Осман империясы рамындаы славян халытарыны озалыстары
ырым соысынан кейінгі изоляциялы жадайдан шыу шін Ресей шін е тиімді жол Осман империясы рамындаы лт-азатты ктерілістерді пайдалану болатын. Портаа баынышты халыты мдени дамуы мен саяси ытарын негізге ала отырып Орыс дипломатиясы алдында Балкандаы ыпалын кшейте алатын ммкіндік туды. Ресей царизміні кксегені «аайынды-бауырларын» трік езгісінен тару емес, тек оларды Еуропа мемлекеттеріні ыпалында алмауын адаалау еді. кіметаралы дегейде орыс-трік саясаты шектелгенімен, оам арасында бл жадайды ысарту ммкін емес еді. Православты халытарды арасында славян мселесі ашан да зекті болан еді. Сондытан Ресей кіметі шін Осман империясы рамындаы халытара ндеу тастау кп иынды тудырмады. Елде либералды жне консервативті аымда славянды идеяны негізі таралып кетті. лт-азатты ктеріліс кп замай леуметтік-революциялы сипата ие болды. Бл орыс дипломатиясы шін Шыыс мселесін айта ола алуды бірден бір жарын себебі еді.
Ресейді Шыыс мселесіне айта араласуымен елде бірте-бірте лт-азатты ктерілістер орын ала бастады: 1862 жылы – Герцоговинада, 1866 жылы – Крит аралындаы озалыстар, болгар халыны шіркеуді алпына келтіру жніндегі ереуілі, Балкандаы этникалы жне революциялы йымдарды пайда болуы, т.б. жадайлар Осман империясындаы радикалды кіл-кйді дамуын крсетіп отыр. Аталмыш Портаа деген арсылы жай ана ктерілістен мемлекеттерді ірі бірлестігіне ласты. Жаадан рылан Балкан мемлекеттері 1866-1868 жж. Сербия мен Черногория, Греция мен Румыния жне болгарлар мен хорваттарды екіжаты келісімдері негізінде рылан Балкан одаы аталатын йыма бірікті. Мемлекеттерді лт-азатты станымдары дамыаны соншалы Портаа жарияланатын соысты кні де белгіленіп ойды (1868 ж. 1 азан). йткенмен Балкан одаы саяси жаынан лсіз болып шыты. Одаты негізін алаушы Михаил Обренович аза тапан со ода тпкілікті ыдырап кетті.
Осман империясындаы славян халытарыны лт-азатты озалысы тек 1875 жылы айта арала бастады. Босния мен Герцеговинадаы ктерілістер 1875-1878 жж. Шыыс дадарысына келіп соты. Босния мен Герцеговинадан бастау алан лт-азатты ктерілістер 1875-1876 жж. Болгарияда, кейіннен Сербия мен Черногорияда жаласын тапты. Оларды талабы бірдей еді: трік слтандарыны феодалды-абсолютистік жне лтты-діни анауынан босату, лтты зін-зі билеу саясаты.
Христиан халытарыны лт-азатты ктерілістері зге державаларды мддесін озамай оймады. сіресе Ресей славяндарды лтты козалысына барынша олдау крсетіп, оларды Осман жне Австро-Венгрия империяларына арсы одатас ретінде пайдаланысы келді. Ресейден зге Шыыс мселесі Англияны да лтты мддесін толандарды. Аылшын дипломатиясыны алдында тран басты тапсырма Балкан аймаындаы стемділігінен айырылып алмау еді. Бл арада Англия Ресей царизмімен баталастыа тсті.
Ресей басшылыыны Осман империясыны ішкі атыыстарына ол суы кезекті орыс-трік соысына келді. 1877 жылы 24 суірде басталан бл соыса бл жолы Ресейден зге Балкан мемлекеттері – Румыния, Сербия, Черногория да атысты. Сзсіз жеіліске шыраан трік скері мен Ресей скері 1878 жылы 3 наурызда Стамбл маайындаы Сан-Стефано жерінде уаытша бейбіт келісімге ол ойды. Аталмыш келісім Тркияа те ауыр талаптар ойды: Сербия, Черногория жне Румыния туелсіздігін жариялады, Босния мен Герцеговинаа автономия ыы берілді, Болгарияа Мезия, Фракия мен Македония территориялары осылды. Тркия Ресейге 1 410 млрд рубль клемінде контрибуция тлеуі тиіс еді. Онымен оймай Ардаган, Карс, Батум, Баязет; Добруджа жне Дунайды саалары
Ресей арамаына тті.
Еуропа мемлекеттері бл келісіммен млдем келіспеді. сіресе Англия мен Австро-Венгрия Ресейді Жеророта теізіне туіне жол бергісі келмеді. Англия Кипрдыкепілдікке ала отырып, Тркияны орауа келісті. Батыс Еуропалы державаларды талпынысымен Сан-Стефано келісімі Берлин кконгресінде айта аралды. 1878 жылы маусым-шілде айларында ткен аталмыш отырыс Ресейді барлы иеліктерін жне орыс-трік соысындаы жеісін жоа шыарды.
Алайда Берлин трактаты Балкан мемлекеттіріні тадырына тере згерістер енгізді. Сербия, Румыния жне Черногория туелсіздігін жариялады. Болгария зін-зі басару ыына ие болды. Босния мен Герцеговина бейтарап позициясын жариялады. Греция болса Берлин конгресіні нтижесінде жаа территориалды иеліктерге (Фесалия, Эпир) ие болды. Крит аралы кімшілік автономия ыын иеленді.
Сонымен Осман империясы рамындаы лт-азатты озалысты тншытыран, оны з пайдасына арай асырысы келген орыс дипломатиясы бл кезеде лкен жеіліске шырады. Берлин трактаты Еуропалы державаларды мддесін анааттандыра отырып, Осман империясындаы статус-кво саясатын жойып жіберді.