Орыс-трік соыстары. Ресейді Балкан тбегіндегі мддесі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ..............................................................................................................2
НЕГІЗГІ БЛІМ...................................................................................................4
1 ШЫЫС МСЕЛЕСІ. ЛЫ ДЕРЖАВАЛАРДЫ СТАНЫМЫ.........4
1.1 Орыс-трік соыстары. Ресейді Балкан тбегіндегі мддесі...................4
1.2 Тркия жне Еуропа державаларыны дипломатиясы................................7
2 ШЫЫС МСЕЛЕСІ. ЛТ-АЗАТТЫ КТЕРІЛІСТЕР....................10
2.1 ырым соысы...........................................................................................10
2.2 Осман империясы рамындаы славян халытарыны озалыстары....12
3 ИМПЕРИЯНЫ КЙРЕУІ......................................................................14
3.1 Балкан соыстары......................................................................................14
ОРЫТЫНДЫ................................................................................................16
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР..............................................................17
КІРІСПЕ
Шыыс мселесі XVIIІ- XX асыр аралыындаы балкан халытарыны трік анауына арсы кресі мен лы державаларды (Ресей, Австрия, лыбритания, Франция, кейіннен Италия мен Германия) лсіреген Осман империясын блудегі баталастыын амтитын халыаралы атыыстарды крделі кешені болып табылады.
XVII асырды орта тсында Осман империясы ішкі жне сырты саяси тере дадарыса бойлады. 1683 жылы Вена тбінде австриялытар мен поляктардан жеілген тріктер Еуропаа жылжуын тотатуа мжбр болды. XVII-XVIIІ асырларда Тркия келесі мемлекеттермен болан соыстарда ойсырай жеілді: Австрия, Венеция, Речь Посполита жне Ресей. Империяны лсіреген кйін пайдаланан балкан халытары (молдаван, валах, болгар, серб, черногор, албан, грек) лт-азатты озалыс шыаруды тиімді стін ктті. Оны стіне осы айматаы ыпалынан айырылысы келмеген Англия мен Францияны зге державаларды (сіресе Ресей мен Австрия) империяны блісу рдісі мен балкан халытарыны азаттыына тбегейлі арсылыы жадайды шиеленістіріп жіберді. XVIIІ асырды ортасында Осман империясыны басты арсыласы Ресей болды. Орыс-трік соыстарындаы Ресей басымдылыы оны Тркиядаы христиан халытарына ыпалын арттырып, айматаы мддесініні суіне келіп соты. Ендігі жерде Осман империясыны сзсіз ыдырауына кзін жеткізген Батыс елдері оны зара тиімді блісу дерісіне кшті. Тарихтаы мндай крделі мселе Ресей, лыбритания, Франция жне Австрия сынды лы державаларды Жерорта теізіндегі мддесін тоыстырды.
Жалпы, Шыыс мселесіні хронологиялы шеберін анытау тарих зерттеушілеріні арасындаы даулы мселеге айналды. Шыыс мселесін дуірлеудегі басты иынды оны бірнеше белгілеріні болуымен сипатталады. Сол белгілерді ішінен бастысын анытап, оан атысты кезедерді дйектеу лкен иыншылы тударып отыр. Мселен аталмыш мселені Осман империясыны дадарысы мен лдырауына арасты, немесе ондаы анауа шыраан халыты лт-азатты ктерілісіні жетістігіне, йтпесе сырты саяси кштерді ыпалына байланысты арастыруа болады. Осындай факторлара сйене отырып жалпы маынада Шыыс мселесіні келесідей дуірлерін анытайды.
Бірінші кезе XVIII асырды 60-жылдары мен ырым соысыны аралыын амтиды. Бл кезеге Осман Портасыны дадарысы, орыс-трік соыстары, Франциядаы революция мен Наполеон соыстарыны Шыыс мселесіне сері, Египеттегі сепаратистік рекеттер жне соан атысты Египет-Тркия, Англия-Франция мемлекеттеріні атынастарыны шиеленісуі, славян халытарыны алашы лт-азатты ктерілісі (сербтер), гректерді тріктерге арсы озалысы, Балкан тбегіндегі Ресей мен Батыс еуропа мемлекеттеріні арасындаы баталастыты деуі тн.
Екінші кезе XIX асырды 50-90 жылдары аралыында тті. Аталмыш кезе аралыы орыс-трік соыстарыны жаласын, лт-азатты ктерілістерді, Балкан тбегіндегі жаа мемлекеттерді (Сербия, Румыния, Болгария, Черногория) пайда болуын жне осы айматаы баталас мемлекеттер рамына Германияны осылуын амтиды.
шінші кезе XIX асырды аяы мен XX асырды 20-30-жылдарын амтиды. Шыыс мселесіні соы дуірі оны халыаралы-ыты нормалармен реттелуімен рі Осман империясыны тарих сахнасынан кетуімен сипатталады. Мемлекетті кйреуіне ішкі (орталыа баынбау саясаты, кіші тріктер революциясы) жне сырты факторлар (италиян-трік соысы, Балкан соыстары, Бірінші дниежзілік соыс) себеп болды. Сонымен атар бл кезе Германияны Шыыс мселесіне деген аса лкен лшынысымен ерекшеленеді.
ШЫЫС МСЕЛЕСІ. ЛЫ ДЕРЖАВАЛАРДЫ СТАНЫМЫ
Орыс-трік соыстары. Ресейді Балкан тбегіндегі мддесі
XVIII асырды аяында Ресейді билеуші таптарыны алдында Оттоман Портасыны мселесі трды. Орыс дипломатиясы Осман империясыны ыдырауын тездететін баыт-бадарларды арастыра білді. Оны ішіндегі е тез рі е тиімді жол кш олдану рекетімен сипатталды. Ресей мен Тркия арасындаы 1798-1806 жж., 1833-1844 жж. бейбіт келісімдер сйкесінше 1768-1806 жж., 1787-1791 жж., 1806-1812 жж., 1828-1829 жж., 1853-1856 жж. орыс-трік соыстарымен алмастырылды. Бл тарихи айшылытар Еуропа жне лем тарихы шін елеулі рлге ие болды. йткені Еуропадаы екі ірі империяны атыысына зге державалар, айталы, Франция, Англия, Австро-Венгрия мдделері араласты жне бір империяны екінші империя стінен билік орнатуына арсы шыты. Орыс-трік соыстарыны орта ерекшелігі Еуропа мен Азияны шекарасында орналасан даулы территориялы иеліктерді баындыру болып табылады.
1768-1774 жж. болан орыс-трік соысы ара жне Жерорта теізіне шыу масатында тті. Орысты дамушы кпестері ара теізді порттарына шыуа талпынды жне Еуропа мен Азия елдеріндегі тауар айналымын ккседі. Алайда Екатерина ІІ билігі бл мселені скери сипатта шешуді аламады. Ал трік слтаны Ресейді бл рекетін оны осалдыы, лсіздігі деп баалады. Сонымен 1768-1774 жж. орыс-трік соысына тріктерді Балта жеріндегі православты халыа жасаан шапыншылыы трткі болып, атыыс орыстарды ораушы мемлекет ретінде арашаа тсуімен басталды. Тріктерді з ауарын натылай алмауынан 1768-1769 жж. кампания олар шін ауыр соы болып тиді, йтсе де бл кезе Ресей тарапына ешандай жетістік келмеді. 1770 жылы соыс шарытау шегіне жетіп, орыс скері жеіске бір адам жаындады. з жолында тріктерді таландай отырып орыс скері Ларга, Кагул, кейін Эгей теізіндегі Чесмен айлаы маында жеіске жетті. 1771 жылы Дарданел базы оршауа тсіп, трік саудасы иыншылыа тап болды. Екі тарап та соыс шыындарын есептей келе 1772 ж. бейбіт келіссздер жргізуге келісті. Оны стіне Екатерина ІІ Австрия мен Швеция тарапынан крсетілген арсылытардан рейленді. Дегенмен тріктерді ойан талаптары орыс дипломатиясын анааттандырмады, сондытан 1773 жылы соыс рекеттері жаартылды. Сол жылы Суворов бастаан отряд Осман империясыны Дунай зеніні отстік жаалауындаы Туртукай жерін басып алса, ал 1774 жылы Козлуджа маын жаулап алды. Аыры жеіс туын желбіреткен орыс тарапы бейбіт келіссздерді тездетіп, 1774 жылы 10 шілдеде Кучук-Кайнарджи келісіміне ол ойылды. Келісім нтижесінде ырым хандыы Тркиядан туелсіздігін жариялады, Ресей тарапына Азов, Керчь, Кинбурн, Еникале жерлері тті. ара теізде орыс кемелері еркін жзе алды жне Жерорта теізіне жол ашылды.
1768-1774 жж. орыс-трік соысы келісім негізінде аяталанымен, аталмыш империяларды атыысы дипломатиялы трыда жаласын тапты. Орыс дипломатиясыны жетістігі 1783 жылы ырым ханы Шагин-Гирей татан бас тартып, ырымны толыымен Ресей иелігіне айналуынан крінеді. Бл жадай тріктерді арасында орасан зор наразылыа тап болды. Батыс Еуропалы державаларды сілтемесі бойынша Тркия жаа соыса дайындыын бастап кетті.
1787-1791 жж. орыс-трік соысы ырымды айтару масатында Осман империясыны тарапынан басталды. Франция, Англия жне Швецияны скери жне дипломатиялы олдауына ие болып, Селим ІІІ ырымны айтарылуын, Грузияны з вассалына айналуын жне ресейлік кемелерге баылау орнатуды талап етті. Талаптарды орындаудан бас тартан Ресейге Осман империясы 1787 жылы 13 тамызда соыс ашты. Соыс жарияланбай трып тріктер орысты Кинбурндаы кемелеріне бас салды. Дегенмен Суворов бастаан Орыс скері тез арада жауды бетін айтарды. Соыса барынша дайындалан тріктер Ресей мен Австрия арасындаы скери одаты барын те кеш білді. Сондытан Осман империясына бір уаытта екі державаны скеріне арсы труа тура келді. Банат жеріндегі австриялытарды жене бергенде, орыс скері екінші ырынан соы берді. Румянцев- Задунайскийді тріктерді Молдавия тбінде таландаса, оны шкірті Александр Голицын Осман скерін Яссы мен Хотин тірегінде жеіліске шыратты. Потемкинні бастамасымен трікті стратегиялы маызды аймаы саналан Очаков лады. Бл жаалы тпкілікті Осман империясын кйзеліске шыратты.
Трік генералдарыны Бендер мен Аккерман айматарына шабуылдары стсіздікпен аяталды. Бір мезетте Белград Австрияны арамаына тті, ал Измаил мен Анапа Суворов скеріні шабуылына тап болды. скери теіз кшіні басымдылыына арамастан трік флоты Мордвинов бастаан ара теіз флотынан жеілді. Войнович пен Ушаковты сійкесінше Фидониси жне Тендрадаы жеістері орыс-трік соысын орытындылады. Аыры 1791 жылы ауыр жадайда тріктер Ресей тарапы ойан талаптарды абылдап Яссы бейбіт келісіміне ол ойды. Нтижесінде ырым мен Очаков Ресей арамаына тті, екі мемлекет арасындаы шекара Днестр зеніне дейін созылды.
1806-1812 жж. аралыында ткен орыс-трік соысы зге атыыстара араанда аырын дегейде дамыды. Соыс ресми трде 1805-1806 жж. межесінде басталды. Соыса трткі болан жадай Осман империясыны вассалы Молдавия мен Валахияны Ресей саясатына бет бруы еді. Франциядаы Наполеонны саясатыны белгісіздігінен орыс басшылыы бл соыса зірге кіріскісі келмеді. Алайда француз басшылыыны станымы аныталып болан со Ресей империясы отстіктегі шекаралы мселесін тез арада шешіп алуды кздеді. Кутузов бастаан скери кампанияны жетістігі арасында Ресей жеіске жетіп, рамына Бессарабияны осып алды. Соыс 1812 жылы Бухарест келісімімен аяталды.
1822 жылы Балкан тбегінде гректер ктерілісі орын алды. Бл батыс жне Ресей дипломатиясын аландатпай оймайды. Аылшын кіметі гректерді еркіндігіне тбегейлі арсылы білдірді, басты себеп аталмыш айматаы Ресей стемдігіні орануында еді. Кэслри бастаан Англияны сырты істер министрлігі брыныша Осман империясыны ттастыын олдайтынын млімдеді. Австрия да бл арада гректерді олдаудан бас тартты, йткені бл ктеріліс Австрия оамына да тарап кетеді деп рейленді. Ал Франция мен Пруссия грек мселесіне келгенде бейтарап позицияны станды. Алайда 1822 жылы тамызда аылшын Форин Офисіні басшылыы ауысып, грек мселесіне атысты Батыс державаларды станымы ауысып кетті. Англияны Сырты істер министрі Каннинг бл жолы гректерді ктерілісін жатай келіп, Ресеймен барынша жаындасуды баыттарын арастырды. Нтижесінде Ресей мен Англия арасында 1826 жылы 4 суірде Грецияны Тркияны ол астындаы ерекше мемлекет ретінде жариялайтын хаттамаа ол ойылды. Каннинг бл рекетке мжбрлі трде баранын ескеру ажет. Біріншіден, Англия басшылыы грек мселесінде Ресейді басым кшке айналуынан орыты, екіншіден, аылшын оамыны з ішінде гректерге атысты екі тарап пайда болды: бірі гректерді олдады, енді бірі оны еркіндігіне арсы болды. Кштерді станымдары тбегейлі ауысандытан, Париж бен Вена оан араласпай оймады. Австрия брыныша гректерге туелсіздік беру лкен ателік санаса, Франция зге державалардан оршауда алмау шін Ресей мен Англияны хаттамасына осылды. Біріге отырып ш держава Портаа гректерге автономия ыын беруді талап етеді, алайда Тркия бл талаптан бас тартады. Нтижесінде 1927 жылы 20 азанда Батыс державалар мен Осман империясыны арасында арулы атыыс орын алады. Сзсіз тріктер жеіледі, алайда Англия мен Франция бірте-бірте з масаттарынан бас тартады. Бл жадай Ресейді мддесі шін те тиімді болды. Осындай жадайда 1828 жылы Портаны бастауымен кезекті орыс-трік соысы басталды. 1829 жыла дейін созылан бл атыыс Тркияны жеілісімен аяталады. Орыс скеріні Балкан тбегіндегі стті рекеттеріні нтижесінде ос тарап Адрианополь келісіміне ол ойды. Ол бойынша: Ресей ара теізді біраз блігін (Анапа, Суджук-кале, Сухум) жне Дунайды бір саасын осып алды; Осман империясы Ресейді Грузия мен Армения стінен орнатан билігін мойындады; Сербия автономия алды; тріктер контрибуцияны толы темейінше Молдавия мен Валахия Ресейді ол астында болды жне е бастысы Греция автономия ыына ие болды.
Осындай арулы жне дипломатиялы атыыстарды барысында Ресейді Балкандаы станымы толыымен згеріссіз алды. XIX асырды 40-жылдары Шыыс мселесіне атысты талас-тартыстар саябырлады. Аылшын-француз дипломатиясы белгілі бір рекет жасауа баталмады. Тек Николай І бастаан Ресей империясы Осман империясыны кйреуіне барынша ат салысып, оны тиімді блісу жолдарын сынып отырды.