ИМПЕРИЯНЫ КЙРЕУІ
Балкан соыстары
Берлин конгресінен кейін Балкан тбегіндегі мемлекеттерді кпшілігі зін-зі басару ыына ие болды. Алайда іс жзінде олар брібір Еуропа державаларыны ыпалында алан болатын. Осман империясыны ыдырау рдісі зіні шарытау шегі барысында Балкан мемлекеттері уелі Осман Портасымен, кейін зара ыпалы шін соыс жргізген болатын. 1912-1913, 1913 жылдары болан аталмыш Балкан соыстары тріктерді біржола Еуропадан ыыстырып жіберді.
Бірінші Балкан соысы лт-азатты, трік халына арсы баытталан сипатта тті. Балкан одаы (Сербия, Черногория, Греция, Болгария) Осман империясын Еуропа аймаынан толыымен шыаруды кздеді. атыыс 1912 жылы 9 азанда черногор скеріні трікті Албаниядаы Шкодер амалына шабуылымен басталды. Келесі кні Тркия Болгария, София, Белград жне Цетиньяа соыс жариялады. Жауап ретінде Балкан мемлекеттеріні болгар, грек, серб халытары арулы атыыса тсті.
Балкан одаыны скері Трік скеріне араанда басым кшке ие болды. антгіскен шайастардан кейін Тркия кіметі Батыс державаларынан арашаа тсуін тінді. Алайда жадай згермеді, соыс жаласа берді. Державалар Осман империясыны ыдырауын баып отырандытан, делдал ретінде атынасудан бас тартты. Тркияны скері кшін лсіреткен таы бір жадай 1913 ж. 23 атардаы мемлекеттік ткеріс болатын. Билік басына Джемаль-паша, Энвер-паша жне Талаат-паша бастаан жас тріктер келді. Осман империясыны басшылыы материалды шыындарды есептей келіп, бейбіт келіссздер жргізуді амалын іздеді. Сзсіз жеіліске шыраан Тркия мен Балкан одаы 1913 жылы 14 суірде Лондонда бейбіт келіссздер жргізе бастады. Сол жылы 30 мамыр кні тараптар Лондон бейбіт келісіміне ол ойды. Нтижесінде Балкан одаы мен Тркия арасында мгілік досты жнінде келісілді; Осман империясы Еуропадаы толытай дерлік иеліктерінен айрылды; Осман империясы Крит аралдарын Балкан одаына беріп жіберді. Парижде соысты экономикалы сипаттамасы талыланады деп келісілді, ал соысты зге салдарлары жеке-жеке келіссздерде арастырылу керек деп келісілді.
Бірінші Балкан соысыны е осал жері оны Еуропалы державалармен адааланбауында еді. Яни екі тарапты иеліктерін куландыратын делдал мемлекеттер табылмады. Сондытан Тркияны жер блінісі нтижесінде тскен территорияларды жеімпаз мемлекеттер зара блісе алмады. з кезегінде бл жадай екінші Балкан соысына ласты.
1913 жылы апан айында Батыс Македонияда болгар жне грек скеріні атыысы орын алды. Ендігі жерде Балкан елдері зара соыс жадайына ымтанып жатты. Сербия мен Греция Румыния мемлекетімен Болгарияа арсы одатасты. 5 мамыр кні Афина мен Белград Софияа арсы ода рды. 8 мамырда дл осы жадайда Румыния мен Тркия одатасты. Брыны одатас Балкан елдері мен Тркия Болгарияны гегемониясынан сескенді. Ресей Балкан тбегіндегі соыс аупін болдырмау масатында агрессор деп танылатын мемлекетке экономикалы санкциялар олданатынын млімдеді. 1913 жылы 29 маусымда Болгария соысты жарияламастан Сербияны иелігіндегі Македонияа скерін кіргізді. скери ауары жаынан басым болан Болгария біріккен Балкан мемлекттеріне арсы тра алмады. Гректерді тарапынан крсетілген арсылы есебінен болгар скері бден лсіреді. 29 шілде кні ол ресми жеілгенін мойындап бейбіт келіссз жргізуді сынды.
Екінші Балкан соысын орытындылаушы ос жат абылданды: Бухарест бейбіт келісімі жне Константинополь келісімі. Бухарест бейбіт келісімі – 1913 жылы Сербия, Черногория, Румыния, Греция жне Болгария арасында абылданан, екінші Балкан соысын тмамдаан келісім. Ол бойынша Болгария з иелігіндегі Македонияны бір блігін Сербияа, келесі блігін Грецияа беріп жіберді. Румыния Отстік Добруджаны иеленсе, Осман империясы Бірінші Балкан соысында айырылан бірнеше жерлерін айтарып алды.
Тркия Бухарест келісіміне атыспады, сондытан Болгария мен Тркияны арасында Константинополь келісімі абылданды. Константинополь (кейіннен Стамбл) бейбіт келісіміне 1913 жылы 29 ыркйекте ол ойылды. Негізгі талаптар бойынша Болгария Тркияа Шыыс Фракия мен оса Эдирне аласын беруге тиіс болды.
Бірінші дниежзілік соыс арсаындаы Балкан соыстарыны тарихи маызы зор болды. йткені аталмыш соыс нтижесінде Балкан тбегіндегі елдер Антанта мен штік Одаа блініп, тарихи позициясын айындап алды.
ОРЫТЫНДЫ
Бірінші дниежзілік соыс арсаында Осман империясы Балкан соыстарыны салдарынан, жас тріктер революциясынан кейін жне экономикалы рі саяси лдырауа шырап лсірегеннен тпкілікті Германия саясатыны жетегінде кетті. Осман империясыны басшылыында отыран жас тріктер лі де болса империяны тадырын згертуге болады деп сенді. Сондытан 2 тамызда 1914 жылы Германия мен Тркия скери келісімге ол ойып, ресми одатас елдерге айналды. Стамбл Германия кіметінен скери арыз алып, 29 азанда Антантаа арсы державалармен соыса кірісті. Германия штік ода рамына Балкан соысындаы реваншистік кіл-кйдегі Болгарияны тартып алды. 1915 жылы Антанта рамына Италия, ал кейін Румыния келіп осылан болатын. 1916 жылы Балкан, Кавказ, ара теіз баздары Бірінші дниежзілік соыс алаына айналды. 1915 жыла дейін Осман империясы жауыны бетін айтарып отырды, алайда Кавказ аймаындаы орыс скерінен жеіліске шыраан трік скері бдан былай бас ктерместей шыына шырады.
1915 жылдан бастап Антанта рамындаы мемлекеттер Осман империясын ресми блісу дерісін бастап кетті. Шыыс мселесін адаалаушы мемлекеттер болып Франция мен Англия белгіленді. Алайда олар мжбрлі трде Ресей тарапымен де санасуы тура келді. Келісілгендей Ресей кіметі Армения мен Константинопольге иелік етті. Сайкс-Пико пия келісімі нтижесінде Франция мен Англия кіметі Тркияны иеліктерін зара блісіп алды.
Бірінші дниежзілік соыстаы жеіліс, Германияны капитуляциясы жне Осман Портасыны з ішіндегі саяси алауыздытарды нтижесінде кезінде лы империя саналан Осман мемлекеті лады, империямен атар XVIII асырдан бері ушыып тран Шыыс мселесі де з тарихи маызын жойды.