Заманауи бизнесті басару психологиясы.

Басару психологиясы леуметтік психологияны азіргі кездегі негізгі тарауларыны бірі, ол ртрлі леуметтік рылымдардаы адамдарды бір-бірімен арым-атынас мселесін зерттейді.
Басару мселесін румен ылымны ртрлі салалары айналысады: информатика, юристпруденция, философия, психология, педагогика, эргономика, социология т.б. Жалпы басару теориясы кибернетика мен теория жесінде растырылады. Кибернетика Kibernetika (грек тілінде) басару нері. Manedgment – (латын. manus - ол) – аылшын термині «басару» терминіні синонимі.
Адам іс-рекетіні практикасында басару ылыми зерттеу пні болмас брын те кп уаыт ілгері пайда болан.
Ертедегі Египетте бізді эрамыза дейін мы жыл брын басару рдістерін орталытандыру, баылау, йымдастыру, жоспарлау ажеттігі мойындалан. Онсыз лемге йгілі Египет пирамидалары, ертедегі ацтекс алалары секілді архитектуралы рылыстар салынып крделі діни орталытар мысалы рим-католик шіркеуі белсенді ызмет атармас еді.
Басару теориясы жеке ылыми пн ретінде ХХ асыр басында беки бастады. Басару рдісі белгілі бір нтижеге жету жолындаы адамдарды жалпы іс-рекеті атарылатын жерде жргізіледі. Басару дегеніміз- топа, оама немесе оны жеке бліктеріне тртіптендіру шін немесе сапалы спецификасын дамыту шін сер ететін шаралар комплексі трінде анытама. б) басару барлы динамикалы жйелерде жалпы задылытар бойынша жргізіледі де информацияны алуа деуге жне беруге негізделген. (леуметтік, психологиялы, биологиялы, техникалы экономикалы, административтік). леуметтік жйеде басаруды негізгі белгісі болып субъектіні (басарушы) мліметті баалап анализдеу негізінде крделі жйелердегі тура жне кері байланысты іске асыруы есептеледі.
Басаруды леуметтік психологиялы теориясыны объектісі болып адамдарды ыты экономикалы, саясатты ндірістік міндеттерді іске асыруда рылымдарда, топтарда, жымдардаы арым-атынас формасы есептеледі.
Басару туралы ілім іштейгі арама-айшылытармен оса дамиды. Ондай дамуа сер етуші факторлар ндірісті арынды дамуымен, німді одан тсетін сімді арттырумен тікелей байланысты. Бл себептерді білу басару іліміні даму тарихын дрыс кре білуге келеді. Басару теориясы тек кейінгі кезеде ана жемісті дамыды.
Басару ылымыны негізгі мектептері. Басару теориясында 4 негізгі жолы бар.
1. Басаруды негізгі мектептер кзарасы трысынан.
2. процестік (рдістік)
3. жйелік
4. ситуациялы
Осыларды алашысы (административтік, ылыми басару мектебі) Адамдар арасындаы атынас, басаруды санды дістері, мінезлыыты пндерді ылыми административтік басару мектебі. алан ш жолы да тарихи жаынан ызыты, біра оны кбіне азіргі кезедегі басару ылымыны сипаттамасы ретінде олданады.
1885-1920 ж. басаруды ылыми мектебі негізін салушылар Ф.Тэйлор, Ф.Гилбрет, Л.Гилбрет, Г. Эмерсон, Генири, Кант. Оларды пікірінше басару - бл ерекше маманды ал ол туралы ілім збетінше пн. Негізгі ерекшеліктері: ылыми басару мектебін станушылар логикалы талдау мен баылауды олдана отырып, жмысты тиімді орындау шін жекелеген операцияларды ылыми жетілдіруді сынады. ылыми басару методыны 1-ші фазасы – жмысты мазмнын талдау ж/е оны негізгі компонентін анытау. Негізгі ылыма осан лесі ндірісті німімен клемін лкейте отырып, жмысшыларды белсендіру масатымен стимуляциялауды жйелі олдануды сынды. Бл басшыларды ндірістік нормаларды алыптастыруа ммкіндік беруі.
1920-1950 ж. Басарудаы административтік классикалы мектеп. Негізін салушы А.Файоль- французды ірі компаниясын басарушы. Оны жолын уушылар Л. Урвик, Д.Мунк, Э. Реймс, О.Шелдон, Джеймс Мони. Ерекшелігі – басаруды леуметтік аспектілеріне кп кіл блген жо. Осы мектепті жасауымен басаруды универсалды принціпі рылды. Бл екі негізгі аспектіні амтиды:
-- йымды басаруды рационалды жйесі.
-- жмысшыларды басарумен йымны рылымын жасау.
Адамдар арасындаы арым-атынас мектеп 1930-1950; мінез лы туралы ілім трысынан (1950 – осы кезеге дейін). Негізін салушылар М.П. Фоллет, Г.Мюнстерберг, М.Вебер, Э. Дюрнгейм. Гелтон Мейо. Одан кейін жріс-трыс, адамны мінез-лын зерттейтін ылым болып есептелді. Адамзат атынасы шін озалыс йымдарыны эфективтік негізгі элементі ретінде адамзат факторын арастыру нтижесі ретінде дамыды. Менеджмент – баса адамны кмегімен жмысты орындауды амтамасыз ету. ылыма осан лесі – адамзат ресурстарыны эффективтілігін сіру арылы йымны, басаруды нтижелігін арттыру фактілерін тжырымдады. Бл мектеп ке тараан мектеп болып саналады.
Басарудаы санды дістер мектебі (1950 – осы кезге дейін)№ Бл мектепті сіірген ебек негізгі операцияларды зерттеу дістемесінен трады. Бл дісті дамуына компьютерлік технология дамуы трткі болды. з принциптерін жасауда математикалы, статистикалы мліметтерді олдады. Негізгі есімі: Фрейдрих Гейлор. Бл мектепті жмыстарыны нтижесі де басару моделі жасалды. Осы моделді олдану нтижесінде крделі басару мселесі тере зерттелді. Конфликт жадайда йымдаы кризистік кезедерде шешім абылданан басшылара кмек ретінде санды дістерді басару моделін олданды.

Басару психологиясы - ндірістердегі, корпорациялардаы, фирмалардаы, т.с.с. іс-рекетті басаруды жалпы психологиялы жатарын арнайы зерттейтін рі модельдейтін сала. Басару психологиясы іс-рекетті арнайы басаруды жне психологиялы жадайды талдамалы модельдерін жне ебекті сапасын ктеруге баытталан. Басару психологиясы — басару жйелеріндегі (мемлекет басару, йым, мекеме, топ, жым жне т.б.) адамдарды атынастарына байланысты мселелерді зерттейтін жне білімдерді жинатайтын олданбалы психологияны саласы.

3. Ксіпкерлік іс-рекет психологиясы.

азіргі уаытта азастанды ксіпкерлік біршама иыншылытарды бастан кешіріп отырса да, зіні негізін лдеашан рып болан. Ол замен оралады жне рашан дамып отырады. азіргі уаытта бл таырыпты зектілігіне ешкім кмнданбайды, себебі ксіпкерлік іс-рекетсіз нарытытік экономика болмайды. Ол лі де даму барысында болса да, бизнесті оамды ндірісті негзігі саласы болатындыына ешкімні кманы жо. Бизнеске деген ызыушылы сіп келеді. Мені ойымша, оамны жаа экономикалы негізі рылып жатыр, зіні ісін ашуа ниеттенген адамдар шыып жатыр. Бл адамдар жаа оамны шарттарына бейімделіп емес, зіні идеяларын іске асырып, здерін еркін ебек іс-рекетінде крсетіп мір среді. Мны негізгі себебі оамны жне халы шаруашылыыны демокртиялануы болып табылады. Нарытыты экономикаа ту шін ндіріс рылымын тбегейлі трде згерту ажет. згерістер монополияны жеіп, конкуренцияны пайда болуына жол ашады. лемдік тжірибені негізге ала отырып бл мселені трлі меншікті трлі формалары негізінде рылан ксіпкерліксіз шешу ммкін емес. азіргі уаытта ксіпкерлікті ндірісті, нарытыты дамуына, яни бкіл оама серін тигізетінін кптеген адамдар тсінді. Мемлекет ксіпкерлерді арасында, ал ксіпкерлер з мемлекетіні олдауыны арасында дамып, глденеді. Рим ыында «ксіпкерлік» ымы коммерциялы іс-рекет, іс ретінде арастырылды. Ксіпкер ретінде оамды рылысты дамытатын арендатор деп есептелінді. Орта асырларда «ксіпкер» ымы бірнеше маынаны берді. Біреулер, сырты саудамен айналысатын адамдарды сйтіп атайды. Мндай ксіпкерлікке мысалды Марко Поло, Еуропа жне ытай арасындаы сауданы даму негізінде тран саяхатшы береді.

Ксіпкерлік – адам ызметіні ерекше саласы жне ол ебекті баса трлерінен ошауланып трады. Бан кезінде ататы неміс экономисі Гарвард университетіні профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мн берді. Оны айтан мынадай сзі бар еді: «Ксіпкер болу – басаны істегені істемеу». Екінші жаынан ксіпкерлер – алдымен ксіпкерлік жмысты йымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: «Ксіпкер – адамдарды ндірістік шебер ауымында йымдастыратын адам».

Экономикалы дебиеттерде ксіпкерлік пен бизнес ымдарын балама трінде арастыру жиі кездеседі. Бизнес пен ксіпкерлік жаын ымдар боланымен, оларды бір бірімен баламалап, теестіріп арауа болмайды. Бизнес – табыс келетін кез келген ызметті трі. Ал ксіпкерлік (предпринимательство) – новаторлы іс. Наыз ксіпкер ол - нертапыш. Сондытан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуаытта ксіпкер бола алмайды. Экономикалы ылымда «ксіпкерлік абілеттілік» деген ым бар. Ксіпкерлік абілеттілік дегеніміз – адамны бизнесте жаалыты аша білу абілеттілігі, біра бизнеске атысатындарды барлыыны олынан келе бермейді. Баса жрт алып, ыдырып, той-думан жасаанда, барлы кш уатын барынша жмыса жмсап, новаторлыпен, масаттылыпен, коммуникабельділікпен, яни адамдармен тез арада байланыс жасау абіліттілігі, олармен зара жасы атынастар ра білу, бсекелестеріне араанда айналасына басаша кз араспен арауда ошауланып трады. Бизнесмендерді ішінен мндай абілеттілікпен ошауланатындар жиі кездесе оймайды. Демек, бизнес – бл табыс келетін адамны экономикалы ызметі. Ксіпкерлік – бл да адмны экономикалы ызметі, біра бл ызметті жаа ізденіске баыттайды жне осы жаалыты жзеге асыру шін туекелге бас рады. Ксіпкерлік бизнес саласында жзеге асады, сондытан да экономикалы дебиеттерде олар немі пара-пар ым ретінде