Адам ауіпсіздігі шін пана мен жабындылар.

1.1.Тез трызылатын паналау имараттары
1.2.Радиациядан орайтын паналау орындары
1.3.Жай паналау орындары
Халыты ядролы, химиялы жне бактериологиялы арулардан, сондай-а ядролы жарылыс кезiнде ммкiн болатын айта заымдайтын факторлардан жне заымдаушы арулардан орау шiн арнайы салынан инженерлiк имараттарды паналау имараттары деп аталады. орау асиеттерiне арай олар паналау имараттарына жне радиациядан орайтын паналау орындарына блiнедi. Блардан баса, трындарды орау шiн арапайым паналау орындары да пайдаланылуы ммкiн.
Халыты орау имараттарына жасыру бл жауды жаппай заымдаушы аруларынан жне баса да шабуыл жасау ралдарынан орауды е тиiмдi тсiлi. Мндай паналау орындары бейбiт кезде салынып, дайын труа тиiс. Ал мндай имараттар дер кезiнде жеткiлiктi млшерде салынбаан жадайда жауды тiкелей шабуыл жасау аупi туан кнде тез трызылатын паналау имараттары салынады. Сондай-а азылып жасалынан имараттар радиациядан орайтын паналау орындарына пайдаланылады. Сонымен атар, арапайым паналау орындарын жасауа барлы трындар жмылдырады.
Паналау имараттары – адамдар ядролы аруды барлы заымдаушы факторларынан – соы толынынан, жары сулесiмен, ткiш радиациядан (нейтрон толынын оса) жне радиоактивтiк суле шарпуынан е сенiмдi орайтын паналау орны болып табылады. Паналау имараттары, сондай-а улы заттар мен бактериологиялы ралдардан, рт зоналарындаы жоары температурадан, жарылыс кезiнде ираан йлердi басып алуынан, ндiрiсте олданылатын улы заттардан уланудан орайды.
Паналау имараттарыны берiктiгi, онда сзгi желдеткiш ондырыларды болуы ортаны радиоактивтi, улаыш заттармен бактериологиялы ралдар заымдаан жадайды немесе жаппай рт шыан кезде адамдарды бiрнеше тулiк бойы орап, алыпты мiр сруiн амтамасыз ете алады.
Паналау имараттары жапсарласа салынан жне трызылан имараттар болып блiнедi. Жапсарласа салынан паналау имараттарына ндiрiстiк, оамды жне трын йлердi подвалы немесе жартылай подвалы пайдаланылады. Ал жеке имараттара трлi жер асты ткелдерiн, галереяларын, шахталар мен тау-кен орындарын да жабдытап пайдалануа болады. Паналау имараттары ммкiндiгiнше жасырынуа тиiстi халыты кпшiлiгi тратын жерге жаын орналасауы керек.
Паналау имараттарын жабдытармен жабдытауа нерксiптiк дiспен шыарылан, олда бар материалдардан жасалынан арапайым сзгi желдеткiш пайдаланылуы ммкiн.
Паналау имараттары бейбiт кезде шаруашылы, мдени-трмысты ажеттерге пайдаланылады. Мндай екi жаты пайдалану оларды жобалау кезiнде-а кзделенуi ажет. Бейбiт кезде паналау имараттарын ндiрiстiк жне шаруашылы-трмысты ажеттерге пайдалану оларды оранысты асиеттерiне нсан келтiрмеуге тиiс. Паналау имараттарын соыс уаытыны жадайына, яни оны тiкелей арналан масатына пайдалануа кшiру ммкiндiгiнше ыса мерзiмде iске асырылуы керек. Паналау имараттарына жасырынушылар шiн ажеттi санитарлы-гигиеналы жадайлар амтамасыз етiлуi ажет. Бл жадайларды негiзгi ажеттерiне кмiр ышыл газыны млшерi, температура, ауаны ылалдылыы жатады. Блменi ауасындаы кмiр ышыл газыны млшерi 3 проценттен, ылалдылыы 90 проценттен жне температурасы +31 градустан аспауа тиiс.
Паналау имараттары детте жасырынатын адамды орналасуа арналан негiзгi жне осалы блмелерден (сзгi-желдеткiш камерадан, санитарлы тораптардан, тамбур шлюздерден, орануа кiретiн жне шыатын есiктерден су йылан кеспектер, аспаптар, алдытар салынатын ыдыстар тратын блмелерден трады. Сыйымдылыы лкен паналау имараттарында оралатын дизель ондырылары артезиан скважиналарына, азы-тлiк сатауа жне медициналы кмек крсетуге арнаулы блмелер блiнедi.
Паналау имараттарыны, детте арама-арсы жатара орналасан кем дегенде екi кiретiн есiгi болады. Жапсарлас салынан паналау имараттарында бларда баса авариялы шыу есiгi болуа тиiс. имараттарды сыйымдылыы р адама шаанда iшкi клемi кемiнде 1,5 текше метрден, ал еденiнен есептегенде 0,5 шаршы метрден келетiндей болуы керек. Жасырынатын адамдар орналасуа тиiстi блмелер екi немесе ш атарлы нарлармен, отыратын орындытармен жне жатуа арналан срелермен жабдыталады, ал отыратын орындар 0,45* 0,45 метр, жататын срелер 0,55* 1,8 метр клемде жасалады. Егер паналау имараттарыны iшiне таза ауа кiрмей алса, адамдарды тыныс алуынан ауа тез арада апырытанып, тарыла бастайды. Сондытан сырттан келген ауаны радиоактивтi жне улы заттардан тазартатын сзгi-желдеткiш агрегат орнатылады. Сзгi-желдеткiш жйесi таза желдету жне сзгi-желдету режимiнде жмыс iстей алады. Таза желдету режимi кезiнде сырты ауа радиоактивтiк тозанан, улаыш заттар мен бактериялы ралдардан тазартылады. Ауаны рамында кмiр ышыл газы кмiрдегi татыы кп болан жадайда (жаппай рт шыан аудандарда) iшкi ауа толы тазартылады.
Паналау имараттарыны шыатын есiгi, детте негiзгi блмелерден блек, зара ауа ткiзбейтiн тыыз жабылатын есiктермен жабдыталан шлюздi камералар (тамбур) трiнде жасалады. Кiрер ауызды сыртына ораышты-ауа ткiзбейтiн берiк есiк орнатылады. Паналау имараттарында мнан баса, негiзгi шыатын есiктi йнд басып, алан жадайда паналаушыларды шыаруа арналан авариялы шыу жолы ораышты — тыыз жабылан апатармен, есiктермен немесе соы толынынан орайтын баса да рылылармен жабылады.
Паналау имараттарыны тыыз бекiтiлуiн, есiктерiн, апатарын жауып, сзгi-желдеткiш агрегатын осаннан кейiнгi блме ауасыны ысымынан бiлуге болады, ал атмосфера ысымынан бiршама жоары болуа тиiс. ысым млшерi су баанасыны шамамен 5 млн метрiндей болады.
Паналау имараттарында жасырынушыларды за уаыт болуына ажеттi алыпты жадай жасау шiн оны сумен, электр жарыымен, канализация жйелерiмен жабдытайды. Сонымен бiрге паналау имараттарында радиохабарын беретiн репродуктор нктесi, телефон жне ртке арсы олданылатын жабдытар орнатылады.
Паналау имараттарында оны сипаттамасы мен оны ктiп-стауды тртiбi крсетiлген жаттар; паналау имаратыны паспорты мен жобасы; сырты жне iшкi жйелердi жобалары; ктiп-стау тртiбi мен оны жарааттандыру табелi; паналау имаратыны жай кйiн тексеру орытындыларын жазып отыратын журнал жне т.б болуы керек.
Паналау имаратын бейбiт кезде пайдалананда оны тiкелей арналан масатына кшiретiн, сондай-а соыс кезде онда адамдарды жасырынуына ажеттi жадайды амтамасыз ететiн барлы талап орындалуа тиiс. Сондытан да паналау имараттарын бейбiт уаытта пайдаланан кезде оны блмелерi мен жабдытарыны белгiленген мерзiмге даяр болуы амтамасыз етiлуге тиiс.
Паналау имаратын белгiленген масатта пайдалануа даярлау шiн блмелердi босатып, орындытар мен нарлар орнатылуын, есiктер мен люктердi, желдету каналдарындаы клапан-блгiштердi ааусыздыын, барлы жйелер мен рылыларды жмыс iстеуiн баылау ажет.
Шыу жолын жне ол шыатын ашы территорияны тазалап, паналау имараттарыны тыыз бекiтiлуiн, оны ораныс ралдарымен, барлау приборларымен жне авариялы аспаптармен жабдыталуын тексеру керек. Паналау имараттары андай мекеме мен йымны жмысшылары мен ызметшiлерiне арналса, оны жай-кйiне сол мекеме мен йымны басшысы жауап бередi.
Паналау имаратында адамдар болан кезде олара ызмет крсету шiн, сондай-а имаратты дрыс пайдалануына баылау жасау шiн азаматты ораныс бастыыны жарлыы бойынша арнаулы жасатар — ораныс имаратына ызмет крсететiн звенолар мен топтар рылады.
Паналау имараттарына адамдар азаматты оранысты “уе шабуылы аупi!“, “Радиациялы ауiп!“ дабылдары берiлгеннен кейiн жасырынады. Адамдарды жасыруды дер кезiнде жне йымшылдыпен жргiзу масатында паналау имараттары цехтара, учаскелерге, трын й басармасына, йлерге, подъездерге алдын-ала бекiтiлiп берiледi.
Паналау имараттарыны ораыш-тыыздалып бекiтiлген есiктерiн жне радиацияа арсы олданылатын паналау орындарыны сырты есiктерiн жабу объектi азаматты ораныс бастыыны бйрыымен немесе имаратты толуына арай оан ызмет крсету тобы (звеносы) командирiнi шешiмiмен жзеге асырылады.
Паналаушылар ораныс имараттарына жеке орау ралдарымен келедi, рi мiндеттi трде ажеттi азы-тлiк оры болуа тиiс. Олар ызмет крсету тобы адам рамыны барлы талаптарын мiндеттi трде орындауа жне тиiстi тртiптi сатауа жрдемдесуге мiндеттi.
ораныс орындары су басып, блiнiп, рт шыып, оларда зиянды газдар шоырланан жадайда, сондай-а микроклиматпен ауаны рамындаы газды млшерi тзуге болмайтын шекке жеткенде одан адамдар дереу шыарылады. имаратты желдеткеннен кейiн онда адамдарды айта паналауа болады.
Адамдарды заым ошаынан кшiрудi объектiнi азаматты ораныс штабы немесе ораныс имаратындаы ызмет крсету тобыны командирi йымдастырады. Ол шiн алдын-ала дайындалан барлаушылар шлюз (болмаса авариялы есiктен немесе кез-келген есiктен) арылы сырта шыады. Жадай жнiнде млiмет алан топ (звено) командирi, олайлы жадай боланда, адамдарды паналау имараттарынан шыару туралы шешiм абылдайды. Жасырынушыларды кшiру кезiнде колонналара блiнiп, жетекшiлер таайындалады, р жетекшiге кшiру жоспары мен компас берiледi. Топ жетекшiлерiнi арамаына химик-барлаушылар жне химик дозиметршiлер берiледi, ал олар кшу маршруты бойында радиациялы жне химиялы барлау жргiзiп, дозиметрлiк баылаулары iске асырып отырады.
Осы масат шiн р топа жеке дозиметрлер блiнедi.
Заым ошаынан ткен кезде сатану ажетi бйры болмай жеке орау ралдарын шешпеу; жеке тран абыраа, абыра жне салбырап тран растырмалара жаындамау, газ бен кштi сер ететiн улы заттар жайылан орындарды айналып ту: жерде зiлiп жатан жне салбырап тран электр сымдарынан аула жру керек.
Кшiрiлгендер колоннасы белгiленген жерде келгеннен кейiн олара медициналы кмек крсетiледi.
Тез трызылатын паналау имараттары
Тез трызылатын паналау имараттарында да адамдар орналасатын блмеде арапайым сзгi-желдеткiш немесе заводта жасалынан сзгi-желдеткiш орнатылатын орын, санитарлы тарап, авариялы шыу жолы болу керек. Шаын имараттарда санитарлы тараппен алдытар салынатын ыдыстар тамбура, ал суы бар бак адамдар паналайтын блмеге ойылуы керек.
детте, тез трызылатын паналау имараттарыны рылысына растырмалы темiр-бетон конструкциялары, мысалы инженерлiк жер асты жолдарына пайдаланатын коллекторларды элементтерi жне баса да материалдар пайдаланылады. Оны ораышты асиетiн арттыра тсу шiн мiндеттi трде кiрер ауыза оранышты-тыыз есiктер орнатылады.
Аынды ауаны радиоактивтiк тозанан улаыш жне бактериялы заттардан тазартатын м немесе шлак сзгiлерi, ал тозады тазалау шiн мата сзгiлер олданылады. Сондай-а мнда су йылан ыдыстар, паналаушылар шiн нарлар мен орындытар, жары беру приборлары болады.
Соы толынына арсы ауа соратын жне сырты шыаратын каналдары орауа шаын ораыш секциялар (3СУ-М), ааш жне металл дефлекторлар пайдаланылады.
Радиациядан орайтын паналау орындары
Мндай паналау орындары адамдарды радиоактивтiк заттармен атар радиациядан да орайды. Мндай адамдар жары сулесiнен, ткiш радиациядан жне ядролы жарылыс кезiнде iшiнара соы толынынан, сондай-а адамдарды терiсi мен киiмiн улаыш заттар мен аэрозольды бактериялы ралдарды жуынан да орай алады.
Радиациядан орайтын паналау орындары бейбiт кезде нерксiптiк, транспортты, мдени-трмысты жне коммуналды масата арналан объектiлердi жаадан салумен айта салу кезiнде, сондай-а категорияланбаан алаларда жне селолы жерлерде жргiзiлетiн трын й рылысыны жаынан салынады.
Бейбiт кезде соыс жадайында радиациядан орайтын панаалу орындары ретiнде е алдымен подвалдар, погребтер, сонымен бiрге ауылды жерлерде ккнiс сатайтын оймалар сондай-а тас йлер де пайдаланылады.
Подвалдар мен оларды пайдалану тиiмдi, йткенi оларды кп аржы жмсамай-а тез арада паналау орнынан бейiмдеп ою оай.
Радиациядан орайтын паналау орындарын жылу, су жне электр жарыымен жабдытау жмыс iстеп тран инженерлiк-коммуникациялы жйелер арылы жзеге асырылады, ал авариялы жары кзi ретiнде аккумуляторды жне электр шамдарын пайдалануа болады.
орау асиеттерiне арай радиациядан орайтын паналау орындары ш топа блiнедi:
• орау коэффициентi 200 н/е одан да жоары;
• орау коэффициентi 50-200-ге дейiнгiлер;
• орау коэффициентi 20-50-ге дейiнгiлер.
Паналау орындарыны орау асиеттерi радиация дозасыны лсiреу коэффициентiнен аныталады.
Ядролы жарылысты заымдаушы факторларыны арасында радиоактивтiк заымны айрыша орын алатынына жоарыда тоталды. йткенi ядролы жарылысты баса факторларына араанда оны сер ету зонасы лденеше есе кп. Ал радиоактивтiк заым ауылды жерлер мен жергiлiктi жне кшiрiлген халы тратын аудандар шiн те ауiптi.
Сондытан да бейбiт кезде салынатын радиациядан орайтын паналау орындармен атар жауды шабуыл жасау ауiптi туан кезде радиациядан орайтын арапайым паналау орындары да жаппай салынады. Селолы жерлерде мндай паналау орындары тек ана село трындарына ана лайыталып салынбай, кшiп келген халыты орналастыруа да сай етiп салынуы керек.
Паналау орындарын салуа барлы ебекке жарамды адамдар, сонымен бiрге iрi алалардан келген халы та тартылады.
Радиациядан орайтын паналау орындарыны рылысын салу мен жабдытау кезiнде оны сырты радиоактивтiк суленi аншалыты лсiрете алатыны есепке алынады. Сырты радиоактивтiк суле кшiн жерден 1 метр биiктiктегi млшерi бойынша есептейдi. Мысалы: ааш йлердi подвалдары радиацияны кшiн 7-12 есе, тас йлер 200-300 бiр жне екi абатты тас йлерiнi бiрiншi абаты 5-7 есе, кп абатты йлердi жоары абаттары – 50 есе кемiтедi. ыс кезiнде паналау орнына жылжымалы пеш орнына орнатылады.
Радиациядан орайтын паналу орындарында кiрер есiгiн жабдытауа зор кiл блiнедi. Ол, детте паналау орныны негiзгi блмесiне 90 градусты брыш жасап орналастыратын тыыз бекiтiлген тамбур трiнде жасалады. Тамбурды кiрер аузына, жымдасып жабылатын есiк ойылады, тамбурдан жасалан перде сталады.
Подвалдарды, погребтердi жне баса да ор, жертле сияты орындарды паналау имараттарына бейiмдеуге оларды ораышты асиеттерiн, тыыз бекiтiлуiн арттыру жне арапайым желдеткiштi орналастыру жмыстары жргiзiлуге тиiс.Подвалдар табии жолмен желдету шiн мржалармен жабдыталады. Погребтер мен йдi асты паналайтын орын етiп осылайша жабдыталады. Жеке тран погребтердi радиацияа арсы паналау орнына бейiмдегенде, оны стiне 60-70 см алыдыта топыра йiп, кiрер аузына жабылатын есiк орнатылады. Жерден азан жайлар болмаан жадайда, радиациядан арсы паналау орны ретiнде кдiмгi йлердi пайдалануа болады. йдi сырты абыралары ааш йiндiсiмен жне шлакпен алыдатылып, терезе мен баса да тесiктерi бекiтiледi, тбенi бел аашы берiк етiледi, й тбесi жне топыра шлакпен алыдатылады.
Жай паналау орындары
Жай паналау орындары – блара стi ашы жне жабы жыралар жатады. Олар адамдарды жары сулесiнен, ткiш радиациядан жне ядролы жарылыстан, ираан йлер мен имараттарды басып алуынан орайды. Жай паналау орындары алалар мен селолы жерлерде шабуыл ауiпi туан кезде паналау имараттары мен радиациядан орайтын осындай объектiлер жеткiлiксiз болан жадайда салынады. Мндай паналау орындары ксiпорындарды, йлердi, вокзалдарды, уежайларды, фермалар мен дала остарыны жне баса да адамдар кп шоырланан орындарды жанынан салынады. Жай паналау орындарына ор-жырлар да пайдаланады. Ор-жырлар рылысы жаынан арапайым, салуы арзана тсетiн паналау орындары болып табылады.
стi жабы ор-жырлар соы толыныны серiн 2,5-2 есе кемiтедi, жары сулесiнен толы орайды, ол ткiш радиациядан жне суле шарпуынан орануды арттырады. Ор жыраларды стiн 20 см алы балшыпен сылайды, сонан со алыдыы 60 см етiп топыра жабады, оны стiн шыммен бастырады. Оан тсу шiн баспалда жасалынады, желдетiлiп отыратын биiктiгi жер бетiнен лшегенде 1,5-2 м келетiн ауа тартыш мржа орнатылады. Мржаны жоары жаына кн аар жабылып, астыы жаына арнайы апа орнатылады. Радиоактивтiк ылал тсу аупi туан жадайда апаты 2-3 саата дейiн жауып оюа болады. Ор-жыраны есiгi ауа мен тоза кiрмейтiндей тыыз жабылуы керек. Ор-жыралар басып алмайтындай ауiптi жерден азылуы керек. Олар ауiптi жадайда тез жасырыну шiн ндiрiс орындарынан таы баса да халы кп шоырланатын жерлерден 400-500 м ашытытан ойылады. Паналау имаратын бейбiт кезде пайдалананда, оны тiкелей арналан масатына кшiретiн, сондай-а соыс кезiнде онда адамдарды жасыруына ажеттi жадайды амтамасыз ететiн барлы талап орындалуа тиiс. Сондытан да паналау имараттарын бейбiт уаытта пайдаланан кезде оны блмелерi мен жабдытарыны аман сатаулы, паналау имаратыны белгiленген мерзiмге даяр болуы амтамасыз етiлуге тиiс. Заым ошаынан ткен адамдарды, кшiрiлгендер колоннасы белгiленген жерде келгеннен кейiн олар транспорт ралдарымен ауiпсiз аймаа жеткiзiлiп, ажеттi медициналы кмек крсетiледi.

Радиациядан орайтын паналау орындары— жер радиоактивтік заттармен заымданан кезде адамдарды иондаушы сулелерді, жары импульсіні, ткіррадиацияны серінен, ішінара химиялы жне радиоактивтік заттардан, биологиялы ралдардан жне соы толыныны серінен орайтын орын.

Радиациядан орайтын паналау орындарыны ораышты асиеттері радиация дозасыны лсіреу кэффициентімен аныталады. ораышты асиеттері жаынан радиациядан орайтын паналау орындары 50-ден 200ге дейінгі орау коэффициентіне арай топтара блінеді. Радиациядан орайтын паналау орындары ретінде е алдымен й астындаы подвалда, ралар жне баса жер асты жайлары пайдаланылып, олар радиациядан орайтын паналау орындарына койылатын талаптара сай жабдыталуа тиіс. Олар радиациядан орайтын паналау орындарына бейімделіп жасалады: терезе ойытары бітеліп, тбесіне жне абыраларына топыра абаты тгіледі, ауа тарту жне ауа шыару желдеткіштері орнатылып, жылу жне су жретін бырларды ішке енгізілген жерлері, есік ойытары ауа кірмейтіндей етіп бітеледі. Жылу, сумен амтамасыз ету, электр жарыы — инженерлік-коммунаалы тораптардан, ал авариялы жары беру — аккумуляторлардан немесе электршамдардан беріледі.

Санитариялы торап бір-екі ойыы жне ауа тартатын желдеткіш тесігі бар оыс тгілетін шыр трінде жасалады. Су быры жо кезде р адама тулігіне 2 л. есебімен ауыз суа арналан тасымалданатын бактар орнату карастырылады.