ІІІ. Жаа білімді мегеру
1. Этнос ымы, этноним
2. Этнопсихология
3. Этникалы ассимиляция
4. Этноцентризм
5. Р-да этникалы кптрлілік
«этникалы кптрлілік – адамзат
тіршілігіні тиімді формасы»
Л.Н.Гумилев
1. Этнос, этникалы ауымдасты - [грек, ethnos - тайпа, халы] - бір халыты екіншісінен ажыратуа ммкіндік беретін орта белгілері бар ауымдасты. "Этнос" ымы лі кнге бірыай тсіндірілмейді. Ке маынада, "этнос" ымын кпшілік зерттеушілер барлы дрежедегі этникалы жйелер жиынтыы ретінде тсіндіру алыптасан (тайпа, халы, лт жне т.б.). Алайда, кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жйе ретінде арастырады (субэтностар, суперэтностармен атар жне т.б.).
Тар маынада алашыларды бірі болып "этнос" ымына анытама берген М. Вебер: "Этнос - мшелері сырты бейнелеріні, дет-рыптарыны састытарына арай немесе орта отаршылы не кші-онды басынан ткерген тадырлас тарихына арай здеріні шыу тектеріні бір екендігіне сенетін топ".
Этноним - андай да бір этникалы топ атауы. Этникалы топ - ке маынада, натылы этникаа негізделген адамдар тобы, яни, рбір жеке адам туаннан иемденетін леуметтік жне мдени бірегейлік. "Этникалы топ" ымы 1950-1960-шы жж. пайда болды. Ол "тайпа" ымыны орнын басты.
азіргі кезде "этникалы топ" ымы оамды ылымдарда екі негізгі мнге ие.
Í Біріншісі, этникалы топа барлы осы этносты райтын адамдар тобын жатызу.
Í Екіншісі, этиникалы топ пен лтты арсы ою. Соысында лт пен этникалы топ арасындаы айырмашылы бірнеше факторлармен байланыстырылады.
2. Этнопсихология - [грек, ethnos - ру, тайпа, халы] - леуметтік жне саяси психологияны рамдас блігі; адамдар психикасыны этникалы ерекшеліктерін, лтты мінез- лын, лтты сана-сезім ызметі мен задылытарын, этникалы стереотиптерді зерттейтін пнаралы баыт. лтты психологиядаы бастысы "лтты рух" деп араан М.Лаарус пен Х.Штейнталь (1860) "халытар психологиясы" мектебінен бастау алады. XX . басында бл идеяларды В.Вундт "халытар психологиясында" жаластырды. азіргі этнопсихология таырыбы трысынан да, дістері жаынан да бірттас емес.
3. Этникалы сіісу (этникалы ассимиляция) - бір этнос кілдеріні сол ортада тратын баса этникалы топтарды тілін, мдениетін, дет-рпын, салт-дстрін сііріп, нтижесінде здеріні тл мдениетінен, тілінен, дет-рып, салт-дстрінен айырылып, этникалы тиесілік санасыны згеруі. Этникалы сіісуді кшейіп, арын алуында элем, айма, мемлекет халытарын интернациоландыру шешуші рл атарады. Бл процесс кбіне бытыраы орналасан этностарда аса арынды жреді. Нтижесінде этнос баса этносты рамын толытырып, солара "сііп" кетеді. Этникалы сіісуді кшеюіні таы бір арнасы - лттыаралас некені кбеюі.
4. Этноцентризм - [грек, ethnos - тайпа, халы, centrum - шоырлану, орталы] - адамны мірдегі барлы былыстарды з этникалы тобыны ндылытарымен лшеп, баалауа бейімдігі; з мір салтын арты кріп, басалара тау. ымды 1883 ж. Л.Гумплович енгізіп, 1906 ж. У.Г. Самнер дамытты. Оны пікірінше, этникалы топты ішіндегі атынастар мен топаралы атынастарды арасында айырмашылы алша. Егер топты ішінде жолдасты жне ынтыматасты басым болса, топтар арасында кдікті, шблі, кмнді жне жауласу басым. Этноцентризм бір жаынан этникалы топты бірлігін алыптастырып, крсетеді. арабайыр дегейде баса этникалы топтара салын арайды.Этноцентризм идеология ретінде - лтты-этникалы санасезімні теориялы дегейі дамуыны німі.
5. лемдік тарихты иын кезедерінде бостандыа ол жеткізген жас туелсіз республика асырлар бойы алыптасан адамгершілік-этикалы аидалар мен мірлік станымдара негізделген рухани байлыа бай азастанны поликонфессионалды халына айналады.
«Бізді р алуан лттар мен лыстар арасында мір сретіндігіміз – тадырды тартуы. Басты масатымыз – глденген кплтты мемлекет рымыз келсе, біз гуманизм, этникааралы толеранттылы аидаларын стануымыз ажет»,- деп атап тті Президент Нрслтан Назарбаев.
Ежелгі аза жері азіргі тада 140 этнос пен 17 конфессия кілдеріні жылы ясына айналып отыр. Ел халыны басым блігіні біртекті бадарын жасауды, этникааралы келісім мен зара сыйласты толеранттылыын алыптастыруды амтамасыз ететін, трлі мдениеттер мен ркениеттерді бейбіт тіршілік кешуіні бай, тарихи тжірибесі жинаталан.