Саты рыногыны мні жне оны йымдастыру

 

 

Саты келісімшарттарын жасауа жне саты операцияларыны нтижелігіне жетуге ынталы тараптарды зара іс-имылы саты рыногында жргізіледі.

Саты рыногы дегеніміз аша атынастарыны сферасы, онда сатып алу-сату объектісі «ерекше тауар» - саты ызмет болып табылады жне оан деген сыным мен сраным алыптасады.

азастан Республикасы саты рыногыны атысушылары мыналар болып табылады:саты (айта сатандыру) йымы; саты брокері; саты агенті; сатанушы, сатандырылушы, пайда алушы; актуарий; укілетті аудиторлы йым (укілетті аудитор); зара сатандыру оамы; сатандырумен байланысты ксіпкерлік ызметті жзеге асыратын зге де заи жне жеке тлалар.

Саты ызметі саты (айта сатандыру) йымы жзеге асыратын ксіпкерлік ызметті негізгі трі болып табылады; бл ызметтен баса ол ызметті мынадай трлерін: инвестициялы ызметі; тиісті жинатаушы саты шартында кзделген сатып алу сомасы шегінде зіні сатанушыларына арыз беруді (саты йымы шін); саты (айта сатандыру) йымдарыны ызметін автоматтандыру шін пайдаланылатын арнаулы бадарламалы амтамасыз етуді сатуды; апарат берілімдеріні кез келген трлерінде саты ісі жне саты ызметі жнінде арнаулы дебиет сатуды; брын з мтаждары шін сатып алынан (саты (айта сатандыру) йымы шін) немесе оны арамаына саты шарттарын жасауа байланысты келіп тскен (саты йымы шін) млікті сатуды немесе жала беруді; саты ызметіне байланысты мселелер бойынша консультациялы ызмет крсетуді; саты (айта сатандыру) саласында мамандарды біліктілігін арттыру масатында оуды йымдастыру мен жргізуді; саты агенті ретінде саты делдалы болуды; консорциум немесе жай серіктестік руа атысуа ылы.

Саты йымдары таратылан жадайда саты йымдары, сатанушылара (сатандырылушылара, пайда алушылара) саты тлемдерін жзеге асыруа кепілдік беретін ор руа ылы. Жрта млім, Саты тлемаыларын кепілдендіру оры рылан.

Мемлекет азастан Республикасыны кімет арылы ана саты (айта сатандыру) йымыны рылтайшысы жне акционері бола алады.

Жарылы капиталыны 50 пайызынан астамы мемлекетке тиесілі йымдар саты (айта сатандыру) йымдарыны рылтайшылары жне акционерлері бола алмайды.

Мемлекет зі рылтайшысы немесе акционері болып табылатын саты (айта сатандыру) йымыны міндеттемелері бойынша, егер азастан Республикасыны занамалы актілерінде згеше кзделмесе, оны жарылы капиталына салан аражаты шегінде жауапты болады.

Саты (айта сатандыру) йымы міндетті трде мынадай алалы органдар ра алады: директорлар кеесі – басару органы; басарма – атарушы орган; тексеру комиссиясы - баылау органы.

Саты (айта сатандыру) йымыны рылтайшылары мен акционерлері сатып алатын акцияларына ашаны тек ана лтты валютамен тлеуге міндетті.

рылатын саты (айта сатандыру) йымыны жарылы капиталыны е аз млшерін оны рылтайшылары оны мемлекеттік тіркеуден ткізген кезге дейін толы тлеуге тиіс.

Сатандыру саласындаы мемлекеттік реттеуді негізгі міндеттері мыналар болып табылады: азастан Республикасында траты саты жйесін жасау мен олдау жне лтты саты рыногыны инфрарылымын алыптастыру; саты рыногын реттеу жне саты ызметін адаалау; сатандыруды негіздерін задармен баянды ету, міндетті сатандыру жйесіне азастан Республикасыны атысу аидаттарын белгілеу; сатанушыларды, сатандырушыларды жне пайда алушыларды ытары мен зады мдделерін орау.

Саты саласындаы мемлекеттік саясатты іске асыруды, саты рыногындаы істі жайына мемлекеттік баылау жасауды амтамасыз етуді оса, укілетті орган жне мемлекетті зге де органдары з зыры шегінде жзеге асырады.

азастан Республикасыны занамалы актілерінде тікелей кзделген жадайларды оспаанда, мемлекеттік органдар мен оларды лауазымды адамдарыны саты (айта сатандыру) йымы мен саты брокеріні сатандыру ызметіне араласуына тыйым салынады.

Укілетті орган – азастан Республикасыны задарына сйкес саты рыногын реттеу жне саты ызметін адаалау жніндегі функциялар мен кілеттікті жзеге асыратын мемлекеттік орган.

Саты (айта сатандыру) йымыны тлем абілеттігі оны з аржылы міндеттемелерін уатылы жне толы орындау абілетімен аныталады. Саты (айта сатандыру) йымы тлем абілеттігіні крсеткіштері, активтерді тімділігі ескеріле отырып, абылданан міндеттемелер арасындаы нормативтік араатынастарды саталуы болып табылады.

Саты (айта сатандыру) йымыны аржылы тратылыы сырты аржылы жне зге де факторларды олайсыз сер етуі ммкіндігін ескере отырып, саты жне айта сатандыру шарттары бойынша абылданан міндеттемелерді бкіл олданылу мерзімі ішінде зіні тлем абілеттігін сатау абілетімен айындайды.

Саты (айта сатандыру) йымыны аржылы тратылыыны крсеткіштері мыналарды кіріктіреді: жарылы жне з капиталыны е аз млшерін; активтерді ны жне оларды ртараптандырылу дрежесін; сатандыру резервтеріні жне зге де міндеттемелеріні млшерін; тлем абілеттілігіні крсеткіштерін; сатандыру жне айта сатандыру бойынша міндеттемелер клеміні араатынасын; крсетілетін саты жне айта сатандыру ызметіні пайдалылыын; жзеге асырылатын инвестициялы саясатты тиімділігін.

Саты (айта сатандыру) йымыны жне шоырландырылан негізде адаалау жзеге асырылатын тлаларды тлем абілеттілігі мен аржылы тратылыын адаалау олар шін пруденциялы нормативтер жне саталуа міндетті зге де нормалар мен лимиттер белгілеу арылы жргізіледі.

Пруденциялы нормативтерді укілетті орган белгілейді жне ол, атап айтанда: тлем абілетілігіні нормативтерін; аржылы траты нормативтерді кіріктіреді.

Саты (айта сатандыру) йымыны сатандыруды немесе айта сатандыруды жекелеген шарттары бойынша міндеттемелеріні е кп клемі з капиталы мен саты резервтері сомасыны 10 пайызынан аспауы керек.

Сатандыруды жне айта сатандыруды олданылып жрген шарттары бойынша абылдаан міндеттемелерін орындауды амтамасыз ету шін саты (айта сатандыру) йымыны актуарий есептеген клемде алыптасан саты резервтеріні болуы міндетті.

Саты резервтеріні аражаты тек ана саты (айта сатандыру) йымыны олданылып жрген сатандыру шарттары бойынша з міндеттемелерін орындауа байланысты саты тлемдерін жзеге асыруа арналан.

Саты (айта сатандыру) йымына санкцияларды укілетті орган не сот олданады: укілетті орган санкциялар ретінде мынадай шаралар олдануа: айыппл салуа; лицензияны олданылуын тотата труа; лицензияна кері айтарып алуа; саты (айта сатандыру) йымдарыны акцияларын оны акционерлерінен мжбрлеп сатып алу туралы шешім абылдауа жне оларды жаа инвесторлара сатуа; саты (айта сатандыру) йымыны басшы ызметкерлерін ызметтік міндеттіліктерін атарудан шеттетуге ылы.

Саты (айта сатандыру) йымы з ызметіні жыл сайына міндетті аудитін жргізіп отырады. Жыл орытындысы бойынша жасалынан аудиторлы орытынды саты (айта сатандыру) йымыны жылды аржы есептемесіні ажыраысыз блігі болып табылады.

Негізгі саты ызметінен алатын сатандырушыны табысы саты тлемдерімен жне зге саты ызметінен алынан табыстар мен шыыстарды (саты сомаларды тлеу жне саты ісін йымдастыру жне оны материалды базасын жасау жніндегі шыыстарды орнын толтыру, ебекке аы тлеу шыыстары, саты орларына аударылатын аударымдар) айырмасы ретінде аныталады. Ксіпкерлік ызметтен алынатын табыс ызметті осы трлеріне белгіленген ережелерге сйкес салы салынатын табыс резервтік орлара аударылан аударымдарды сомасына азайтылатынын ескере отырып есептеп шыарылады.

Нарыты экономикаа кшумен байланысты азастан Республикасындаы саты ызметіні монополиясы згерді, сатандыру кеістігі едуір кеейді, саты ызметтерді ке спектрін сынатын мемлекеттік емес акционерлік саты компаниялары пайда болды.

Елімізде сатандыруды дамытуды негізгі масаты – мемлекетті, азаматтарды жне шаруашылы жргізуші субъектілерді мддесін орауды наты ралы бола алатын толыанды, орныты жмыс істейтін лтты саты рыногын алыптастыру.

азіргі заманы лтты сатандыру жйесін ру саты ызметі рыногын сапалы жаа дегейге ктеру жнінде шаралар зірлеуді жне кезе-кезеімен іске асыруды талап етеді. Бл аида азастан Республикасында сатандыруды дамытуды мемлекеттік бадарламасыны шеберінде жргізіледі. Онда мынадай міндеттерді шешу кзделінген:

леуметтік сатандыру трі ретіндегі саты орауды сынуды аидаттарын натылау;

сатандыруды олдану аясын кеейту жне міндетті сатандыру трлерін натылау;

саты рыногыны азіргі заманы инфрарылымын алыптастыру жне оны атысушыларыны – саты (айта сатандыру) йымы, саты брокер, саты агент, сатанушы, сатандырылушы, пайда алушы, актуарий, укілетті аудиторлы йым (укілетті аудитор), зара сатандыру оамы, сатандырумен байланысты ксіпкерлік ызметті жзеге асыратын зге де заы жне жеке тлаларды ызметін йымдастыру шін жадай жасау;

- халыаралы стандарттарды ескере отырып, саты адаа-лауды жйесін йымдастыру;

- саты жне айта сатандыру йымдарыны аржылы орнытылыы мен тлем абілеттігі бойынша талаптарды кшейту;

- осы заманы сатандыру технологиясын енгізуге жрдемдесу;

- сатандыру саласында кадрлар даярлау, айта даярлау жне біліктілігін арттыру жйесін йымдастыру.

Осы трыдан аланда, лтты саты жйені дрыс йымдастыруда жне сатандыруды леуметтік маызды трлерін жедел дамытуда мол резерв жасалан.

азіргі заманы сатандыру индустриясын ру мемлекетке: мемлекеттік бюджетті табии-техногендік сипаттаы клдене шыыстарды теу блігіндегі салматы азайтуа; нарыты экономика аидаттарында сатандыру арылы (зейнетаы жиналымдарын, ебек абілеттілігінен айырылуы немесе асыраушысы айтыс болуына байланысты, жмыссыздыа байланысты берілетін жрдемаыларды, медициналы шыыстарды тлеу) леуметтік амсыздандыруды (амтамасыз етуді) жекелеген проблемаларын шешуге; халыты, жеке йымдарды жина ашасын за мерзімді негізде лтты экономикаа тартуа ммкіндік береді.

Азаматтарды ашасымен операцияларды жзеге асыратын банктер мен жинатаушы зейнетаы орларыны ызметі сияты саты йымдарыны ызметі де белгілі бір млшерде халыты сатандыру институтына деген сеніміні дегейіне байланысты.

азіргі заманы саты рыногыны толыанды жмыс істеуі, сонымен атар актуарийлерлер (саты міндеттемелеріні экономикалы-математикалы есеп-исабы саласындаы мамандар) институтын енгізуді, укілетті аудиторлар мен баса да мамандара ойылатын тиісті талаптарды ажет етеді.

азастанны саты рыногы алыптасу стратегиясында тр: экономикалы жне ыты негіздемелері бойынша (за дадарыс жетілмеген занамалы база) ол дниежзілік дегейден айтарлытай арта алып келеді. Дамыан нарыты атынастары бар елдерде саты ызметтер крсетуді ассортименті 500 трге жетіп отыр, ао азастанда ол не бары 40 трін амтиды. Жеке басты сатандыру жне азаматтарды млкін сатандыруды кптеген трлері нашар дамыан, бл халыты табысыны тмен болып отыран дегейіне байланысты.

Дниежзілік тжірибе саты ісі бизнесті ке таралан жне пайдалы сферасы екендігін длелдеп отыр, ал уатты саты компаниялары зіні ызметін шектес салаларына ртараптандыра отырып, негізгі жне аржылы орныты рынокты рылым бола отырып, нарыты экономикада траты жайасымдарды алып отыр.

азіргі кезде азастанны саты рыногы атысушыларыны ассоциациясы рылан. Ассоциацияны негізгі міндеттері азастан Республикасыны саты рыногын дамытуды олайлы жадайларын жасау жне халыты саты мдениетіні дегейін арттыру болып табылады.

Ендi салы салу объектiсi болып салы кезеi бойы алуа жататын сатандыру сыйаылары трiнде табыс саналды.

Сонымен бiрге, жаа Салы кодексi мiрдi сатандыру бойынша сатандыру йымдары шiн белгiленген салы салу тртiбiн таратуды арастырады.

Сатандыру нарыыны дамуыны азiргi кезеi шетел жне отанды компанияларыны жмыс жасауына те жадай бердi.

Р сы мемлекеттік коммерциялы сатандыру компаниясыны негізгі міндеттері мен масаттары:

1. Р сы мемлекеттік коммерциялы сатандыру компаниясы облыстарды, Алматы аласыны сатандыру фирмаларын, облыс, ауылдардыы филиалдарын біріктіреді.

2. Компания нарыты сатандыру жадайында мемлекеттік міндетті жне ерікті сатандыруды жргізіп, мамандандырылан ызметтерді алуан трлерін, з ызметін кооперативтік жне де баса мемлекеттік емес сатандыру йымдарымен атар, толы шару- пен зін зі аржыландыру негізінде жзеге асырады.

3. Компания з ызметінде Р сы мемлекеттік сатандыру туралы за актілерін, Р сы Министрлер Кабинетіні аулыларын, кімдерін, сондай а Жарыны басшылыа алады,

4. Компания басармасы: - компанияны рамына арайтын блімшелерді жмысын йымдастырып олара кеес беріп, басалай да арнайы кмектер крсетеді.

- сатандыру ызметіні мселелері бойынша нсаулар мен ережелер басып шыарады.

- жобаларды ойластырады жне сатандыру компаниясыны кірісі мен шыысыны пайда балансын жасайды, рі осалы ор рады.

- сатандыру фирмалары мен оны филиалдарымен кіналап – талап ету жмысына жйелі басшылы жасайды.

- министрлермен, ведомстволармен іскерлік байланыс орнатады.

5. Сатандыру фирмасы: - сатандыру тлемдеріні келіп тсу жоспарларын жасап, шыындарды сметасын арап, баылау жасайды

- сатандыру операцияларыны бухгалтерлік жне статистикалы есебін йымдастырып, жргізеді, ызметтерді баылап, тексереді.

- сатандыруды жекелеген трлері бойынша операцияларды жзеге асырады.

- сатандыру компаниясыны блімшелері замен тыйым салынбаан кез келген ызметпен айналысуа ылы.

6. Сатандыру компаниясы мен фирмалар зады мекемелер болып табылады, банк мекемелерінде, сондай а «Казсыртыэкономбанкте» есеп айырысу есеп шоты рі зге де есеп шоттары, зіне арасты мліктері болады.

 

 

2 АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САТАНДЫРУ РЫНОГЫНЫ ДАМУЫ ЖНЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ШАРАЛАРЫ