Таырыбы. Ксіпкерлік: мні мазмны мен алыптасу шарттары
Дріс.
1.Ксіпкерлікті мні мен мазмны, негізгі функциялары.
2.Ксіпкерлікті масаттары мен міндеттері, белгілері жне йымдастыру аидалары.
3.Ксіпкерлікті объектілері мен субъектілері, жзеге асыру шарттары.
Сабаты масаты: ксіпкерлікті мні мен пайда болу шарттары жне даму факторларын, ксіпкерлікті экономикадаы орны туралы мліметтер беру. Ксіпкерлікті негізгі трлері мен салалары зерттеу. Ксіпкерлікті негізгі йымдастырушылы нысандарын анытау.
Негізгі терминдер:ксіпкер, ксіпкерлік, туекел, бизнес, ндіріс, экономикалы белсенділік, экономикалы ресурстар, акционерлік оам, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, концерн, ассоциация, консорциум, синдикат, картель
1. Ксіпкерлік экономикада орталы орына ие жне ол леуметтік-экономикалы былыс ретінде ке спекторлы оамды арым-атынастарды амтиды.
Р «Ксіпкерлік» Кодексіні (29 азан 2015 ж.) 2-бабында:
Азаматтарды, оралмандарды жне зады тлаларды млікті пайдалану, тауарларды ндіру, сату, жмыстарды орындау, ызметтер крсету арылы таза кіріс алуа баытталан, жеке меншік ыына (жеке ксіпкерлікке) не шаруашылы жргізу немесе мемлекеттік ксіпорынды жедел басару ыына (мемлекеттік ксіпкерлікке) негізделген дербес, бастамашыл ызметі ксіпкерлік болып табылады. Ксіпкерлік ызмет ксіпкер атынан, оны туекел етуімен жне мліктік жауапкершілігімен жзеге асырылады.
Мнда ыты, психологиялы тарихи сттер крініс алады. Сондай-а ксіпкерлік рекет тіршілігімізді экономикалы жадайына да атысты екені аны.
А.Смитті (Адам Смит, философ; шотланды экономист,) ойы бойынша ксіпкер сауда-сатты масатты жзеге асыру жне пайда тсіру шін экономикалы туекелге баратын меншік иесі болып табылады. Ол ндірісті зі жоспарлайды, йымдастырады жне соны нтижесіне иелік жасайды.
Бгінгі тада ксіпкер деп ажетті ралдары (зінікі немесе арыза алан) бар пайдалы жмысты йымдастырушы адамды айтады.
Бларды атарына жататындар: шаын ксіпорындарды иесі, акционерлік оамны басарушысы, кооперативті жетекші жне шаруашылы бірлестіктеріні менеджерлері (жалдамалы басшы).
Экономикалы дебиеттерде ксіпкерлікті йымдастыруды ш шарты айтылып жр:
Біріншіден, ксіпкерлікпен айналысу дегеніміз - аталан субъектіні (ксіпкерлікті) шаруашылы рекет трін, оны жоспарлау; німді ткізуде жне тадауда, т.б. оларды жиынты бостандыы мен ытары болуы керек деген сз.
Екіншіден, ксіпкерлікпен айналысатын адамдарды ндіріс рал-жабдытарына, німге жне табыса иелік ыы болуы маызды шарт.
шіншіден, зін-зін басару мен шаруашылыты тадауда бостандыты, инвестициялауды наты амтамасыз ететін белгілі бір экономикалы орта жне олайлы жадай ажет.
Толыыра айтанда, белгілі бір ксіпкерлікпен айналысу шін — нарыты бсекелестік тртіп бойынша, шаруашылы жргізуге олайлы жадай туызу.
Ксіпкер дегеніміз — белсенді, жаалыа, оны тез жзеге асыруа бейімділік танытады; нысаналы нтижеге жмыс істейді; іскер адамдар арасында зін еркін сезінеді; зіне жне серіктестіктеріне ата талаппен арайды; адамдарды басаруа, оларды рдайым рухтандырып, іс-имылдарын йлестіріп отыруа бейім, икемді адам болып келеді. Ксіпкерді нарыты экономиканы баса агенттерінен айырмашылыы — зіні экономикалы рекетіні нтижесінде пайда тсіре білетіндігі.
Пайда — ксіпкерді сранысты амтамасыз ету масатымен шыындалан аржы мен баа арасындаы айырмашылы. Ксіпкер— нарыты байланыстарды алыптастыратын жне дамытатын белсенді тла болып табылады. Ксіпкерлік ажеттілік немесе тапырлы ксіпкерлерді бір-бірімен байланысты трт ызметтері арылы сипатталады. Олар:
а) ксіпкер жер, капитал, ебек ресурстарын біркелкі згеріс жне ызмет процесінде штастыру шін з тарапынан ынталылы білдіре отырып, оларды з олына алады;
б) бизнесті йымдастыру мен жргізу процесінде ксіпорынны рекеттік баытын жне оны тиімді жмыс істеуін анытайтын негізгі шешімдерді абылдау шін міндеттеме алады;
в) жаашыл, коммерциялы негізінде жаа німдер, жаа ндірістік технология жне тіпті бизнесті йымдастыруды жаа нысандарын енгізуге ынтасы бар адамдар;
г) жоарыда айтылан ксіпкерді ш ызметін тадаудан шыатын орытынды: ол туекелге бел буан адам.
Ксіпкерлікті менеджменттен жне оны басарушыдан аражігін ажырата білу ажет. Ксіпкер — бл меншік иесі, рі ол шаруашылыпен тікелей араласады. Ол нарыа зіні дербес жауапкершілігі арылы туекелге баратын адам. Ал менеджмент -жалпы ндіріс пен тауар айналымын тиімді жргізу мен пайда табу масатында басару жйесі мен формаларыны, дістері мен ралдарыны жиынтыы болып табылады.
Менеджер — шаруашылыты йымдастыру мен басару жаынан арнайы ксіптік білімі бар жалдамалы басарушы, ол з рекеттерінде мліктік жауапкершілікті мойнына алмайды. Ксіпкер іс-имылы мен трмыс жадайларына, мінез-лытарына арай екіге блінеді: Біріншісі, брыны классикалы ксіптік шаруашылыты (ксіпорын, фирма) олда бар ішкі ресурстарын тиімді пайдалана отырып, нтижелі рекет жасайтын ксіпкерлік. Екіншісі, азіргі тпелі кезеде рекет жасайтын ксіпкерлік. Бл жадайда ксіпкер олда бар пайда кзін емес, р трлі млікті пайдалану арылы рекет жасайды. Демек, ксіпкерлікті бірінші трі олда бара баытталса, ал оны екінші трі ксіпкерлік йымдастыру-ыты жаынан: жеке дара ксіпкерлік, компаниялар жне серіктестік болып бірнеше трге блінеді.
Ксіпкерлікті трлері.
1.Атаратын міндетіне арай ксіпкерлікті мынадай трлері болады:
· ндірістік ксіпкерлік бл тауар ндіру мен ызмет крсетумен байланысты ксіпкерлік.
· Коммерциялы ксіпкерлік бл нім ндірумен байланыссыз тауарлар мен ызметтерді айта сату бойынша операцияларды жргізумен ерекшеленетін ксіпкерлік. Коммерциялы ксіпкерлікті іс рісі тауар биржалары мен сауда мекемелері.
· аржылы ксіпкерлік бл сату, сатып алу объектісі аша, валюта, нды ааздар болып табылатын коммерциялы ксіпкерлікті трі. аржылы ксіпкерлікке коммерциялы банктер жне ор басару мселелері жнінде кмектер крсетумен айналысатын ксіпкерлік.
§ Сатандыру ксіпкерлігі бл белгілі бір жадайларды сатандырудан сатандыру тлемін алу нтижесінде пайда болатын аржылы ксіпкерлікті трі.
§ Делдалды ксіпкерлік бл белгілі бір ммілеге мдделі тараптарды біріктіретін ксіпкерлік.
2.Меншік трлері бойынша:
жеке меншік, мемлекеттік, муниципальды, сонымен бірге оамды рылым меншігі.
3.Меншіктер саны бойынша:
ксіпкерлік іс жеке адамны немесе коллективтік болуы керек
4. Ксіпкерлік формасы бойынша екіге блінеді:
жымды-ыты; жымды-экономикалы.
А. жымды–ыты ксіпкерліктер.
Олар з капиталын осады жне рбір мше зіні капиталымен жеке жауап береді.
Б. Ксіпкерлікті жымды экономикалы формасы:
концерн, ассоциация, консорциум, синдикат, картель.