Таырып № 6. Ксіпкерлік ызметіні объектілері

Экономикасы нарыты баыта бет алан азастан шін ксіпкерлікті даму мселесі зекті мселелерді бірі болып табылады. йткені, нарыты экономиканы зі – ксіпкерлік экономика. Ксіпкерлікті дамыту – нарыты дамытуды кепілі. Сондытан да, ксіпкерлік тірегіндегі кптеген мселелерді ктеріліп жатуы да оны экономикадаы рліні те маыздылыын длелдейді.азастан Республикасы Конституциясында былай деп жазылан: «ркімні ксіпкерлік ызмет еркіндігіне, з млкін кез келген зады ксіпкерлік ызмет шін еркін пайдалануа ыы бар». Брімізге млім, ндірісті негізгі факторлары табии, ебек, ндірістік ресурстар болып табылады. Нарыты экономика кезінде осы фактордарды жмыс істеп, озалыса тсуіне сер ететін наты кш бар. Олар: іскерлік, басару жне з ммкіндіктерін белгілі бір масатта жетістікке ол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.

Ксіпкерлікті дамыту кез келген дегейдегі басаруды жетілдіру шін ажет. Ксіпкерлікті дамыту мынадай сраа жауап іздеуі керек: «Геосаясатты згерістер іскерлік белсенділікке андай сер тигізеді»? Кез келген экономиканы бгіні мен болашаында «стратегиялы кзарассыз» ешандай даму болмайды.Ксіпкерлік мселелері бкіл іскерлік лемді толытып отыр. Сондытан да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда ткен стратегиялы басаруды халыаралы конференциясыны лейтмотиві – «ксіпкерлер жаа шаруашылы ойлауды іздестіруде» деп аталды. Онда ксіпкерлерді шыр мселелері, экономикаа, йымдастыруа, технологияа, німге деген жаа адам іздестіру туралы толаныстар арастырылды.Ксіпкерлікті жетілдіру экономиканы тратылыы мен оны бсекелік сипатын алыптастыруда басты кштеріні бірі болып табылады.Ксіпкерлікті дамыту шін субъектіні белгілі бір дрежеде еркіндігі мен ыы, шаруашылы ызметіні баытын тадауда еріктігі, абылданатын шешімдерге, одан туындайтын нтижелерге туекелдікті болуы ажет.Еркін ксіпкерлік меншікті р трлі формада, трде, типте болуын алайды. Ксіпкерлік ызметті орын алар жері е алдымен – ксіпорын. Замен бекітілген іскерлік ызметті йымдастыруды дістері бизнесті немесе ксіпкерлікті йымдыыты дістері бизнесті немесе ксіпкерлікті йымдыыты формасы деп аталады. Нарыты атынастара туде халыты кеінен ксіпкерлікке тарту ажет. Нарыты экономиканы тиімді жмыс істеуі шін нарыты іс басындаы субъектілерді толы зінзі басаруы мен оларды экономикалы туелсіздігі болуы ажет.

Республикада ксіпкерлікті дамытуа лкен мн ойылып, біратар задар мен жарлы, аулылар абылданан. Алашы жаттарды бірі болып «Жеке ксіпкерлікті орау мен олдау туралы» Заы 1992 жылды 4 шілдесінде абылданып, онда ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдауды мні мен мазмны, басты баыттары мен масаттары айындалады. Ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдау дегеніміз – аталан ызметті орындаудаы ыты, экономикалы жне йымдастырушылы, жадайды алыптастыру, мемлекетте жаа экономикалы рылымдарды орнату болып табылады. Республикада «Ксіпкерлікті олдау мен бсекені дамыту» оры рылып, Президент жарлыымен 1994 жылды суір айында «Ксіпкерлікті олдау мен бсекені дамыту жайындаы» мемлекеттік комиссия з ызметін бастады. Жалпы баытты ісрекеттерді жйелі орындау масатында азастан Республикасы ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдауды 19941996 жж. арналан бадарламасы жасалынды. Аталан бадарламаны басты масаты – экономикада жеке меншіктік секторын алыптастыру жне дамыту, ксіпкерлікті инфрарылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентіні «Азаматтар жніндегі ыын орау туралы» жарлыыны абылдануы мемлекеттік ксіпкерлікті дамыту мселесіне зор маыз бергенін длелдейді. р жылды суір айында Алматыда тетін республика ксіпкерлеріні жыл сайыны форумында да осы мселеге кп кіл блінеді. Мнда ксіпкерлікті дамуына баа беру мселесі аралып, оны нтижесінде ксіпкерлікті дамытудаы кедергілер мен оларды жою баыттары арастырылады.

рине, ксіпкерлікті ытыйымдастырушылы негізін руда лі де болса шешімін кткен мселелер айтарлытай. Оны стіне лицензия беруші, тексеруші органдарды кптігі, кеден жне салы задарыны жетілмегені, кемшіліктер, несие алуды иындыы, ксіпкерді мддесін орайтын органны болмауы, бюрократия ксіпкерлікті дамытуа елеулі кедергі жасайды. Сондытан да экономикада ксіпкерлік субъектілеріні санды лесі артса да, одан тсетін салыты кіріс млшері аз. Бюджетке салыты аз тсуі салы жйесіні жетілмегені де сер етеді. Себебі салыты жоары болуынан ксіпкерлер табыстарын жасырады.

Ксіпкерлік ызметті дамыту масатында мынадай ісшараларды жзеге асыру ажет:

· мемлекет тарапынан ксіпкерлікті барынша олдау;

· масатты бюджеттік аржыландыру саясатын жргізу;

· жеілдетілген несие беру саясатын жргізу;

· ксіпкерлер ыын орайтын орган жмысын жандандыру;

· ксіпкерлік ызметті тіркеуден ткізу кезіндегі иыншылытарды жою;

· тексеруші органдар санын ысарту;

· задарды орындалуын амтамасыз ету, т.б.

Жоарыда аталан факторлар ксіпкерлік субъектілерін «клекелі экономикаа», салы тлеуден жалтаруа итермелейді. азіргі кезде бизнестегі кризистік процестер оны жйесіз жне хаосты трде рыландыымен айындалады. Бл жадайды басты себебі – несие алуды жотыы ана емес, сонымен бірге ксіпкерлікті олдауды мемлекеттік стратегиясыны жотыы. Бл шараны кмегімен шаын жне орта ксіпкерлік нарыта з арнасын, жаа нарытарды, жаа тауар трлерін алады, сонымен атар экономикада бсекені жасартады.Нарыты экономика жадайында ксіпкерлік – шаруашылы ызметіні маызды трі. Оны рлін Адам Смит былай деп бааланан болатын: «Ксіпкер з мддесін зі шін тымдылы жадайды кздейді дей транмен, ол оам мддесіне де ызмет етеді». азіргі экономика ксіпкерлікті шаруашылыты йымдастыруды трі ретінде анытайды. Ксіпкерлерді экономиканы рлетуге осар лесі те зор.“азастан Республикасында ксіпкерлікті даму жадайлары мен басым факторлары” елімізде ксіпорындар ызметіне олайлы экономикалы ахуал жасау тапсырмалары, ксіпорын функцияларын ырысыздандыруа талдау арастырылады жне ксіпорындарды ызмет ету негізінде задынормативтерді жетілдіруге сыныстар крсетіледі.

азіргі кездегі халыаралы бизнес ерекшелігі туелді барынша тмендетуге мтылу. з кезегінде туекел дрежесі экономикалы кеістіктегі бизнес климатынан болады.«Даму» ксіпкерлікті дамыту орыны мліметтері бойынша, азастан ксіпкерлеріні кпшілігі з бизнесіні ішкі ахуалына емес айналасына кбірек арайлайтыны алдыы зерттеуді маызды орытындыларыны бірі болатын, яни з ісіні жетістігін бизнесіні ішкі даму леуетімен емес кбінесе сырты ортамен байланыстырады. кінішке орай, осы психология шаын жне орта ксіпкерлік ортада лі де стем. Бизнесті жргізудегі арнайы білім мен дадыны рлі, ызметкерлерлерді біліктілігін арттыру мселесі еш бааланбайтын жадай алыптасан. Ксіпкерлерді 47% бизнесті жргізудегі з білімі мен дадысын мейлінше жеткілікті деп бааласа, трттен бірі біршама жеткілікті деп баалап отыр. Сонымен атар сапалы трыдаы зерттеулер ксіпкерлер мен шенеуніктер арасындаы келіспеушілік жадайлар бизнес кілдеріні з ытарын толы білмеуіне байланысты екенін крсетіп отыр. Тек шаын бизнесте емес, орта бизнесте де маркетинг, ызметкерлерді басару, бизнескоммуникациялар саласында элементарлы білімсіздік байалады. Ебек нарыында сауалнама жргізілген ксіпкерлерді басым кпшілігі енжарлы кзарас стратегиясын станады.

Алайда, оу тжірибесімен шыдалан ксіпкерлер, кп ретте кзарастарын да згертуде. Сапалы берілген білім ксіпкерлерді алдаы ызметіне о серін тигізе бастаан. Мысалы, ксіпкерлікті жедел курсыны 2009ж. тыдаушыларыны 82 %, ал 2010ж. тыдаушыларыны 87% оан о баасын берді. 2009ж. оып білім аландарды штен екісіні пікірі бойынша жедел курс жмыс тиімділігіні артуына жасы ммкіндік туызды. Оып білім аландарды 54%ны ашалай тсімі едуір сті, 52% ы табысты болды, 55 %да клиенттері анааттанушылы білдірді.Жаппай ксіпкерлік психологияа тоталар болса, ондаы крт згеріс бизнес пен билік арасындаы бейресми, ы шеберінен тыс арыматынастарды тбегейлі жоюмен тікелей байланысты. Сонда ана ксіпкер, з ісіні табысты болуы ыпалды топтар арасындаы байланыстарымен емес, шыармашылы леует, істі сауатты жргізе білу, туекелдерді басара алу, е бастысы – немі оыпйрену жне зінзі жетілдіруден екендігін сезінетін болады..Р. ны Статистика Агентігі мліметтері бойынша 2014 жылы шаын ксіпкерліктегі белсенді субьектілер саны 755 913, Амола 29 581, Атбе 33 294, Алматы 102 584, Атырау 29 545, Батыс азастан 26 021, Жамбыл 36 289, араанды 50 895, останай 38 613, ызылорда 20 601, Маыстау 26 511, Отстік азастан 109 478, Павлодар 28 572, Солтстік азастан 22 259, Шыыс азастан 68 420, Астана . 47 072, Алматы . 86 178.

.Р. – да шаын ксіпкерліктегі белсенді жмыспен амтыландар саны атар бойынша 1851 926 рады.2014 жылы 1 апандаы шаын жне орта ксіпкерлік секторыны рлымына келетін болса, лес салма бойынша белсенді субьектілер саны – 90,5 %; жмыспен амтыландар саны – 102 %2014 1 апана .Р. – да ШОК белсенді субьектілерді саны – 764 247, шаын ксіпкерліктегі зады тлалар – 62 807, орта ксіпкерліктегі зады тлалар – 8 334, дара ксіпкерлер – 527 941, шаруа (фермер) ожалытары – 165 165.2014 жылы атардаы ШОК субъектілерімен нім шыарылымы, млн. теге есебі бойынша барлыы – 2 554 557, шаын ксіпкерліктегі зады тлалар – 667 315, орта ксіпкерліктегі зады тлалар – 702 631, дара ксіпкерлер – 832 025, шаруа (фермер) ожалытары – 352 586.азастан Республикасындаы шаын жне орта ксіпкерлікті мониторингібойынша 2014 жылы атарда ткен жылы атармен салыстыранда нім шыарылымы (саластырмалы бааларда) 0,3%а, жмыспен амтыландар саны 2,0%а сті, белсенді субъектілер саны 9,5%а тмендеді.2014 жылы атарда шаын жне орта ксіпкерлік субъектілерімен нім шыарылымы 630,3 млрд. тегені рады. ШОК субъектілеріні жалпы санында дара ксіпкерлер лесі 69,1%, шаруа (фермер) ожалытары – 21,6%, шаын ксіпкерліктегі зады тлалар – 8,2%, орта ксіпкерліктегі зады тлалар – 1,1%ды рады.орытындылай келгенде, азастанда рылан ксіпкерлік субъектілеріні басым блігі сауда саласында ызмет жасайды. йткені сауда немесе коммерциялы бизнес баса бизнес трлеріне араанда жасы дамыан. Бнны длелі, азастан алаларындаы р трлі дкендер мен базарлар саны. за мерзімде ксіпорындар тек саудамен ана емес, экономиканы р саласында жмыс істеуі ажет. Сол шін мемлекеттік органдар ксіпкерлік субъектілеріне жанжаты кмек крсетуі ажет.

Жалпы ксіпкерлікті экономикалы белсенділігі мен леуметтік бадар стауыны кепілі оны здігінен оамны орташа топтарына жататындыы емес, оны дулеті мен трмысыны наты шынайы меншікке негізделуі болып табылады. азір уаытта шаын ксіпорындар жмыс істеп тран барлы шаруашылы жргізуші субъектілерді 80 % райды. Сонымен бірге ксіпкерлікті дамытуа баытталан шешімдерді орындауда іркіліс байалады. Бл жерде басты себеп – бюрократиялы ысымдар. Осындай жне баса да себептерге байланысты ксіпкерлер блігі жасырын салаа тіп жатыр. Осы жадайда ескеретін жйт, ксіпкерлерді ыын орайтын жйе жасау, тексеруші органдарды жне рсат беруші жаттарды санын азайту. Ксіпкерлерді 70 % оларды олдайтын айматы бадарлама туралы хабары жо. Мны зі кімдер жмысы формальді сипатта жретінін крсетеді. Ксіпкерлікті крделі мселелеріні бірі – несиелік ресурстарды алуды иындыы. Себебі несие алу шін кепілге оятын млік, бизнесжоспар жо. Осы себептен банктерде шаын жне орта ксіпкерлікті аржыландыруа асыпайды.

Траты экономикалы жйеде ксіпкерлік: динамикалы трде дамуы ммкін, ттынушыларды сранысыны згеруіне бейімделеді, бсекелес нарыты атынастара ыпал етеді, экономиканы рылымды айта рылуына сер етеді, жаа жмыс орындарын ашады, жаа ксіпкерлік топ пен меншік иелеріні рылуына жадай жасайды, елді жалпы лтты німінде лкен леске ие бола алады, мемлекеттік бюджетке лкен аржы сомаларын береді. Зады жаттарда крсетілгендей, ксіпкерлік зіні, арыза алынан жне де баса мліктері мен ралдар есебінен ызметке атысушы тлаларды бріне бірдей жасы нтиже мен табыс келетін ынталы шаруашылы немесе басадай ызмет трі. Ксіпкерлік ызмет субъектілері болып зады тлалар, азастан жне баса елдерді азаматтары, шетелдік зады тлалар табылады. Ксіпкерлер з ынтасы бойынша з иелігіндегі мліктерді пайдалану бойынша барлы шешімдер мен ісрекеттерді жзеге асыруа ыы бар. Ксіпкерлер ызметіні рісі, заа айшылы етпесе шектелмейді. Республикада ксіпкерлік рылымдар рылан. Олар: Ксіпкерлер Конгресі, азастан нерксіпшілері мен ксіпкерлеріні Одаы, Шаын ксіпорындар Одаы, т.б. Ксіпкер азаматтармен, оларды ебегін олдану шарт бекіте алады. Бл кезде оларды сйкес ебек жадайымен, ебек аысымен амтамасыз етуі тиіс, сонымен атар баса леуметтікэкономикалы кепілдіктер сынуы ажет.

азастан Республикасы Президентіні 1996 жылы 14 маусымындаы «Ксіпкерлік ызмет бостандыына мемлекеттік кепілдіктерді іске асыру жніндегі осымша шаралар туралы» жарлыында ксіпкерлік ызметте мемлекеттік кепілдіктерді олдау мен орауды амтамасыз ету, мемлекеттік органдарды лауазым иелеріні жеке ксіпкерлер мен зады тлаларды ызметіне негізсіз араласу фактілерін болызбау масаты кзделген. Ксіпкерлікті орын алар жері – е алдымен ксіпорын. азіргі тпелі нары оамында нерксіп ошатарын оалту, демеу жне аржылай сауытыру рдісі жргізілуде. Ендігі кезде тралаан ксіпорындарды банкроттыа шырату, яни оны дерменсіздігін белгілеп, таратуа негіз салу маызды. Ксіпкерлікті йымдастыруды е арапайым формасы – ол жеке іскерлік. Бл жадайда ксіпкер жеке тла ретінде ксіпорынны мртебесін иеленбейа, здігінен ісимыл жасайды. Жеке ксіпкерлікті таы бір трі – жеке ксіпорын, фирма. Бизнесті мндай формасында мекеме ру ы кез келген азаматта бар. Бл шін жеке ксіпорынды тіркеуден ткізіп, зады тла мртебесін алады.