olsa, yalnz burjuaziyann hökmranl xrclrini azaldan v onun dövlt tsrrüfatn sadldirn inzibati yaxladrmalar nzrd tutur.

 

Burjua sosializmi ancaq sadc bir natiq cümlprdazlna çevrildiyi zaman özünün n münasib ifadsini tapr.

 

Azad ticart! özü d fhl sinfinin xeyrin; himay kömrüklri! özü d fhl sinfinin xeyrin; bir adamlq hbsxanalar! özü d fhl sinfinin xeyrin – burjua sosializminin yegan ciddi söyldiyi son sözü bax budur.

 

Burjuaziyann sosializmi mhz bel bir müddadan ibartdir ki, burjualar burjua-dr, – özü d fhl sinfinin xeyrin.