Бркіт пен ау, мерген

Абылай: кешірем, - деп арылдады,

Жаырып, айнала шы саылдады.

Сол кезде клде жрген жбай ау,

Ойбайлап суды сабап аылдады.

 

Тран ол кенелмекке леді естіп,

Толыды клге арап еледесіп.

араса, - ойран болып жбай ау,

Заулап жр кл стінде кледесіп.

 

Сабайды клді ойран ып, суды шашып,

иулап, аласрып, аузын ашып.

Шулатан екі акуды бркіт екен,

Жнелді бір баласын ала ашып...

 

Кктей жай тбесінен тйгендей-а,

Немесе тнде бйі тигендей-а,

Екі ау ойран болып бірге мтылды,

Зар илеп ясы ртке кйгендей-а.

 

Ауды аббегін клден іліп,

Тау бркіт уанандай ккте кліп.

Зарлатып, ата-анасын сылдатып,

Жнелді шарыа рлеп ккпар ылып.

 

Тырнаты тырнасыза шаппасын ба?..

Андушы алу ебін таппасын ба?..

Ауды балапанын алып бркіт,

Шырады "Ожетпесті" абасына.

 

Клдегі бейбіт стар рікті шошып,

Сгіді, оралады, ашты жосып.

скер де арап тран айран алды,

ос ау сыылдады даусын осып.

 

Зарлаан туан ке, анасына,

Тау бркіт ккпар ылан баласына,

Жаны ашып кейбіреулер жабырасты,

Аяныш кіргеннен со санасына.

 

лсізді лді жеген кші басым,

Жылатан лсіз болса арындасын.

Ттын ыз осыны ойлап з басында,

Ауа арап трып ткті жасын.

 

Адата арап трып бойын тежеп,

Садаын олына алып, шертіп, безеп,

Кк сгі оын іліп серіппеге,

Бркітке сыалады длдеп кезеп.

 

Блтиан блшыетті рыш білек,

Жиырылып ыратылды кшін білеп.

Атуа ыайланан жолбарысша,

Ышынды екі бтты кере тіреп.

 

Садаты серіппесін ырап тартып,

Шалиды прменінше кшін шіреп.

Жеткенде "Ожетпесті" басына с, -

Садаын Ада мерген сілтеді іреп.

 

Ысырды сада оы ккті жарып,

Зымырап жарылдады жолын арып.

Торай боп "Ожетпеспен" атарласан,

ш ырлы отау бркіттен тті дарып.

 

аруын сан ылмысты татарына,

Тап болды мерген длдеп атарына:

Тау бркіт ткерілді жеткен кезде,

"Ожетпес" на басыны атарына.

 

Тау бркіт ылыына жаза тапты,

Азыра момын адар маза тапты.

Латыран терліктей боп клге кмпіп,

ан-ан боп, ан мар ер аза тапты.

 

Бркітті ккпар алып ашуына,

Болмады "Ожетпестен" асуына.

Кзінше алы олды аза тапты,

Тура кеп шын мергенні басуына.

 

Шарытап, балапанды ап кетті деген,

Ноат боп "Ожетпестен" тті деген.

Ешкімні иялына кірмеп еді,

Бркітке атан сада жетті деген.

 

 

Ада мерген

Та болып скер толып дуылдасты,

Адаты ктермелеп шуылдасты.

Жаыртты тау мен тасты ктерген сз:

"Бйгеден Ада озды, Ада асты..."

 

Алшитып камшат бркін трді Абылай.

Тамаын оразданып ырды Абылай.

"Баана, неге блай атпады..." деп,

Адаты асына кеп трды Абылай.

 

"Баана, бйгеде сен жарысып пе?

Ортаа нерінді салысып пе?...

Атышты кштілікті сынасанда,

Онда озбай згелермен алысып пе?..

 

Немесе баана сен атпады ба?..

Атуа жрексініп батпады ба?..

йтпесе слудан сен дме ылмай,

Егеске тсуге деп сатады ба?.."

 

Айтты Ада: "бске, тасыр, атыспадым,

Шындаы орамалды атыспадым.

Слуды батырларды бірі алсын деп,

Бйгеге бекер тсіп шатыспадым.

 

дейі батырлармен сынаспадым,

уре боп, белді бекер ынаспадым.

Жааы ыз жмбаын естігенше,

дейі, тасыр тре, сыр ашпадым.

 

Жмсайтын, бар нерді керек іске,

дейі салмап едім ерегіске,

Брін де ыз сертіні орындайын,

Тасыр хан, мен даярмын треізге.

 

Ешбір о орамалды шала алмады,

Таянып шы басына бара алмады.

Атып мен орамалды тсірейін,

Болса да слуды ешкім ала алмайды..."

 

Соны айтып Ада енді трмай тотап,

Садаын отайлады безеп отап.

ос ау шыр айналды млы нмен,

Баласын кезек шып, сысып жотап.

 

Слу мен хана арап Ада трды,

Безеніп "Ожетпеске" сада рды.

Скиіп суа тнген з басында

Слу да таырап кз адап трды.

 

Расы Ада бске атыспаан.

Шындаы орамалды атыспаан.

Апыра, албырт, гі батырлардан,

Бл жігіт зін аула, жат стаан.

 

Трандай тпсіз тере ойа батып,

адалып, шыбасына алан атып.

"Ожетпес" рдеш шымен арбасандай.

Тран ед жолбарысша кзбен атып.

 

Жне де жарыса да енбеп еді,

"Тс" деген жігіттерге кнбеп еді.

Ауырып трмын, деген сылтауына,

Ренжіп остастары сенбеп еді.

 

нері зіне аян кем емесі,

Кшіне мны ешкім те емесі.

Тран бл, жас лжаша кші тертіп,

Трса да айнап, ызып делебесі.

 

Батырлар жгіргенде аршындатып,

Адаты кш билеп ед алшылдатып.

Тлпардай крмедегі жер тарпыан,

Тыыршып ауыздыын аршылдатып...

 

Жаартты ттын ызбен Ада шартты,

Шіреніп, серіппені ырап атты.

Сырыта шы басындаы орамала,

Сыалап кздеп трып сада тартты.

 

ндетіп о жнелді ккке боздап,

уені дыылдатып сымын озап.

Шаттанып шыа арай асан сайын,

Елігіп, жар саландай "шабандоздап".

 

шыр о шы басына кетті сарнап,

Жайалан орамала атан арнап.

алы ол тыныс тартып, телмірісіп,

Жаырды айнала тау оса зарлап.

 

ос тілді о, найзаайша ккті тіліп,

Айырып орамалды кетті кліп.

Орамал жырымданып ала берді,

Болат о шберекті кетпеді іліп...

 

Садаа ыстырды Ада ш ырлы оты,

Ысыртты шіреп енді аспан-ккті.

Атан о орамалды адасына

Са етіп, тас жаыртып, барып соты.

 

ш ырлы о дал-дал ылан мана сты,

Шіреніп сілтеген со айрап тісті.

Оталан урайдай кк шалыменен,

ада мен орамалды жлып тсті.

 

Адаты оы згеден шыр шты,

ос тілді, жасыл рыш, шкір шті.

Басына "Окжетпесті" о жеткізіп,

згеден здік болды - кш рышты.

 

ада шты орамалмен шынан жерге,

Тигендей ауыр рыш шыр шы.

Опенен ілдіргенде орамалды,

анандай болды скерді іш рышы.

 

Шуласты, Адаты ол мыа балар,

амалап ошамет ып жатыр талап.

ызулап тбесіне ктерісті,

рметтеп, айайласып, "кп жасалап".

 

Адаты амап жатыр ттытасып,

Жапырлап, кезек-кезек тытасып.

Жай кліп Ада трды бйгені тып,

гі емес секіретін асып-тасып.

 

ойандап бркін тастап шаласынан,

ошардай байды мыды марасынан.

Абылай Адаа кеп алыс айтып,

Риза боп, аты кліп арасынан.

 

 

Ыз жмбаы

Енді ол жапырлады за арап,

Бралып зда тран ыза арап.

лкендер кп жасалап ттытасты, -

зіл ып біркелкі жас ыз баталап.

 

ыз айтты Абылайа: - "Даяр басым.

Тасыр хан, жрт кішкене аялдасын.

Болса да Адаа мен тиер болдым,

Жырымны шешуін де баяндасын..."

 

Абылай ыз тілегін "мал" деді.

Адаа: "Ортаа кел, жаын, - деді.

Кебіндей слу айтан нге салып,

Сзіді жыр ылып айт, аын", - деді.

 

Шуласып: "шешсін... шешсін!" - деді кп те,

Шешуін ыз кебіні естімекке.

зі де кпшілікті мар еді,

Адаа жмбаты енді шештірмекке...

 

Ада аын

Ада ер ыайланды даусын ондап,

Лашындай шарытауа анат омдап.

Шиырлып бойындаы кшін жиып

Жараан бйге кердей бойын сомдап.

 

озалды, даран аын браандай,

лаын домбыраны кйлеп ола ап!

Боздатып кй сарынын келтіргендей,

Екпінін ірке шертіп, кенен толап.

 

Бой жазып бйге кердей ойастаан,

Тырып, мойнын кезек онан сола ап.

Орыды бір бгіліп, бір жазылып,

лашын арыштауа жолын болжап.

 

скер де амаласып трды жиын,

Анталасып, бір-біріне тіреп иін.

Шешуі ыз кебіні не екен деп

Крінген гелерге сонша иын.

 

Аырып йылжытып шырады Ада,

Соандай таудан йтып долы йын.

Ке тастап ккірегін обдиланып,

Серпілтті ккке рлетіп ла кйін.

 

"леумет, сабыр етіп таза тыда, -

Шешілсін ыз байлаан жмба тйін.

затпай ызды кебін баяндайын,

Тыда да мейлі кйін, мейлі сйін.

 

Адамны бір жолдаы намысы бір,

Болса егер, санасы бар, бір-а йым.

Жайылып бірден-бірге бастан-ая,

Жыр болма бл гіме елге дйім.

 

Ел менен ер намысын атай алмас, -

Ел шауып, олжа ылып алан бйым.

Хан да бар, ара да бар - бл арада

Трелік берерсіндер, діл биім..."

 

 

Жмбаты шешуі

Ттын ыз з басыны жырын айтты,

Жректен жарып шыан шынын айтты.

Кептерді мысал ылып з басына,

Не крген бала кннен сырын айтты.

 

Зорлыты жастан дмін татан екен,

Ауылын бір кн жау кеп шапан екен.

лімнен, ата-анасын жау олынан,

Лашындай бір ер кез боп аан екен.

 

Шапан жау отыранда саспай жайлап,

Атасын бауыздауа пыша айрап.

Зарлаан екен сонда бала слу,

Жауынан раым тілеп аатайлап.

 

Лашындай кез болан ер ойда жота,

Бйірден тиген екен жауа айайлап.

Ауылды бейбіт жатан ыран жауды,

Лезде алан екен зі жайрап.

 

Ер жігіт бейне лашын ала мойна.

Бйірден жауа тиіп салады ойна.

Жлады арастай жауды басын,

Боп келген бейбіт елді ала ойма.

 

лгі ерге ыз кесі барын сайлап,

Мал басын тгелімен тартан айдап.

Кп сзді аырында лашын-сынды ер,

Кетіпті ыз баламен бір сз байлап.

 

Кім крген удені мндай трін,

гімем естілмеген бдан брын:

Лашын мен кептер кебін айтты слу,

Мысал ып лгі ерменен сертті сырын.

 

"Кна" бой жеткен со, батпай трып,

йелдік трмыс дмін татпай трып,

лгі ерге бір тнекке кеп айтпа ыз, -

ойнына кйеуіні жатпай трып.

 

йел боп салмай трып баса кндік,

Болатын болса-даы мейлі кімдік:

Байласан серт бойынша уелі ыз,

лгі ерге йел болма бір-а тндік.

 

Сз байлап ер кетіпті слуменен

ыз скен аз ана мір сруменен...

Бір сабаз ызды келіп алма болан,

алап кеп, іздеп ла труменен.

 

Кйеуін мысал ылды а сара, -

рине, сар сипат ашы жара.

Сар ой сйген жары слу ызды,

Болмай ма, сймегені на см ара...

 

рине, кйеу отау тіккен аула

Оаша кйеу сонда жатпа аунап.

асына алып келген алындыын,

йіріп, сыр ашысып алма баурап.

 

Кйеуге алындыын кеп аулы,

Басына салма болан желек жаулы.

ыз сырын айтан екен кйеуіне,

Екеуін алдыранда сша баулып.

 

Оаша тнде отауда емін-еркін,

Сабаз ыз кйеуіне кебін шертіп,

Сол тнгі кешілігін сранады,

теуге баяы ермен ылан сертін.

 

Слуа берген екен кйеуі ерік,

Жомартты ерлігінде болып серік.

"Сертінді бар да орында" депті жары,

Адамды - ылан сертке болма берік.

 

Кйеуі айтан сонда сиетін:

Шыншылды, - адамшылы асиетін,

Жаланшы атанба, бар, сертінді те,

Шыншыл бол, діл халы бас иетін..."

 

Белгіге берген кйеу орамалын,

Слудан аямайды ора малын.

Шеттерін кестелеген орамалды,

ыз шыан, ыпша белге орап алып.

 

Рсат ап, а сардан ойнындаы,

Білінбей зге жрта бойын баып,

Жнелген екен слу тнде жалыз,

теуге, алан сертін мойнындаы.

 

р жерде рыларды ісі ласан,

Брінен сол тнгі бір ш ры асан.

Жгірген тнделетіп жалыз слу,

Бір жерден ш рыа шырасан.

 

рылар уанысан секірісіп,

Зорлауа ызды ыайлап бекінісіп.

тырып айуанды нпсілері

Шбырып сілекейі кекірісіп.

 

Жемді тек тнде аулайтын сша арап,

Жол тосып кездескенді жрген талап.

Кептер с шырасан тнде орманда,

Мысал ой ш рыа ш жапала.

 

Слуа ш арашы ызыады,

Кздері арауытып ызынады.

Айуан нпсілерін тойдыруа,

Естері алабртып бзылады.

 

Бралан кк шыбытай кркем ару,

Нзік ыз істей алма кімге ару?..

Іліксе арсыздара мндай олжа, -

Болады тілектері итше сару.

 

ыз жылап айтан екен барлы сырын,

Себебін келе жатан бйтіп рын.

Алдаушы болам ой деп сенгіш ерге,

Жойма деп жалыныпты бйірін.

 

Слуды сырын айтып жылааны,

Жалынып кзді жасын блааны,

Оятан ш рыны ар, намысын,

Кешілік олардан да срааны...

 

тырып озан нпсі басылады,

Кешірім срап ыза бас рады.

Оянан адамшылы ар-яты,

Айуан нпсі жынын ашырады.

 

Жаман ой, арам улы брін тастап,

рметтеп, енді ш ры "арындастап"

Сабазды лашын-сынды мекеніне,

ызды ертіп, тн ішінде жрген бастап.

 

ш ры тірі жана білдірместен,

Жолшыбай жат кздерге ілдірместен.

ыз іздеп шыан ерді мекеніне,

Жеткізіп сап айтыпты кідірместен.

 

Тн атып іздеп шыан жерін тауып,

ыз келіп жолыады ерін тауып.

"Баяы серт бойынша келдім" дейді,

Мрсат ап тн ішінде ебін тауып.

 

Кебін ыз шерткен екен тгел бастан,

Бір сзін уаианы алдырмастан.

Кйеу мен рыларды кешілігін

Баяндап атарандай бейне дастан.

 

алай ып слу рсат аландыы,

Кйеуі жомартты ып аландыы.

Батырды брі айран ылан екен,

ш ры тимей кеп саландыы.

 

Слуа батыр енді дейді шыра!

Оншалы аулы сені емес жыра.

Ризамын айт ізіше серті бітті,

ызысам ала ма ардан бір жапыра?.

 

Ер арын айтсын, енді зорласын ба?..

зін де, слуды да орласын ба?..

Брын ер енді ызып бір шашаа,

Алданып б да жомарт болмасын ба?..

 

ыз аман кейін айтып жола тскен,

Кептерден пенде бопты тора тскен.

Жеткенше сарына айта келіп,

Сол елді шапан жауа ола тскен.

 

Сол елді шапан жауы бізбіз міні...

Осы еді ыз кебіні барлы шыны.

Тайлаша бйге боп тр, міне, ортада,

Біреуді мандайдаы Ай мен Кні?

 

Ормана тиген барып тау бркіті,

Адара ыли момын жау бркіті,

Тасыр хан, сізге мысал айтылан сз,

"Жрміз ой, десек-даы жауды ркітіп..."

 

Жазысыз алмапенен жауласамыз,

Аянбай аша ырып ауласамыз.

алма та ел зіміздей деген болса,

Тегермей бойымыза дауласамыз.

 

Мысал ып жырлады ыз сыр мен зарын,

Еліні діл, жомарт сабаздарын.

Жыр ылды тнде зімен шырасан,

Жол тосып рлы ылан - "бабы аздарын"

 

Бріні жомарттыы сйсінерлік,

р елге осындай-а тисін ерлік.

Жомартты бізден мндай табылмаса,

Матанан р тірік кйсін ерлік!..

 

лтірер деген еді ерді намыс,

оянды лтіреді деген амыс, -

ызды енді олжаласа елімізді

Не демек естісе егер, жат ел - алыс...

 

"Сабаз" деп бл слуды матар еді,

"Момын" деп алма елін жатар еді.

Бізден де бір ыз сйтіп зарлап трса,

иянат ыландарды атар еді.

 

Сзді енді бркемелік, етіп клте,

Мндайда керек емес мата-білте.

"Ханы да, арасыла арсыз деген",

Келмесін ел бетіне шіркеу-шілте.

 

ыз жырын сізге арнады трелікке,

Болмайы, тасыр, бекер р-елікпе.

Естіген халы жерге ткірмесін,

Біз-даы діл билік берелік те.

 

леумет, мойнымыза бл бір салма,

ырылды, олымыздан талай алма...

Кн сайын ланат айтып отыратын,

Боламыз ызды ялмай, алай алма?...

 

Бл слу бйгеме енді маан тиді,

Тасыр хан, билігіе басымды идім.

рысат бердім ыза елін тапсын,

Олжаны ры иан мен де идым...

 

Таратсын нзік ттын асірет, шерін,

Жарамды бір жйрікпен тапсын елін.

Еліне аман айтып слу бикеш,

лмесе, тауып алсын жомарт ерін...