Ар кшкіндері. Кшкінге арсы жне алдын алу шаралары

ар кшкіндері- барлы таулы айматарда жаа тскен арды жылжуы.Кшкінні озалу жылдамдыы 100м/сек жетуі ммкін.азастанда 95 мы шаршы км таулы аймата ар кшу ауіпі жоары. Кшкіндер- ар жиналан ормансыз аймата дамиды.ар кшкіні рбір ар тскенде пайда болады. Кшкін ашы тау ылдиыны 100-500м зындыында дамиды. Кшкіндер кшті желден кейін, жаа тскен ардан со да п.б. Кшкін негізінен апан –суір айларында орын алады. Кшті кшкіндерді жылдамдыы наурыз-суір айларында 100м/сек жетуі ммкін. Адам мірі шін кшкінні алдында тетін ауадаы соы толыны аса ауіп тудырады. Апат ошаындаы кмек.Ттенше жадайларды салдарын жою барысында зардап шеккендерге кмек крсетуді мемлекет йымдастырады жне аражаттандырады. ар астыгда алан адамны бірінші басын , мрынын, аузын, латарын ардан тазалайды. Содан кейін абайлап арды астынан алып шыады, ра киіммен орайды жне ысты чай беріп жылытады.Егер зардап шегуші ессіз жатып, тынысы болмаса ,онда кпені жасанды желдетуін жне баса да реанимациялы шараларды орындауа кіріседі.

ар кшкіні – бл ар массасыны тау беткейі бойынша тмен арай жылдам лысуы.
азастанда 95 мы шаршы км тау аумаы ар кшкіні ауіпіне шырайды.
азастанда ар кшкіні алы ар кп жауатын жне олайлы геоморфологиялы жне топыраты — ботаникалы жадайлары бар Батыс Тянь-шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоар Алатауыны жоталарында болып жатады. Кшкіндер лама тау беткейінен кбінесе 20-60 градуспен, кшкін ар жаа жауан жне кн крт жылыан кезде болады. Кшкін тауда жауын –шашынны жиі болуынан, циклонды былыс кшейетін наурыз-суір айында кбірек болады. Сирек айталанатын кшкінні клемі 1 млн. текше метрге, озалысыны е лкен жылдамдыы 100 метр секундке дейін жетеді. Барлы кшкіндерді 50% жуыы жазыа дейін жетіп, халы пен шаруашылы объектілеріне тікелей ауіп тндіреді. Кшкінні кедергіге крсететін ысымы 1 шаршы метр шін бірнеше жз тоннаа жетуі ммкін.
азастанны бкіл таулы аудандарында ар кшкіні болып трады. Ол негізінен арды тсуі мен кнні жылуына байланысты, ар кшкіні болатын е ауіпті кезе араша-суір, ал биік тауда – азан-мамыр.
Тауда болан кез-келген адам ысы кезедегі таудаы ауіптерді, сатандыру шараларын білуге міндетті.
Жай адамдар кшкіндерге ысты суы мезгілінде тауда болса тап болуы ммкін. Ал альпенистер мен тауа шыуды дет ылан туристер бан жыл бойы зір болуа тиіс. Тау уезойларымен болатын барлы баытсыз оиаларды 25% -на жуыы кшкінні еншісінде. Ол детте баыт пен озалыс уаытын дрыс тадай алмаудан, кшкін ауіпі бар беткейлерден ебдейсіз туден, кшкінні пайда болу табии тртіп бзудан болады.
Тауда болан кезде оршаан ортаа мият арап, кездескен жабайы хайуанаттарды мінезін зерделеген жн (тау ешкілері ар кшкініні ытимал лысуын алдын ала сезіп ауіпті айматан кетеді), сондай-а беткейдегі арды тзімділігін олда бар ауіпсіз дістермен тексеру ажет. 15 градустан тік беткейлер аса ауіпті болмаанмен, ар кшкініні одан да жазыыра беткейлерде лысу оиалары белгілі. Беткей тік болан сайын кшкінні лысу ытималдылыы арта тседі, алайда 50 градустан тігірек беткейлер ауіпті емес, йткені ар жамылысы жинаталмайды, ар жауан сайын шаын бліктермен сырып тсіп отырады.
Жадай стті аяталса, зардап шегушіге алашы медициналы кмек крсетіледі жне ол ауіпсіз жерге апарылды.

 

12.Жылжымалар мен опырулар алдын алу шаралары. Жылжымалар — тау, тбе, зен аарларыны, теіздер мен клдер жаасыны беткейлерінде байалатын, жер абыыны беткі блектеріндегі жер массаларыны кейде за уаыт жне кейде біртіндеп, кейде жылдам тмен арай сыри озалуы. Жылжымалар табии стасуы жо, нашар байланысан р трлі жер массаларында болады. Опырмалар – ауырлы кшіні серімен ылалды топыра массасыны тмен арай сыруы. Тау жыныстарындаы жне жартастардаы жекеленген жапарларды немесе ра, тік, еіс беткейлердегі жапарларды лауы.
Опырмалар азастан барлы таулы ауданыдарында болып трады. Оларды пайда болу себептері жерсті жне жерасты сулар мен топыраты ылалдануы, жер сілкінісі, сондай-а адамны шаруашылы ызметі болып табылады. Сас ірі опырмалар тектоникалы саталуа байланысты. Осындай учаскілерде пайда болан опырмалар ірі зендерді бгейтін клдене су тоандарын жасай отыра, таулы жазытарды рсаулайды. Мндай зендерге Кнгей Алатауындаы Клсай зені, Іле Алатауындаы лкен Алматы зені жатады.
Опырмалар жылды кез-келген уаытында, детте, тіктігі 19 градуса жуы жарларда болады. Ірі опырмаларды алаы 50-60 га дейін жетеді. Опырылманы ралымы

Соы жылдары азастан тауларындаы опырмалар былыс рістеген техногендік жктемеге байланысты саяжай учаскелеріні кесінділері есебінен жандана тсті. Тау беткейлеріні табии геоморфологиялы тепе-тедігі оларды жол, саяжай йін салу, су бырларын ткізу жне баса рылыстарды салу кезінде тірегіні кесілуінен бзылады, сонымен атар сімдік-топыра жамылысы бзылып, беткей топыраы суырмалы сумен ылалданады. Опырмалар брын олар байалмаан жерлерде де пайда болады.
Трындар опарылманы басталандыы туралы хабарды алан бойда й-жайдан жылдам шыып, тіректегілерге ауіп туралы ескертіп, ауіпсіз орына баран жн. йден шыарда пешті шіріп, су мен газ брандаларын жауып, жары пен баса да электр ондырыларын ажырату ажет.