Негізгі орларды баалау
Клік рылысы ксіп орындарыны негізгі орлары
1. Негізгі орларды (классификациясы) жіктелуі жне рылымы.
2. Негізгі орларды баалау.
3. Негізгі орларды физикалы жне моральды тозуы.
4. Негізгі орларды амортизациясы.
5. Негізгі орларды пайдалану пайдалану крсеткіштері.
Негізгі орларды жіктелуі
Негізгі орлар- ксіпорынны нім ндіруге , жмыс орындауда немесе ызмет крсетуде олданылатын ебек ралы.
рылыс ксіпорындары- крделі йымдастырылан рылыс: оны мліктері материалды ндірісте (негізгі жне кмекші ндіріс), сондай-а ндірістік емес сферада ,ортада (т.б. шаруашылытарды) пайдаланады. Негізгі ндірістік орлар за мерзімде, табии жріс сатайтын жне зіні нын, барлы пайдалану мерзімінде рылыс німіне дркін- дркін белгілі млшерде бірте –бірте ауыстырылып пайданылады. Осы мезгіл ткен кезде негізгі ндірістік орлар ны жне табии затты трі алпына келтіруі тиіс.
| Негізгі орлар |
| Меншігіндегі (з баласындаы) |
| атыстырылан (арендалан) |
| ндіріске белгіленген |
| ндіріске емес |
| Активті (рылыс жне уаттар машиналары жне ралдар) |
| Пассивті (осымша ндіріс пайдаланатын рылыс йлері, эстакада, жолдар) |
| басы арты ор |
| Тотатылып ойылан орлар |
| Пайдаланудаы орлар (іске осылан ралдары, пайдаланып есептеп шыаруа дайындалан орлар) |
7.1 сурет. Негізгі орларды жіктеу (классификациялау)
Уаытша имарат жне рылыстар зіні материалды трімен негізгі орлара сас, біра экономикалы мазмны бойынша айналым орына жатады, йткені бір рылыс объектісі салынан циклда пайдаланан со толы тозады. Жоспарлау жне есептеу тжірибесінде олар титулды жне титулды емес болып блінеді.
Титулдыа кмекші пайдаланатын ндіріс имараты, клік рылысы сумен,энергиямен жне жылумен амтамасыз ету, трын й, мдени- трмысты жне кімшілік имараты т.б. уаытша кшігірім объектілер жатады.
Олар уаытша имарат пен рылыса блінген крделі аржы лимитінен блінеді прорабтар жне мастерлер кесесі, кіріп- шыу жне арауылды крпелер, апалар, рылысты ааштар, сатылар мен басыштар, тсеніштер т.б. уаытша рылыстары титулды еместерге жатады. Оларды салуа рылыс шаына мекемелеріні осымша шыындарына осылады.
Негізгі орларды баалау
рылыста, лтты экономиканы баса салалары сияты негізгі орларды есепке алу жне баалау табии крсеткіштермен жне ндылы трде жргізіледі.
Негізгі орларды есептеуді мндай трі, мерзімді ткізілетін инвентаризация жне объектілерді паспортында крсетілген негізгі орлара сйкес жргізіледі.
Паспорт крсеткіштерінде объектілерді негізгі орларыны сатып алынан немесе салынан уаытша, оны техникалы крсеткіштері сипаттамасын, техникалы ызмет крсету туралы деректкрін, жндеу, модернизациялау, реконструкциялау т.б. белгіленіп ойылады.
Кбінесе негізгі орларды табии крсеткіштері ретінде: рылыс мекемелеріні балансындаы имарат жне рылысты жалпы жне пайдалы аумаы: рылыс машиналарыны жекелеген трлері жне лшем трлері бойынша саны жне жалпы уаты: оларды орташа жекелеген уаты, сондай-а машиналарды техникалы жне эксплуатициялы німділігі крсеткіштері пайдаланылады.
Алашы н рылыс мекемесіні машиналарды, ралдарды сатып алуа немесе имараттар, рылыстарды трызуды наты наты шыындарын крсетеді.
Алыша толы н мына формуламен аныталады:
;
мндаы: 
-объектіні негізгі орларыны алашы толы ны;
-объектіні негізгі орларыны ны немесе тленген салы млшерін шегергендегі имарат, рылыс сметасыны ны;
-объектіні негізгі орларын тасымалдау ны;
– объектіні негізгі орларын монтаждау, демонтаждау жне жндеу ны.
Негізгі орларды алашы ны – рылыс мекемені балансы бойынша кірістіріледі жне жойыланша есепте трады, сондытан оны баланс ны деп атайды. Баланс ны амортизациялы аударылымды жне негізгі орларды пайдалану тымдылыын (эффектілігін) білдіретін крсеткіштерді есептеуге олданылады.
алпына келтіру ны , азіргі мезгілдегі ,яни аымдаы жылы баа мен жадайына келтірілген белгілі объектіні негізгі орларын алпына келтіру шыындар сомасын крсетеді. Негізгі орларды алашы жне алпына келтіру ндары бойынша баалаумен атар, оларды баалауды алды ны олданылады. Алашы алды ны( 
) немесе алды алпына келтіру ны ( 
) рылыс німі нына лі аударылмаан негізгі орларды ныны білдіреді жне негізгі орларды ай блігі тозан жне рылыс монтаж жмыстарыны зіндік нында есепке алынанын анытауа ммкіндік береді. алды н баалау кезінде негізгі орларды наты нын бейнелейді жне рылыс мекемесіні негізгі орларыны сапалы жадайын анытауа ммкіндік береді.
алды н келесі формуламен аныталынады:
; 
;
мндаы, Фпл – негізгі орларды толы алашы ны;
Фв-объектіні негізгі орларыны алпына келтіру ны;
Ип– негізгі орларды бастапы баадаы тозуы;
Ив – негізгі орларды алпына келтіру ны баасы бойынша тозуы.