TNQD-UTOPK SOSALZM V KOMMUNZM

 

Biz burada yeni dövrun bütün böyük inqilablarnda proletariatn tlblrini ifad edn dbiyyatdan (Baböfun srlri v i. a.) bhs etmirik.

 

Ümumi hycan zaman, feodalizm cmiyytinin devrildiyi dövrd proletariatn öz sinfi mnafeyini bilavasit hyata keçirmk yolundak ilk tbbuslri proletariatn özünun inkiaf etmmi olmas üzündn, habel onun azadla çxmas üçün maddi raitin olmamas üzündn labüd surtd boa çxrd, çünki bu rait yalnz burjua dövrünun mhsuludur. Proletariatn bu ilk hrkatlar zaman buraxlan inqilabi dbiyyat öz mzmunu chtdn labüd surtd mürtce dbiyyatdr. Bu dbiyyat ümumi bir asketizm v qaba bir brabrçilik tbli edir.

 

slind sosialist v kommunist sistemlri, Sen-Simonun, Furyenin, Ouenin sistemlri v i. a. proletariatla burjuaziya arasndak mübariznin inkiaf etmmi olduu ilk dövründ meydana çxr; bu dövrü yuxarda tsvir etmiik (bax: «Burjuaziya v proletariat»).

 

Bu sistemlri ixtira ednlr, dorudur, siniflrin ksliyini, habel hakim cmiyytin öz daxilind dadc ünsürlrin tsirini görürlr. Lakin onlar proletariatn özünün heç bir tarixi özfaliyytini, ona mxsus heç bir siyasi hrkat görmürlr.

 

Sinfi antaqonizm snayenin inkiaf il laqdar olaraq inkiaf etdiyin gör, onlar da eyni il proletariatn azad olmas üçün lazm gln maddi raiti hl tapa bilmirlr v bu raiti yaradacaq ictimai elm, ictimai qanunlar axtarrlar.

 

ctimai faliyytin yerini onlarn xsi ixtiraçlq faliyyti, azad olmaq üçün lazm gln tarixi raitin yerini xyali rait, proletariatn bir sinif halnda tdricn tkil olunmasnn yerini onlarn uydurduqlar resept sasnda cmiyytin tkil edilmsi tutmal imi. Onlarn fikrinc, bütün dünyann glck tarixi onlarn ictimai planlarn tbli etmkdn v mli surtd hyata keçirmkdn ibart olur.

 

Dorudur, onlar anlayrlar ki, bu planlar il balca olaraq, n cfake bir sinif olan fhl sinfinin mnafeyini müdafi edirlr. Onlarn fikrinc, proletariat ancaq bel bir n cfake sinif kimi mövcuddur.

 

Lakin sinfi mübariznin inkiaf etmmi formas, habel hyatda onlarn öz vziyyti üzündn onlar özlrini bu sinfi antaqonizmdn yükskd hesab edirlr. Onlar cmiyytin bütün üzvlrinin, htta n yax raitd olanlarnn da vziyytini yaxladrmaq istyirlr. Buna gör d onlar, heç bir frq qoymadan, daim bütün cmiyyt, htta balca olaraq hakim sinf müracit edirlr. Onlarn fikrinc, onlarn sistemini tkc baa dümk kifaytdir ki, bu sistem mümkün olan cmiyytlrdn n yaxs haqqnda düzldilmi n yax bir plan hesab edilsin.

 

Buna gör d onlar hr cür siyasi faliyyti, xüsusil hr cür inqilabi faliyyti rdd edirlr; onlar öz mqsdlrin dinc yolla çatmaq istyirlr, xrda v lbtt, ba tutmayan tcrüblr vasitsi il, nümun göstrmkl yeni ictimai ehkama yol açmaa çalrlar.

 

Glck cmiyytin bu xyali tsviri proletariatn hl çox az inkiaf etmi olduu v buna gör d öz vziyytini hl xyali bir kild tsvvür etdiyi zaman meydana glir, bu xyali tsvir proletariatn bütün cmiyyti dyidirmk üçün böyük bir duyu olan ilk coqunluundan irli glir.

 

Lakin bu sosialist v kommunist srlrind tnqidi ünsürlr d vardr. Bu srlr mövcud cmiyytin bütün saslar üzrin hücum edir. Buna gör d hmin srlrd fhllrin maariflnmsi üçün son drc qiymtli material verilmidir. Glck cmiyyt haqqnda onlarn çxardqlar müsbt nticlr, msln, hrl knd arasndak ksliyin mhv edilmsi[21], ailnin, xüsusi varlanmann, muzdlu myin mhv edilmsi, ictimai ahnkdarlq elan edilmsi, dövltin sadc istehsal idar etmy çevrilmsi, – bütün bu müddalar yalnz sinfi ksliyin aradan qaldrlmas zrurtini ifad edir, hmin kslik is o zaman yenic inkiaf etmy balamd v onlara hl müyyn bir kil almam ancaq ilkin halnda mlum idi. Buna gör d hmin müddalar da hl tamamil utopik xarakter dayr.

 

Tnqidi-utopik sosializmin v kommunizmin hmiyyti tarixi inkiafa ks nisbtddir. Siniflr mübarizsi inkiaf edib get-ged daha muyyn formalar aldqca, hmin mübarizdn yüksklr qalxmaq üçün göstriln bu xyali sy, hmin mübariznin bu xyali yolla aradan qaldrlmas bütün mli mnasn v bütün nzri qiymtini itirir. Buna gör d hmin sistemlrin banilri bir çox chtdn inqilabi hvali-ruhiyyli olsalar da, onlarn agirdlri hmi mürtce triqtlr tkil edirlr. Bunlar proletariatn sonrak tarixi inkiafna baxmayaraq, öz müllimlrinin köhn baxlarndan brk-brk yaprlar. Buna gör d onlar ardcl surtd sinfi mubarizni yenidn kütldirmy v ksliklri bardrmaa çalrlar. Onlar hl d öz ictimai utopiyalarn tcrüblr yolu il hyata keçirmk, ayr-ayr falansterlr duzltmk, daxili koloniyalar («Home-colonies») tkil etmk, yeni Yeruslimin kiçik nüsxsi olan balaca kariya[22] qurmaq kimi xyallar bslyirlr, – v butün bu xyali qsrlri tikmk üçün burjua qlblrinin v pul kislrinin insansevrliyin müracit etmy mcbur olurlar. Tdricn bunlar yuxarda tsvir olunmu irticaç v ya mühafizkar sosialistlr srasna düürlr v onlardan ancaq bununla frqlnirdilr ki, daha müntzm bir pedantlq göstrir v öz ictimai elmlrinin ecazkar bir qüvvsi olmasna fanatik etiqad bslyirlr.

 

Ouen öz nümunvi kommunist cmiyytlrini «Home-colonies (ölk daxilind koloniyalar) adlandrrd. Furyenin nzrd tutduu ictimai saraylar falanster adlanrd. kariya utopik-xyali ölky deyilirdi ki, bunun da kammunist müssislrini Kabe tsvir etmidi. (1890-c il almanca nrin Engelsin qeydi).

 

Mhz buna gör d onlar bu qdr qznlqla fhllrin hr cür siyasi hrkat leyhin çxr v bel düünürlr ki, bu hrkat ancaq yeni ehkama kor-korana inanmamaqdan irli glir.

 

ngiltrd ouençilr çartistlr qar, Fransada furyeçilr is reformistlr[23] qar çxrlar.

 

 

[15] 1660 – 1689-cu illrd ngiltrdki Restavrasiya deyil, 1814 – 1830-cu illrd Fransadak Restavrasiya nzrd tutulur. (1888-ci il ingilisc nrin Engelsin qeydi.)

[16] Legitimistlr – Burbonlar sülalsini brpa etmk trfdarlar olan zadgan-torpaq sahiblri partiyas idi. «Gnc ngiltr» – mühafizkarlar partiyasna qoulan ingilis aristokratlarnn, siyasi xadim v dbiyyatçlarnn 1842-ci il yaxn tkil olunmu drnyi idi. Onun görkmli nümayndlri Dizraeli, Tomas Karleyl v baqalar idi. Red.

[17] 1888-ci il ingilisc nrind «qzl almalar» sözündn vvl «snaye aacndan töküln» sözlri lav edilmidir. Red.

[18] Bu, balca olaraq, Almaniyaya aiddir, burada torpaq aristokratiyas v yunkerlr öz torpaqlarnn çox hisssind tsrrüfatlarn öz i müdirlri vasitsi il öz hesablarna idar edirlr v bundan lav, böyük kr v rab zavodlarnn sahibidirlr. Daha varl olan ingilis aristokratlar hl bu drcy çatmamlar; lakin onlar da bilirlr ki, rentann aa dümsinin vzini çxarmaq üçün öz adlarn az-çox übhli shmdar cmiyytlri düzldnlr nec vermk olar (1888-ci il ingilisc nrin Engelsin qeydi).

[19] 1888-ci il ingilisc nrind «Bu mslk sonrak inkiafnda qorxaq bir donqultuya çevrilmidir» sözlri vzin bel çap edilmidir: «n nhayt, qti tarixi faktlar xülyalarn hzz vern tsirinin bütün izlrini aradan qalxmaa mcbur etdikd, sosializmin bu formas qorxaq bir donqultuya çevrilmidir». Red.

[20] 1848-ci ildki inqilab frtnas bütun bu iyrnc cryan aradan qaldrd v onun nümayndlrini sosializm ad il ehtikar etmk hvsindn sald. Bu cryann balca nümayndsi v klassik tipi c-b. Karl Qründür (1890-c il almanca nrin Engelsin qeydi.)

[21] 1888-ci il ingilisc nrind bu yer bel ifad edilmidir: «Onlarn tklif etdiklri mli tdbirlr, msln, hrl knd arasndak frqin mhv edilmsi». Red.

[22] Furyenin nzrd tutduu sosialist koloniyalar falanster adlanrd; Kabe öz utopik ölksini, sonralar is Amerikadak öz kommunist koloniyasn kariya adlandrrd. (1888 ci il ingilisc nrin Engelsin qeydi).

[23] 1843-cü ildn 1850-ci ildk Parisd çxan «Reforme» («slahat») qzetinin trfdarlarndan bhs olunur. Red.