І. йымдастыру кезеі
· Оу ралын тексеріп тгелдеу.
· Оушыларды тгендеу.
· Оушыларды зейінін сабаа аудару.
ІІ.й тапсырмасын срау:
1) ола дуіріні хронологиялы шеберін айту.
2) ола дуіріні ебек ралдарын атап шыу.
Жаа сабаты жоспары:
1) Са тайпалары туралы деректер.
2) Са тайпаларыны шаруашылыы.
III.Жаа саба.
Бізді заманымыздан брыны V-ІІ асырларда, яни темір дуірінде азастан аумаын «са тайпалары» мекендеді.
Тарихи деректерге жгінсек, ежелгі грек авторлары сатарды «азиялы скифтер» деп атаса, бл атау ежелгі парсы деректерінде «діретті еркектер», ал иран жазбаларында «жйрік атты турлар» деп тсіндіріледі. азастан аумаында са тайпаларыны бірнеше трі мекендеген. Соларды ішінде зіндік айырмашылыы мен трмыс-тіршілігіне арай тарихшы-алымдар оларды негізгі ш трге бледі. Оны бірі шоша брік киген сатар– «тиграхауда» деп аталса, теізді ары жаындаы сатар – «парадарайа», ал жылыны стін ашытып хаома сусынын, яни ымыз дайындайтын сатар – «хаомаварга» деп аталды. Шоша брікті сатар негізінен Жетісу жері мен Сырдарияны бойында мір срді, ал теізді ары жаынан келген сатар Арал теізі жне Сырдария мен мударияны тменгі аысын, хаома сусынын дайындайтын сатар Мраб зеніні аарын мекендеген. Сондай-а, сатарды аза жеріні р аймаын мекендеген исседон, аримаспы, аргиппей, каспий, дай, массагет деген трлері болды.
Сатар туралы тарихи деректер йгілі грек тарихшылары Геродот пен Страбонны ебектерінде кптеп кездеседі. Мселен, з ебектеріні бірінде Геродот сатар жнінде: «Сатар бастарына алы киізден тігілген, тік тратын шоша брік киеді. Ешкім шалбарсыз жрмейді. Олар немі сада асынып, ткір ылыш стайды. демі айбалталары да бар» деп жазады.
Ал Страбон ебектерінен массагет сатар туралы: «Массагеттер тек кнді ана дай деп санап, оан рбандыа тек жылы шалады. Оларда кміс жо, біра ола мен алтын те кп. Сатар – турашыл, удесінен айнымайтын жне ат лаында ойнайтын те айсар халы болды» деген жолдарды оимыз. Міне балалар, осындай деректерге арап отырып біз ежелгі ата-бабаларымызды асан жауынгер, рі батыр халы боланына кз жеткіземіз.
Сатар шаруашылыты кшпелі, жартылай кшпелі жне отырышы трлерімен айналысан. Осы жерде балалар, мндай шаруашылытарды зара айырмашылыын білуіміз керек. Мселен, кшпелі мал шаруашылыы дегеніміз – шбі шйгін, мал жайылымына олайлы жерлерге маусымды кшу болса, жартылай кшпелі деп, жазда – жайлауа, кзде – кздеуге, кктемде – кктеуге, ал ыста – ыстауа кшіп отыратын шаруашылы трін айтамыз. Отырышы шаруашылыта адамдар суы мол, зен-клдерді жаасына оныстанып, днді-даыл егумен айналысан. Кшпенділер бар уаытын ашы аспан астында, ке далада ткізген. Олар табын-табын малдары мен дние-мліктерін здерімен бірге алып жрді. Кшіп-ону барысында ер адамдар атпен жрсе, йелдер мен арт адамдар, балалар киізбен жабылан дгелекті арбамен кшкен.
Са оамында кшпелі мал шаруашылыы негізінен Батыс жне Орталы азастанда, ал жартылай кшпелі мал шаруашылыы Шыыс азастан мен Жетісу жерінде ке тараса, шаруашылыты отырышы трі Отстік азастан мен Сырдария, Шу, Келес зендеріні аарларында жасы дамыды. Сатар трт тлік малдан жылы, сиыр, ой жне тйе сірген. Олар бл жануарларды еті мен стін тамаа, ал жні мен терісін киім-кешек тігуге пайдаланды.
Сатарды шаруашылыында «жылы» сіру маызды рл атарды. йткені, сатар жылы малына аса рметпен арап, оны те жоары баалаан. Мселен, ксем немесе ататы жауынгер дние саланда, о дниеде иесімен бірге жрсін деген ниетпен оны астындаы атын да оса жерлеген.
Батыс жне Отстік азастанны далалы айматарында тратын сатар міну жне жк арту шін тйе сірді. Сондай-а, мал шаруашылыында ет, жн, тері беретін ойды а маызы зор болды. Са тайпаларында азіргі йрыты ойлара сайтын ірі, ора тмсыты ойлар ке тараан. Блар суыа аса тзімді, алыс жола шаршамайтын жне тебініп жайылуа бейім, шбі сирек жайылымдарды анаат ттатын, р тез оданатын мал еді. Сатарды шаруашылыында ірі ара аз сірілді. йткені, олар жылы мен ойа араанда тебіндеп жайылуа абілетті болмады. Сондытан, сатар ірі араны тек кшпелі мірге бейім тымдарын ана стаан. Дегенмен, кптеген са тайпаларында мал шаруашылыы егіншілікпен атар жргізіліп, егін егуде тары, бидай жне арабидай сірген. Отырышы сатарды баспанасы балшытан немесе ааштан салынды . Уаыт те келе отырышы сатарды оныстары ана емес, олнері мен саудасы да дами бастады. Осылайша балалар, біз бгінгі сабаымызда ерте темір дуірінде аза жерін мекендеген са тайпалары жніндегі тарихи мліметтерден хабардар болды.
ІV. Сабаты бекіту:
1) Оулытаы картаа арап са тайпаларыны орналасуын жазу.
2) Кесте толтыру.
| Парсы деректер | Грек деректер | Иран деректер |
3) Сатар трмысында азіргі бізді мірімізге тн андай састытар мен айырмашылытар бар?
4) Сатар трт тлік малдарды ішінде андай малдарды сіруге мн берген?
5) Са тайпаларында егіншілік дамыандыы туралы деректер азастаннны ай ірінен табылан?
V. Баалау: р оушыла тиісті баа ою.
VІ. йге тапсырма: йде мазмндап оу, осымша апарат арау.
Сынып: 5 «а». Саба №:______7_____ Кні:_______________
Пн: азастан тарихынан гімелер.
Сабаты таырыбы: азастан жеріндегі н тайпалары. Атилла (Еділ) – жахангер.
Сабаты масаты:
Білімділік: Б.з.б. ІІІ-б.з. IV асырларда азастанны отстік, отстік-шыыс айматарындаы алашы мемлекеттерді дамуын, оларды оамды рылысын, алып жатан аймаын крсету, мемлекеттерді басару жйесіні ерекшеліктерін тсіндіру;
Дамытушылы:картамен жмыс істеуге йрету, ой орыта білу, картаны осымша кмек ралы ретінде пайдалана білу абілеттерін дамыту, білімдерін жетілдіру;
Трбиелік: Оушыларды ел тарихына сйіспеншілігін арттыру, патриотты сезімге трбиелеу.
Сабаты трі: аралас саба.
дісі: гімелеу, тест, мтінмен жмыс, маынаны табу, кесте толтыру.
Сабаты барысы:
Сабаты жоспары:I. йымдастыру кезеі.
II. й тапсырмасын тексеру.
III.Жаа саба.
IV.Жаа сабаты бекіту.
V. Баалау.
VI.йге тапсырма.