Аартушылы лирикасы
Сабаты барысы: 1.йымдастыру кезеі
ІІ й тапсырмасын срау: й тапсырмасын орытындылау.
ІІІ Жаа білім беру кезеі
Сра: 1.Тменгі сыныптарда Шкрім дайберділыны андай шыармаларын оыды , аын жайында не білеміз?
Осымша мліметтермен білімдерін толытыру
Шкрім дайберділы
дайберділы Шкрім (1858-1931) – аын, жазушы, философ, тарихшы, композитор. Абаймен замандас рі інісі, рі ол негізін салан реалистік дебиет дстрлерін ала апарушы ізбасары, Абай баытын станды.
Кесі
Шкрімні кесі дайберді нанбайды Кнке деген бйбішесінен туан, яни Абайды туан аасы.
Білімі
Шкрім бес жасында ауыл молдасына оуа беріледі де онда жеті жасына дейін оиды. Жеті жасында кеден жетім алан ол бдан былайы кезде Абайды тікелей трбиесінде болады. скен ортасыны аса бай дстрлері мен Абай аасыны трбиесі табиатынан зерек Шкрімні жетімдік крмей суіне ана емес, оны таланты аын, парасатты ой иесі болуына да зор ыпал жасады. Шкрімні зі кейінірек былай деп жазады: «кемізді бір шешесінен туан Ибраим мырза, аза ішінде Абай деп атайды, сол кісі мсылманша м орысша ылыма жйрік м алланы берген аылы да бл азатан белек дана кісі еді, ержеткен со сол кісіден талым алып, р трлі кітаптарын оып, насихатын тыдап, азана ылымны сулесін сездім». Кезінде арнайы оу орындарында оып білім алмаса да, ез бетінше ізденіп жне Абай аасыны жетекшілігімен жан сарайын байытан дайберділы заманында аза арасындаы аса білімдар адамдарды бірі болды.
Мегерген тілдері
Араб, парсы, трік, орыс тілдерін жетік білді.
Ресми аталуы
Мірбаяны
Туан жері азіргі Шыыс азастан облысыны Абай ауданындаы Шыыстау бктерінде 1858 ж. [[шілдені 11]-де дниеге келген. Оны кесі дайберді нанбайды лкен бйбішесі Кнкеден туан, Абаймен кесі бір, шешесі блек. Шкрім сонда Абайа немере іні болып келеді.
Шкрім бес жасында оуа беріліп, екі жылдай оиды. дайберді отыз жеті жасында дниеден ткенде, атасы нанбайды трбиесінде болан Шкрім жетімдік тауыметін тарта оймаан. зіні «Мтыланны мірі» атты мырнамалы леінде бес жасында ауыл молдасынан саба ала бастаанын жазады. Атасы оны кіліне аяу тсірмей, бетінен апай, еркелетіп сіреді: ол жнінде аынны зі: «ажы марм мені „жетім“ деп аяп, ысып оыта алмай, жетімді сылтау етіп, ойыма не келсе, соны істеп ылымсыз стім» деп кіне еске алады. Алайда аылды бала се келе тез ес жиып, жеті жасынан бастап ле сзге бейімділігін танытады.
Оны ерекше зеректігін ааран Абай Шкрімді з аморлыына алады, «молда сабаынан» баса орысша йренеді.
Бойындаы нері
Былайы мірін ылым білім уумен атар, домбыра тарту, гармоньда ойнау, н салу, саятшылы ру, сурет салу, т.б. нерлерге арнайды. Оны неге крген ортасы нанбай ауылыны зиялы тобы, лы Абайды таылымы болды. Ол жас Шкрімні азамат жне аын ретінде алыптасуына ерекше сер етеді. Абайды кеесімен р трлі кітаптар оуа машытанан Шкрім аылы кемелденіп, ой рісі тередеп седі. Аынды нерін де таныта бастайды.
Ресми аталуы
1988 жылы Шкрім аталып, оны лмес, шпес мрасы халына айта оралды.
Аына крсетілген рмет
1988 жылы аынны “Жазушы” жне “Жалын” баспасынан ледер, ал “нер” баспасынан ндер жинатары жары крді. Тап осы жылы ажыны 130 жылдыы Абай ауданы, 1998 жылы 140 жылдыы Семей аласы клемінде тойланды. Осы жылдар аралыында Семейдегі бір жоары оу орнына ажы есімі беріліп, ескерткіші орнатылды, ала орталыындаы лкен бір даыл аын есімімен аталды. Мны сыртында аладаы байыры бір аза мектебі аын есімін иеленді.
Бгінде осындаы екі бірдей жоары оу орнында – Семей педагогика институты мен Шкрім атындаы Семей университетінде шкрімтану ылыми-зерттеу орталытары жмыс істейді. Сол орталытарды кшімен “Шкрім” жне “Шкрім лемі” атты екі бірдей журнал жары круде.
Шыармалары
дайберділыны аламынан тере ойлы, сыршыл лирик. ледер, «аламан-Мамыр», «Елік-Кебек», «Нартайла-Айслу» сияты оиалы дастандар, «діл-Мрия» романы жне баса да прозалы туындылар, аудармалар, тариха, философияа атысты ебектер, сазды ндер туды. 1911 ж. «Трік, ырыз, аза м хандар шежіресі», 1912 ж. Семей аласындаы «Жрдем» баспасынан «аза айнасы», «аламан-Мамыр», «Жолсыз жаза яки кез болан іс», «Енлік-Кебек», «шаны», «Мсылманды шарты», «Лйлі-Мжнн»т. б. шыармалары жары крді. 1978 ж. Ленинградта шыан «Поэты Казахстана»деген жината дайберділыны біратар ледері орыс тілінде басылды. лкен жинаы 1988 ж. «Жалын» баспасынан жары крді.
Шкрімні бір леі:
Біреу сені матаса, уанасы,
Жамандаса, жабырап суаласы.
Матаан кім, сккен кім — онда ісі жо,
Брібір сен де елірме дуанасы.
Дос матасса, не пайда онан саан,
Дшпан сксе, не кемдік крді жаман?
Шын сзбенен матаса и ботаса,
Матау — пайда, зиян ба жамандаан?
Бойда жопен матаса, яки сксе,
уанба, не кейімек зіе еп пе?
аділ жрек, таза аыл матайтын,
Солар скпес іс ылар жолды кксе.
Дос матайды сен жасы крмек шін,
Дшпан матар елірте бермек шін.
Есептемей есірік елі матар,
Кп нені айтса, соны айтып ермек шін.
Бл ш матау берер ме саан пайда,
Матаулыны білерлік адам айда?
зінен ілгерілер сйсінерлік
Жол тап-таы аылды солай айда.
Кейде дос та жамандар жо нрсе шін,
Дшпан сгер сыртынан айрап тісін.
нері жо, секшіл ел жамандар,
тірік пе, рас па, крмей ішін.
Келер-кетер зиян жо мнан таы,
Мін болмайды наданны орламаы.
Білімділер сгерлік ісі болса,
Жоалта бер, айласын ойла-даы.
Тйіп айтан талассыз матау, ботау,
Жасы іске — ындын, зияна салар тотау.
Кп наданны сзімен йылжыса,
Сен де жында боласы есі жотау!
Ндері
Шкрімні ндерін алаш рет нотаа тсірген голланды Альвин Эрнестович Бимбоэс. Ол 1919 - 1922 жылдар аралыында Амола саяси блімінде нсаушылы ызмет атарып жріп, аза ндерін нотаа тсірумен шылданады. Соны нтижесінде 1926 жылы Н.Ф. Финдейзенні редакциялауымен шыан «Музыкалы этнография» жинаында Бимбоэсті аза музыкасы туралы жазан клемді мааласына оса азаты жиырма бес ніні нотасы басылады. Осы аталан жинаты ішінде «№ 1 Шакарим», «№ 2 Шакарим» деген атпен Шкрімні екі ні жары креді. Біра, екі нні де леі нота астына жазылмаан, тек орыс тілінде мазмны берілген. А.Э. Бимбоэс нотаа тсірген «№1 Шакарим» ніні екінші трі А.В.Затаевичті 1925 жылы шыан «аза халыны 1000 ні» жинаына «Тілек - бата» деген атпен енген. Ал Шкрімні «Бл н брыны ннен згерек» деген ні А.В. Затаевичті 1931 жылы жары крген «аза халыны 500 ні мен кйі» деген жинаында «Шкрім дайбердин ні» деген атпен жарияланан. Осы жинаты № 156 анытамасында А.В.Затаевич: «Шкрім дайбербин - Семей уезіні арт аыны, азір тірі, жасы жетпістер шамасында. Жината келтірілген нін орыс ндеріні лгісіне еліктеп шыарса керек, - деп жазан.
Шкрім ндері аза композиторларыны шыармаларына да арау болды. Ахмет Жбановты «Абай» сюитасыны бірінші бліміне, А. Жбанов пен Л. Хамидиді «Абай» операсындаы Айдарды ариозосына, Айдар мен Ажарды дуэтіне сазгерді шыармалары пайдаланылды. Ал аын поэмаларыны сюжеті елімізді аын-жазушыларыны, композиторларыны шыармашылыынан ке орын аланын айтса арты болмас. Мысалы, «аламан - Мамыр» балетіне, «Елік - Кебек» пьесасына, «Елік - Кебек» операсына Шкрім туындылары арау боланы барша жрта аян.
Орындаушылар
Шкрім ндерін з бабында, иін андырып айтатындар бдіали Алдажаров, Зікаил Абайлы, Раымжан Мамыразов, Есбай Бекхожин, Зларыш зімбаев, Жебрайыл Тралов, лмаамбет деген нерпаз адамдар болды.
Шкрімні ндерін зінен йренгендерді ішінен басалардан шотыы биік, кпке танымал болан нші абыш Керімлов болса керек. Ол аынны оншаты нін музыкатанушы Асан Серікбаеваа айтып береді. Ал ол з тарапынан осы ндерді ааза тсіреді. Шкрімні «Жиырма ш жасымда», «Жылым - ой, жлдызым - июль», «орытты сарыны», «орыт, Хожа Хафиз тсіме енді де», «Анадан алаш туанда», «Сраан жана слем айт», «Ойладым бір сз жазайын да», «Мтыланны мірі», «Сен ылыма болса ынты», «Кіл», «Байазы» сынды ндері за жылдар рманазы атындаы лтты консерваторияны фольклорлы зертханасыны орында саталып келген бл ндер сол абыш айтан, Асан нотаа тсірген дниелер екенінде дау жо. Ал азір Шкрім ндеріні бірден-бір насихатшысы, жанашыр іздеушісі рі орындаушысы нші Келденбай лмесеков. Ол ел ішінде мыт болып бара жатан аынны біраз ндерін жинастырып, жарыа шыарды, аза радиосыны Алтын орына жазызды.
Шкрім жне Абай
дайберділы мір сріп, ебек еткен тарихи кезеде аза дебиетінде Абай іргетасын алаан реалистік дстр алыптасып келе жатанды. Шкрім осынау негелі рдісті алашы жаластырушыларды бірі болды. Абай мен Шкрім арасында тамырласты аса тере. з заманыны келелі мселелерін, оамды шындыты озауда екі аын да ерекше уат танытан. Абай трізді Шкрімні де аын ретінде са-тйек міндерді сынаудан бастап, з кезіні крделі леуметтік мселелерін ктеруге дейінгі аралытаы тере ойлары, парасатты тжырымдары сайрап жатыр. Шкрім айналасындаы былыстарды сырттай ана жырлаушы болан жо, ол бар нрсені ай-айсысына да мн бере арады, жасылыына уанды, кемшілігіне кйзелді. Аынды болмысын да осы ыайда алыптастырды. Аынны азаматты ні осы тараптан естіледі. Оны Абай лгісіндегі реализмі алдымен азаматты лирикасынан крінді. з заманыны кзі ашы, ккірегі ояу азаматы ретінде ол халыны басындаы наты жадайды кре білді. Осы баыттаы барлы ой пайымдарын лирикасына нр ылып йды. Аын лирикасыны басты объектісі - адам. «Ескіден алан сз теріп», «Снойлар», «алжышыл ылжапас», «Еріншек», «марлы», «Бір салмойын сал келер» сияты ледерінде аын замандастарыны бойындаы ірілі-уаты кемшіліктер сыналады. Шкрім надандыты негізін осылардан креді. Бл лендеріні ай-айсысында да оны реализміне тн шыншылды пен сыншылды бар. андай кемшілікті болсын, аын типтендіре суреттеуге кш салады. Сол себепті оны кейбір ледерінде сыналатын кейіпкерлер зімізбен бгін де атар жрген жандар секілдіабылданады. з халыны мддесін кздеген аын оны бойындаы жаымсыз асиеттерді жрта жария етуші ана емес, соларды кімін айтушы да бола білді. шкерелей отырып, з кімін айтады, айналасына ой тастай сйлейді. «Ашу мен ынсап», «Шаруа мен ысырап», «Аны пен таны», «Ер оспа пен сз сйлемек», «Дние мен мір», «Матау мен сгіс», «Міндеу мен кндеу» сияты біра- тар ледерінде Шкрім айналасына сын кзбен арай отырып, заманыны шынайы суретінжасайды. Халы тадыры - дайберділы жырындаы арналы таырып. Бл тста да ол Абаймен сабатас, ндес. Абай трізді Шкрім де зіні насихат ледері мен жеке негесі арылы жртшылы санасындаы кейбір кері асиеттерді тамырын шірітіп, халыты ар-намысты оятуа кш салады.
Аын жне халы
Аын рдайым халытан ол збейді. Оны шкерелейтіні де халы басындаы кемшілік, матан ттары да халыты азына. р кезеде жазылан «Бай мен она», «Партия адамы», «Ей, кп халы, кп халы», «кінішті мір», «аза», «Насихат», «Таы сорлы аза», «ош!», «ош, жртым» трізді ледерінде лтыны басындаы халді шыншылдыпен бейнелеп береді. Аыл мысалдары нанымды. Оларда сол кзені тарихи дамуына тн ерекшеліктер белгі береді. «ош, жртым» атты леінде крілік кезеіне ая басан лирикалы кейіпкер - аынны зі халыны ткен міріне кз жібереді, бгініне іледі. Бгінде патша татан лаан, аза даласына айрыша бір сулені нры шашыла бастаандай. Асарын асап, жасарын жасаан аын уана трып зіне «ендігі масаты не?» деген сауал ояды да, соан жауап іздейді. леде оптимизм бар. Аын мнда жасылыты кп кргенін, патшаны татан лаанын айтады. Халыны болашата туелсіз мір сретініне міттенеді. Алайда аында аладаушылы та бар. Ендігі жерде халыны бойындаы кндестік, матаншаты сияты асиеттерді жойылуы ажет екенін ала тартады. кінішке орай, бл асиеттер лі де болса аяа тсау болып отыранына кйзеледі. андай леуметтік кеселді болсын ол уаыт аымынан туан, міндетті трде тзетуге болатын кемшілік деп біледі. зіні осы баыттаы ледерінде аын сол кзедегі оамды психологияны длме-дл бере біледі. Халы ойына озау салу баытындаы аынны аралайтын жгін де салматай отырады. оамдаы леуметтік тесіздік е алдымен аынны жанарына шалынса керек. «Бай мен она» леінде аза трмысынан алынан шаын сюжет баяндалады. Бай йіне келген она пен й иесі арасындаы диалог сол дуірдегі аза аулыны психологиясын, этикасы мен эстетикасын, трмысты ерекшеліктерін, рухани тсінігіні дегейін сипаттап береді. Мнда да Абай жырлаан тоышар кейіпкерлер бар. «Тамаы тоты, жмысы жоты» адам баласын алай аздыратынын лы Абай андай шебер айтып кеткен болса, Шкрімні мндаы кейіпкерлері де алдында асы бар, істер ісі жо, тойанына мз, бірін-бірі кемсітуге мар мгедек жандар. Шкрім айналасында болып жатан былыстар мен оиалара рдайым сергек арады. Аынны азаматты сергек ні сіресе 1917 жылы ткерістер кзінде айын естілді. Патша татан латылан стте «Бостанды таы атты», «Бостанды туы жарырап» деп уана ле жазды. Бір араанда ран іспетті крінетін бл ледерде жала уаныш, лепірген сезім ана емес, аынны лирикасына тн тере философиялы ой бар. дегеннен-а, аын мына болып отыран жаалытан зінше ой тйеді. уана трып, ол халыны бдан былайы міріне ой жібереді. Ендігі заман ебек адамынікі болу керектігін айтады.
Аартушылы лирикасы
дайберділы реализміні айын керінген ендігі бір тсы - оны аартушылы таырыптаы лирикасы. Аынны бл баыттаы ебегі 1879 ж. жазылан «Жастара» атты леінен басталан. Аартушылы идея Шкрім лирикасыны алтын дігегі болып табылады. Оны Абаймен ндестігін танытатын бір сала да осы. зіні «Насихат», «Сынатар сы зінді», «ш-а трлі мір бар», «Сен ылыма...», «ылымсыз адам айуан», «Жасымнан жетік білдім трік ілін» сияты кптеген ледерінде дайберділы Абайды аартушылы идеяларын одан рі жаластырады. Бараны оятуа мтылады, ылыма жетелейді. Ебек етуге, мдениетті елдерден лгі алуа шаырады. дайберділы шін байлыты е лкені - ылым. зіні «ш-а трлі мір бар» атты леінде ол адам міріне «ортаншы мір» деген ымды олданады. Бл – адамны жасты ша пен крілікті арасындаы белсенді мірі. Шкерімні айтуынша, міне, осы жылдары уаытыды боса еткізбей, ылыма ілсе, одан зіе керек азынаны тауыпала білсе- мірлік мратыа жеткені. Бас-аяы ш шуматан тратын лені идеясы - адам баласын, Абай айтандай, «ержеткен со тспеді уысыма» деп ткініште алдырмау.