Нары жадайында сатандыруды рлі мен ызметі
Сатандыру – оамны экономикалы атынастарыны айрыша сферасын бейнелейтін кне категорияларды бірі. Сатандыру сферасы адам міріні, ндірістік жне леуметтік экономикалы ызметті барлы жаын амтиды. Сатандыруа трткі болатын басты себеп – бл ндіріс пен адам міріні ауіп – атерлі сипаты. Сондытан ндіріс процестерін жаластыру, азаматтарды жекелеген санаттарыны мір тіршілігі мен л – ауатын олдап отыру масатында оларды сатып алу шін оамны, жеке ндірушілерді, оларды топтарыны (салалы жне ауматы аспектілерінде( натуралды – заттай осалы орларын да немесе резервтерін де, сондай – а аша ресурстарын да кіріктіретін ажетті аражаттары болуы тиіс. Мндай аша аражаттары детте резерв пен саты орлары трінде алыптасады.
В.В.Шахов мынадай анытама берген: “... Сатандыру нарыы – сату-сатып алу объектісі болып саты орау табылатын, оан деген сраныс пен сыныс алыптасатын ерекше леуметтік-экономикалы рылым, аша атынастарыны белгілі бір сферасы”.
Сатандыруды масаты - оамды дайы ндірісті здіксіздігін амтамасыз ету шін азаматтарды, мліктерді, ндіріс процестерін оамды жне жымды орау болып табылады.
Сатандыру категориясы шін мына белгілер оан тн болып келеді:
1 атынастарды ытималды сипаты;
2 атынастарды ттенше (жай емес) сипаты (кез келген ауымда - мемлекеттік, айматы дегейде, ксіпорын немесе оны блімшесі, жеке адам дегейінде).
Сатандыру категориясыны аржы категориясымен орта згеше белгілері бар:
- саты атынастарыны ашалай сипаты,
- сатандыруды оамды німні нын айта блуге атысуы,
- оны іс – имылы аша орларын жасап, пайдаланумен осарланып отыруы,
- саты атынастарыны бір блігіні міндетті сипатыны болуы.
- аша орларын жасап, пайдалану кезіндегі саты баламалылыы барлы жадайда бола бермейді (атынастарды баламасыздыы).
Сатандыру шеберінде мемлекет саты ресурстары меншігіні субьектісі болып келетіндіктен сатандыру жалпы мемлекет аржысыны рамды блігі болып табылады, алан барлы жадайда саты ісін (ызметті, бизнесті) экономикалы жйе шеберіндегі айрыша сатанушыа немесе оны айта блу процестерін жзеге асыратын арнаулы аржы кредит институты ретінде арауа болады.
Сатандыруды экономикалы мні барлы атысушыларды тлемдері есебінен оыс оиаа шыраана кмек крсетілетіндігінде. Демек, сатандыру - олайсыз былыстар мен ктпеген оиалар болан кезде жеке жне зады тлаларды мліктік мдделерін орау жне пайдалану жніндегі айта блгіштік атынастарды айрыша сферасы.
Сатандыруды экономикалы мніне бл категорияларды оамды арналымыны крінісі ретінде оны блу, темдік, жинаты жне баылау функциялары сай келеді.
Блу функциясы: бл функцияны згешілігі айта блу ретінде крінуі. Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын аржыландыру жолымен саты жадайыны болу ммкіндігін жоюа бгіледі. Жеке басты сатандыруда блу функциясы сатандыруды тиісті трлеріні жинаты функциясына бгіледі.
Баылау функциясы саты тлемдерін жмылдыруды жне саты орын ата масатты пайдалануды амтамасыз етуге байланысты болатын тараптарды наты атынастарында крінеді.
Соы уаытта біратар зерттеушілер сатандыруды экономикалы категориясын сипаттау шін туекелдік функциясын арауды сынады, йткені саты туекелі сатандыруды негізгі арналымымен - олайсыз оиалардан болан зиянны орнын толтырумен байланысты.
Сатандыру - бл оам міріні маызды саласы болып табылады, сол себепті мемлекет бл саланы ерекше кіл білдірусіз алдырмайды. Социализм кезінде бл тгелімен мемлекеттік ызмет болып табылады, ал зіргі уаытта болса мемлекет тек сатандыру ызметін мемлекеттік реттеп отырумен шектеледі. Бірінші кезекте сатандыру атынастарына атысушыларды жріс-трыс ережелерін белгілеп отыратын нормативтік ыты актілер шыару жолымен жзеге асырылады. Сатандыруа арналан ыты нормаларды орындалуын амтамасыз ету шін мемлекет сатандыру саласындаы задылыа адаалау жргізеді, ол шін арнайы мемлекеттік органдар рады.
Экономиканы нарыты атынастара кшуі, ксіпкерлік ызметті дамуы, тауар мен айырбас шеберіні, шаруашылы жргізуші субьектілер арасындаы зара келісімшарт міндеттемелеріні кееюі сатандыру арылы болатын кепілдіктерді берік жйесін талап етеді. Тек сатандыру негізінде ана материалды игіліктерді ндіру, блу, айырбастау жне ттыну процесінде пайда болатын оамды жне жеке мдделерді орау ммкін болады.
Сатандыру орыны тарихи трде аныталан йымдастырушылы формасы сияты кез келген сатандыру компаниясыны ызметі ыли экономикалы ортамен тыыз байланыста болады. Берілген экономикалы ортада функционалданатын сатандыру компанияларыны жиынтыы сатандыру жйесін райды. Нарыты типті экономикасында сатандыру жйесіні негізгі масаты компаниялар мен фирмалара белгілі бір кепілдіктерді амтамасыз ететін сатандыру жне консультациялы ызметтер комплексін крсету; жеке клиенттерге – кнделікті жне сенімді сатандыру ызметін крсету, замерзімді жеке масаттара жету.
“Сатандыру нарыы” тсінігі отанды экономикалы дебиеттерде жаында ана олданыла бастады. Сатандыру ісіндегі мемлекетті монополиялы жадайында сатандыру нарыыны болуы туралы сз де озалмаан.
Сатандыру ызметтері нарыыны мні сатандыру табиатынан крініс табады. Мені ойымша, бл тсінікті жетекші алым-экономисттер кзарасы трысынан арастыру керек.
Сатандыру терминдері сздігі келесідей талылама береді: “Сатандыру нарыы – саты ораудаы оамды ажеттіліктерді анааттандыру процесінде айрыша тауарды сату-сатып алу бойынша пайда болатын экономикалы атынастар жйесі”.
Ке маынада сатандыру нарыы сатандыру німін сату-сатып алумен байланысты барлы экономикалы атынастарды жиынтыын білдіреді. Нары сатандырушы мен сатандырылушы арасындаы тыыз байланысты амтамасыз етеді. Тар маынада сатандыру нарыы – сатандыру оамдарыны жиынтыы.
В.М.Родионова зіні “Финансы” оулыында мынадай анытама сынан: “Сатандыру нарыы – бл сату-сатып алу объектісі болып арнайы ызмет – саты орау табылатын, оан деген сыныс пен сраныс алыптасатын аша атынастарыны ерекше сферасы”.
Ю.Бугаев зіні маалаларыны бірінде былай деп жазан: “Мемлекетті реттеушілік серіні негізінде сатандырылушыларды белгілі бір ажеттілігін анааттандыратын сатандырушы зіні ерекше тауарын (сатандыру) ткізе алатын ерекше сатандыру нарыы пайда болады. Сатандыру нарыы сатандырушы мен сатандырылушы арасындаы экономикалы атынастарды ортатастандырады”.
Осы тсініктерді (анытамаларды) талдауы негізінде авторларды барлыы келесідей кзараса ие болан деген орытынды жасай аламыз: “Сатандыру нарыы – бл “сатандыру ызметі” деген айрыша тауарды сату-сатып алумен байланысты экономикалы атынастарды жиынтыы”.
Осылайша, сатандыру нарыы арамаында бір жаынан, уаытша бос сатандыру орларыны аражаттары болады, ал екінші жаынан, сатандыру нарыыны оларды жоары табыс келетін жне салынан аражаттарды тез айтарылуын амтамасыз ететін ызмет сфераларына салуа ммкіндігі болады.
Сйкесінше “сатандыру нарыы” тсінігі оны мні есебінен ашылады. Бріміз білетіндей, мн философиялы категория ретінде белгілі бір былысты ішкі мазмны деген маынаны береді.
Сатандыру нарыыны мні “сатандыру ызметі” жне “сатандыру туекелі” категорияларын арастыру кезінде аныталады. Осы жерде “... нары пен сатандыру туекелі зара байланысты”. Бір жаынан, нары сатандыру туекеліне сер етеді, екінші жаынан – алыптасан жадайа байланысты сатандыруды тсілі мен шарттары дайындалады.
Сатандыру нарыында келтірілген нсандар территориялы ана емес, сондай-а уаыт аспектісінде арастырылады. Осымен бірге сатандырылушылар арасында сатандыру орын айта блу тиімді болу шін, айтарлытай лкен территория жне де сатандырылан адамдарды саны айтарлытай аз болу керек. Осы шарттар саталан кезде ана лкен территорияларды амтыан апаттар нсандарын лестіру ммкін болады.
Кездейсо жадайлардан туындаан нсанды уаыт бойынша лестіру бір шаруашылы жыл шегінен асып кетуі ммкін. Ттенше жадайлар бірнеше жыл болмауы ммкін жне оларды наты болатын кні белгісіз болады. Бл жадай олайлы жылдары тскен сатандыру тлемдеріні бір блігін олайсыз жылдары болатын ттенше жадайларды теуді айнар кзі ретінде олдану шін резервтеу ажеттілігін тудырады.
Сатандыру нарыыны ерекше белгісі болып сатандыру корына жиналан сатандыру тлемдеріні айтарымдылыы табылады. Сатандыру тлемдері ммкін болатын нсанды теуге арналан нетто-тлемдерді жне сатандыруды жргізуші сатандыру йымын стау шін жнелтпе шыындардан тратын сатандыру тарифтеріні негізінде аныталады. Нетто-тлемдерді барлы сомасы белгіленген уаыт кезеінде нсанды теу нысанында айтарылады. аражаттарды айтару белгісі сатандыруды несие категориясына, ал сатандыру нарыын аржы-несие нарыына жаындатады.
Сатандыру оры аражаттарыны шоырлануы – сатандыру нарыын йымдастыруды негізгі аидаты. Бл аидат кез-келген сатандыру йымы шін анытаушы болып табылады.
Сатандыру йымы – сатандыру орыны жмыс істеуіні тарихи аныталан оамды нысаны. Сатандыру компанияларына техникалы-йымдастырушылы бірлік жне блек млкіні, ресурстарыны болып, экономикалы айналымда туелсіз болуы тн. Экономикалы туелсіз сатандыру йымдары бір-бірімен айта сатандыру жне орта сатандыру негізінде з атынастарын алыптастырады.
Сатандыру нарыыны болуыны міндетті шарты болып сатандыру ызметтеріне деген оамды ажеттіліктерді болуы жне сол ажеттіліктерді анааттандыра алатын сатандырушыларды болуы табылады. Отанды экономиканы нарыа туі экономикалы атынастар жйесіндегі сатандырушыны рлі мен орнын згертеді. Сатандыру компаниялары шаруашылы мірді толы ылы субъектілеріне айналуда.
Сондай-а, сатандыру нарыыны алыптасуы шін ксіпорындар мен йымдарды, халыты млкін саты орау шін сйкес сатандыру орларыны болуы шарт. Бірнеше миллиондаан теге сатандыру сомасы жне де зіні ірі капиталы бар ондаан сатандыру компаниялары болуы керек.
Сатандыру нарыыны ызмет етуіні негізгі задары болып н заы мен сраныс жне сыныс заы саналады.
Сатандыру нарыы тауарлы шаруашылыты даму процесінде алыптасады жне де соысыны ажырамас элементі болып табылады. Айтылан екеуіні де пайда болуыны шарты болып оамды ебек блінісі жне ртрлі меншік иелеріні болуы табылады. Сатандыру нарыы нарыты атынастардаы субъектілерді дербестігін, оларды сатандыру ызметін сату-сатып алу бойынша те ылы серіктестігін, клдене жне тік байланыстарды дамыан жйесін, бсекелестікті болжайды.
Мемлекет экономикасындаы сатандыруды нарыты атынастар инфрарылымыны ызмет етуіні негізгі элементі ретіндегі рлі артуда. Бл жерде экономикалы инфрарылыма сатандыру механизмін енгізу мен мемлекеттегі сатандыру нарыыны з инфрарылымын ру сияты екі параллель процесс жайлы сз болуда.
Жргізілген зерттеулерге сйкес, сатандыру нарыыны мні – адамдарды, шаруашылы рылымдарды, ксіпкерлік жне коммерциялы фирмаларды, ндірістік ксіпорындарды ртрлі кездейсо жадайлардан саты орауа деген ажеттіліктерін анааттандыруда.
Сатандыру нарыыны экономикалы мні материалды немесе баса да нсан келтіре алатын сатандыру туекеліні болуымен шарттасылан айта блушілік аша атынастарымен сипатталады.
Бір жаынан, сатандыру ызметтеріні нарыы – бл сатандыру німін сату-сатып алумен байланысты экономикалы атынастар жиынтыы, ал екінші жаынан, сатандыру ызметін сату-сатып алумен байланысты бірнеше нарыты атынастар субъектілері арасындаы те ылы жне жауапкершілікті серіктестік.
Сйкесінше, нары сатандыру бизнесіні белсенді дамуы, кптеген сатандыру йымдарыны рылуы мен ызмет етуі шін объективті жадайлар жасайды. Осылайша, сатандыру нарыы белгілі бір жадайлар жасалан кезде азастанны экономикалы атынастары мен байланыстары жйесінде айтарлытай маызды рл ойнар еді. азірді зінде сатандыруа деген кзарас згеруде. Сатандыру ызметтері нарыында мдделерді жаа топтары алыптасуда. Сатандыру нарыы нарыты атынастар ралдарыны ішінде ны орын алуда.