ШЫЫС МСЕЛЕСІ. ЛТ-АЗАТТЫ КТЕРІЛІСТЕР
Ырым соысы
Шыыс мселесіндегі е маызды, е айтулы оиа саналатын ырым соысы 1853-1856 жж. аралыында болды. Соысты басты масаты Еупора мемлекеттеріні Ресей ыпалынан арылу саясаты болатын. Сонымен атар ырым соысына трткі болан жадайларды атарына орыс патшасы Николай І-ні тжірбиесіз дипломатиясын да жатызуа болады. ХІХ асырды 40-жылдары Ресей билеуші таптары Осман империясындаы дадарысты тым асыра баалап, Балкандаы статус-кво саясатынан бас тарту арылы Тркияны бліске салуды сынды. Осыан байланысты Ресей Англия кіметімен одатасуды жн крді. Алайда Ресейді Еуропадаы ыпалыны кшеюінен сескенген аылшын дипломатиясы уелде жасырын позицияны, кейіннен ашы трде арсылы білдірген станымда болды. 1849-1851 жж. Еуропа дипломатиясында Ресейге арсы аылшын-француз коалициясы рылды. Францияны лтты мддесі орыс патшасыны Константинопольдегі ыпалын басу жне Наполеон ІІІ-ні билік басындаы беделін ктеруінен крініс тапты. Ресей мен Франция арасындаы атыыс Палестинадаы католиктік немесе православты шіркеуді стемдігінен басталып, одан рі трік слтанына деген сері шін басталастыа ласты. Орыс-француз арулы шиеленісі 1851 жылы Наполеон ІІІ-ні скери-теіз демонстрациясыны кмегімен жзеге асан дипломатиялы демаршымен басталды. Бан жауап ретінде Николай І Костантинопольге князь Меншиковты жіберіп, Осман Портасына талаптар ояды. Ультиматум бойынша Ресей скеріні Тркиядаы славян халытарыны озалысына араласу ыы берілуі тиіс еді. Дипломатиялы демаршын кшейту масатында 1853 жылы шілдеде Дунай аймаына орыс скерін кіргізеді. Сол жылы 29 ыркйекте Абдул-Меджида I слтан соыс жайында баяндайтын хатт-и-хумаюн жариялады. 2 арашада Николай І скери манифестін жариялап, соыс басталып кетеді. Тркияны лсіздігімен басталан бл соыс кейіннен ірі державаларды Ресейге арсы атыысына айналады. 1854 жылы наурызда аылшын-француз-трік скери одаына ол ойылды, ал 27-28 наурызда сйесінше Батыс державаларыны Ресейге соыс ашуы орын алды. Сл кейінірек Сардиния (Пьемонт) Батыс Еуропа мемлекеттеріні одаына осылды. Австрия бейтарап позицияны жариялай тра, кез келген уаытта державаларды одаына кіруге даяр екенін білдірді. Осындай жадайда Ниолай І Еуропалы мемлекеттерден ралан ірі коалицияа арсы труа мжбр болды. Кштер блінісі жаынан Ресей лдеайда лсіз екені айтпай-а белгілі. ос тарапты арасындаы арулы атыыстар Кавказ, Дунай княздытарында, Балты, ара, Азов, А жне Баренц теіздерінде, сонымен атар Камчаткада орын алды. Е шиеленіскен шешуші арулы шайас ырымда болды. Севастопольдегі жеілістен кейін Ресей скері бден ажыды. Бл соысты бдан рі жргізуді мні жо еді. Сондытан бейбіт келіссздер жргізу масатында одатас мемлекеттер мен Ресей 1856 жылы апан-наурыз айларында Париж конгресіне жиналды. Бас осуда негізгі атысушылар – Ресей, Франция, Англия, Австрия, Тркия, Сардиния жне Пруссия – 1856 жылы 30 наурызда орытынды жата ол ойды. ырым соысы Ресейді ара теіздегі осы уаыта дейін жиып келген ыпалын лсіретіп жіберіп, осы айматаы кштерді орналасуын жаадан айындап берді.
Мселен, Англияны ырым соысыны нтижелері аса анааттандыра оймады. Дегенмен де аылшын кіметі соыстан кейін біраз жетістікке жетті: Англияны Тркиядаы ыпалы кшейді, Ресей саясатыны Балкан жне Таяу Шыыс аймаына араласуы шектелді. Англияны Шыыс мселесіне атысты статус-кво саясаты брыныша саталды, алайда ол Осман империясыны саталуын адаалайтын рі ресейлік саясата арсы тра алатын жаашыл баыттармен толытырылан болатын.
Франция шін ырым соысындаы жеіс Англиямен салыстыранда 5 есе кп шыын келді. Есесіне осы соыс орытындысымен Францияны Екінші империя режимі кшейді. Шыыс мселесіне атысты француз кіметі иеліктік артышылытаран ие бола алмады. 1860 жылы Наполеон ІІІ «лттар аидасын» енгізді. Ол идея жалпы халытарды тедігіне, зін-зі билеу саясатына негізделді. Наполеонны мндай саясаты Осман империясында славян халытарыны лт-азатты ктерілісіне атт серін тигізді.
ырым соысы Шыыс мселесіне атысты Австрия мен Ресейді арасындаы саяси ынтыматастыты шектеп берді. Балкан тбегіндегі масаты рі станымы бірдей бл мемлекеттер бір-біріне арама-айшы екі жолмен кетті. Франция не Англия сияты Автро-Венгрия Тркияны жер иеліктеріне ол са алмады, сондытан Габсбургтер христиан халытарыны ораушысы есебінде осы айматаы позициясын ныайта берді. Осман империясыны рамындаы халытарды азаттыын желеу етіп, басты саяси баытын Босния мен Герцоговинаа баыштады.
Германияны осы кездегі саясаты Пруссияны бастамасымен бытыраы герман иеліктерін бір орталыа баындырып, лы мемлекет ру болатын. Отто фон Бисмарк Германияны Шыыс мселесіндегі станымы бейтарап екенін млімдеп отырды. Шын мнісінде Германияны Осман империясыны блінісі немесе ондаы статус-кво саясаты аландатпады. з рекеттерімен неміс кіметі ондаы славян халытарыны ктерілісін мойындап, колдау крсетіп отырды. Бл станым тікелей Австрия мен Ресейді жне зге ірі державаларды лсірету масатында жасалан болатын.
Ресей шін ырым соысындаы жеіліс оны сырты сасатындаы Горчаков бастаан жаа баытты негізін алап берді. Сан трлі ішкі саяси мселелер мен халыаралы оршау саясаты Ресейді жадайын мжбрлі трде тежеп отырды. Орыс дипломатиясы Балкан тбегіндегі мддесінен бір уаыта ол зді. Ендігі кезекте Ресей жай ана бейбітсйгіш мемлекет ретінде Шыыс мселесіне атысты тынышты саясатын станды.