МОЖ 14. Басару ызметіні психологиялы ерекшеліктері

Тапсырма.

1. Басару ызметіндегі жетекшіні психологиялы-педагогикалы міндеттері.

Психологиялы ызмет концепциясыны ылыми негізі даму жне адам психикасыны леуметтік табиаты жайлы отанды психологияда делетін фундаментальді теоретикалы жай болады: адам психикасы (филогенетикалы сияты, онтогенетикалы атынаста да) дамуды нтижесі болып келеді; психикалы даму адамдармен жинаталан (Л.И.Божович, Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин жне т.б.) леуметтік тжірибені иелену процесінде жреді. Бл теоретикалы сыныстара сйкес тла ттастай психологиялы рылым, оамдытарды сана формасын жне жріс-трысты мегеруіне негізделген адам міріні процесінде алыптасушы. Тланы алыптасуы мірді бірінші минутынан басталады жне баланы психикалы дамуымен бірге жреді. Психиканы дамуын, С.Л.Рубинштейн белгілеген, су шегі ретінде ана арастырмай, сонымен атар згеріс, процесс ретінде санды крделендірулер жне згерістер сапалыа, тамырлыа, маыздылыа теді жне секірмелі крсетілетін жаа трлерге келеді.

Баланы психикалы дамуыны негізгі шарты оны зіндік іс-рекеті болып келеді. А.Н.Леонтьев астын сызды, «... негізгі процесс баланы психикалы дамуыны мінездемесін беретін адамдарды алдыы рпаыны жетістіктерін мегеру жне иемденуді спецификалы процесі болып келеді. Бл процесс адамзат жетістіктері іске асырылан бала іс-рекетіні пнге жне оршаан орта былыстарына атысты жзеге асады». Баланы зіні дл осы белсенді мотивацияланан іс-рекетінде оны тлалы алыптасуы жреді. Сонымен атар бл алыптасу дл азір онтогенез кезеінде бастауыш болып келетін, бала тласыны психикалы процесстері мен психологиялы ерекшеліктеріні негізгі згеруін шарттайтын іс-рекетті арамаында болады.

Бастауыш іс-рекетті негізгі маынасын белгілеу оны сіп келе жатан адамны психикалы дамуына сер етуіні мнін тсінуде болады. Осыан байланысты, балалар оу мекемелерінде лі де сздік трбиелеу жне оыту дістері те лкен орын алуда. рине, сана арылы трбиелеу - бл керекті, біра та жалыз діс емес. Трбиелеуде сздік дісті айта баалау негелі формализмге, оытуда - білімді формальді мегеруге келеді.

Баланы кез келген іс-рекетпен мегерту тек лкендермен арым-атынаса тскеннен ана болады, олармен зара рекеттесуден жне оларды ыли басаруынан. Сондытан лкендермен арым-атынас - р баланы психикалы жне тлалы дамуыны маызды жне ажетті шарты.

лкендермен арым-атынас тланы алыптастыру процессіні р кезеінде спецификалы функцияларды орындайды. Функцияны, трді жне лкендермен арым-атынас мазмныны жасты дамуыны алашы сатыларында тікелей баланы пндік лемді мегеруіне байланысты. лкендермен арым-атынастан басалармен арым-атынаса тсу ажеттілігі алыптасады, олара эмоционалды атынас, психикалы процесстер, пндік-манипулятивті іс-рекет дамиды, тек 6-7 жаста ана балада «зіндік коммуникативті іс-рекет» аныталады.

Бастауыш сынып жасындаыларды бойында лкендермен арым-атынас баланы тлалы дамуыны бастаушы факторыны бірі болып алады, біра бл кезені аяында рбыларымен арым-атынасы маызды рольді алады (Л.И.Божович, В.В.Давыдов, И.В.Дубровина, Д.Б.Эльконин жне т.б.).

Жас спірімдік шата бірінші орына рбыларымен арым-атынас шыады, бны негізгі функциясы р трлі міндет пен талаптара сйкес оршаандармен арым-атынасты ру абілетіне байланысты, жеке ерекшеліктері мен адамды асиеттерге баытталуы, жымда абылдаан алыпты саналы абылдау немесе абылдамауды алыптастыру (Т.В.Драгунов, А.В.Захарова, А.В.Петровский, Д.Б.Эльконин жне т.б.). На мектепке дейінгі жне мектептегі балалы шата арым-атынасты зара байланысы мен баланы сана-сезім жатарыны дамуы, яни зін-зі тану, зін-зі баалау, зін-зі жнге келтіруі наты баыланып отырады.

лкен сыныптаы жаста ересектермен арым-атынас жасты шата пайда болан перспективті мірдегі з тадырын зі шешуді проблемаларына байланысты мнді маынаа ие болады.

Осыан байланысты, арым-атынастаы ажеттілік - адамны негізгі леуметтік ажеттіліктеріні бірі, ол ерте пайда болып, баяу дамиды. Дегенмен, трбиелеу тжірбиесіні крсетуі бойынша, баланы ажеттілігі жиі зіні анааттануын алмайды, яни ары арай даму реалды білім беру процесіндегі ажетті шарттарды жо болу кшінде. Кптеген балалармен оушыларда ересектермен формалдысыз тлалы арым-атынас ажеттілігінен тере анааттанбаушылы туады, бл адекватты емес жне траты емес зін-зі баалауа, тлалы дамудаы иындытара, леуметтік-психологиялы бейімделуге байланысты жоары рейлілікті дамытады, з-зіне сенбеушілікке келеді.

Тжірибелік психологияа принциптерді дрыс тсіну жне ксіби сауатты олдану, барлы жасты кезедерде баланы психикалы дамуында бастаушы роль оыту екендігін бекітеді (П.П.Блонский, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, А.А.Смирнов, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин жне т.б.). «Даму процесстері, - Л.С.Выготский жазан, - оыту процесіне сйкес келмейді... даму процесстері оыту процесстеріні артынан жреді, жаындаы даму аймаын рушы».

Баса сзбен айтса, оыту «актуальді даму аймаына» баытталмауы керек, яни алыптасып ойан жне райтын, Л.С.Выготскийді ойынша, «кешегі кн» емес, «жаындаы даму аймаы» - «ертегі кнге».

«Жаындаы даму аймаы» бала лі де зі орындай алмайтын міндеттер мазмнымен аныталады, біра та ересектерді кмегімен шешеді. Бл бала дайын болан, оны дамуындаы келесі адамы, жне ол адам жасалу шін лкен емес трткі ажет. Баланы жаа бірдееге йрете, ересек оан сол тапсырманы шешуге кмектеседі, ол тсінуге жне мегеруге дайын болан, біра лі з бетімен орындай алмайды. Л.С.Выготский айтан, егер бала ересекті кмегімен тапсырманы орындай алмаса, онда ол «жаындаы даму аймаы» шегінен тыс тр жне ешандай дамытушы сері болмайды; жасы жадайда баланы сас тапсырмалар мен іс-рекеттерді орындауа «тасуа» болады. «Жаындаы даму аймаы» сырты баылауа крінбейтін психикалы процесті есею дегейін крсете, «актуальді даму аймаы», бала орындай алатынды ана крсететінге араанда, болжау мен оытуда кбірек маынаа ие.