ХІХ асырды І жартысындаы тарихи-леуметтік жадай.

Жалпы 19 -даы деби тіл екі сапалы белекке белініп трады. 19 -ды 1-жартысы патша кіметіні азастан жерін отарлау рекетіні е бір шешуші кзеі болды. аза даласыны кптеген жері Ресей империясыны зырына кіріп, ел басару билігін патша кіметі толытай з олына алды. Ол шін 20 жылдары ханды басару жйесін жойды да, ел басару мен сот-билік жргізуді жаа тртібін енгізді. Бл жаа устав бойынша аза елі кімш. округтерге, округтер болыстара, болыстар ауылдара блінетін болды. Брыны ата-бабаны дет-урпымен билік айтып шешім абылдайтын билермен бірге ауыр ылмыстар мен саяси істерді арайтын жаа сот жйесі пайда болды. Елеулі экономикалы згерістер енді. сіресе сауда- сатты кшейді. Саудаа аза байлары араласа бастады. азажерінде ашылан жрмекелерді саны кбейді. Егіншілік ксібі етек жайып, егіс уралдары олданыла бастады. Сауданы жедел дамуына байланысты саудагерлер, алыпсатарлар, сіморлар шыты. улдарды леуметтік тобы жойылып, тлегіттер султандар жанынан кетіп, жеке руа айналды. Батырлар мен билерді леуметтік сипаты біраз згерді, жата, уса оленершілер пайда болды. Бл кзде аза даласында ана тіліндегі мектептер, баспасз, кітап шыару ісі болан жо. 1822 жылы Устав бойынша азатара балаларын орыс мектебіне беруге рсат берілгенімен, онда оитын аза балаларыны саны тым аз болатын. Россияны азастан территориясын отарлауы аяталуымен байланысты халыты патриархалды трмыс-тіршілігі бірте-бірте згеріп, кшпелі ел отырышылыа ауысып, мал ш-мен атар егіншілік ксіппен де айналыса бастады, сауда-сатты кшейді. алалар саны кбейді, р жерден кен кздері ашылып, ндіріс орындары пайда бола бастады. аза оамыны рылысына да згерістер ене бастады, жаа леуметтік топтар пайда болып, кенлері тарих сахнасын босатты. Рухани мірде де жаалытар орын алды. аза халы оу-біліммен етене жаындаса бастады.

42.Шернияз Жарыласлы мрасыны зерттелуі. Шыармаларыны мазмны мен тілі, жариялануы,

Шернияз Жарыласлы (1806 — 1867) — халы аыны. Кіші жз азатарыны Исатай, Махамбет бастаан лт-азатты ктерілісіне (1836 — 37) атысып, оны жалынды жыршыларыны бірі болан. Шернияз жырларында ктеріліс таырыбы басты орын алады. Аын ктеріліс жеіліске шырап, оны басшысы Исатай мерт болса да, азатты, бостанды таырыбын аса нмен жырлаан. Сол арылы Исатайды батырлы бейнесін жасаан: “Па, шіркін, Исатайдай сабаз тумас”, “А алмас алтын сапты, ылышым-ай”, “Исатай ел еркесі, ел серкесі”, т.б. жырларын шыарды. Шерниязды “Ай, азы би, азы би”, “Тостаанды ола алып”, “Ай жігіттер”, “Сз сйлеймін блмелеп”, “Кл ылып дайым талай судай аын”, т.б. ледерінде зі мір срген оамны ділетсіздігі, мірді згермелілігі мен оны мн-маынасы лкен ой елегінен ткізіле жырланады. Шернияз - з кезінде де, зі лгеннен кейін де, халыа аты кп жайылан, ататы аынны бірі. Оны ледерін сйіп тыдайды, сйсініп оиды. Бан бір ле жинаушыны мына сзі толы длел:

«Бізді жата, - дейді жинаушы, - Шернияз сздерін гімеге йірлігі бар жігіттерді кбі-а біледі. леші, аындарды білмейтіні жо. сіресе: «Байеке, сізді ызда жаман бар ма» деген леі маала айналан. Аын крсе, «Шерниязды айт» деп кпшілік ола ылады. Жалыз Жетісуда ана емес, азастанны ай облысы, ай ауданында болсын халыты Шерниязды олалайтыны рас. Халыа кп тараандыы жаынан, Шернияз азаты ай аынымен де таласа алады.

Шернияз ледеріні 1925 жылы Мскеуде басылан Алыш аынны сасы, Омарбек, Мшр-Жсіп жинаан ш трлі нсасы бар («Шернияз аын ледері “ ,«Шернияз», «Шерниязды Баймаамбетке айтаны»). Бларды аттары р баса боланымен, желісі бір. ледер Шерниязды Баймаамбетке келуімен басталады, яни зіні кім екенін таныстыру, Баймаамбетті бйрыы бойынша, оны ызын, йелін, зін матау, Исатайды матау, Мдебайды (бір нсада Марабай делінеді) жеуімен аяталады.

Алыш аынны нсасында Шернияз ледеріні аяы Байара болыстан зорлы крген Шерниязды арыз айтуымен тынса, Мшр-Жсіпті нсасында Шерниязды Баймаамбетті ызыны тойын бастауы, Баянаса айтан леімен аяталады. Жоарыда айтылан ш нсадан баса институт мраатында Нржігітлыны «Шернияз тарихы» жне Жмет жырауды «Акете Шернияз леі» атты олжазбалары, т.б. бірнеше са ледері саталан. сіресе нды материал деп Нржігітлыны олжазбасын айтуа болады. Мнда Шерниязды мірімен байланысты оны р жадайда айтан тымды ыса-ыса бір ауыз, екі ауыз ледерімен атар, брыны жинатарда болмаан «Шерниязды азыбек би мен лен треге айтан сзі», «Терме», «мір туралы айтаны» дейтін бірнеше жаа ледері бар.

«Акете Шернияз леі» атты олжазба Нртуан аын арылы, кейін Нртуанны жиені Жмет жырау арылы алынды. Бл да брын ешкімге млім болмаан шыарма.Бл жай ана ле емес, оиаа рылан ысаша поэма деуге болады. Кіші жз Сиыты шежіресін айта келіп, Исатай мен Наушаны хан, патша скерімен соысы, Науша мен Исатайды з арасындаы арым-атынастары, Исатайды ерлік лімі, оны сйегін Наушаны алып шыаны баяндалады, Баймаамбет пен Шерниязды кездесуі, Марабай аынмен айтысып, оны жеуі жайлы айтылады. Кркемдігі жаынан бл онша нды ле емес. Біра оиасында тарихи кейбір шындытарды бетін ашатын жерлері бар (мысалы, Исатайды сйегін жаудан кім алып шыанын айындау, стихиялы трде басталан шаруалар ктерілісін басарушыларды з араларындаы келісе алмаушылыты крсету, т.б.).

Жоары ш аынны аузынан жазылып алынан ш трлі нсаны желісі бір десек те, райсысыны зінше згешеліктері бар. Бас-аяы бтін, гіме желісі дрыс, адам мен ел аттары тариха жаын келетіні - Ккшетауды Алыш аыны айтан нса . Мшр-Жсіпті нсасы Алыш аына, негізінен, жаын келеді. йтсе де сздерінде кейбір згешеліктері де жо емес. «Арада ту стаан Арыназы» (Мшр) емес, «Ар жата ту стаан Арыназы» болу керек дейді. йткені гіме желісі ататы Арыназы атты хан туралы. Бкейліктегі ел Жайыты бергі бетіндегі елді «ар жа» деп сйлейді. Оны Арамен еш байланысы жо, сонымен атар Мшр-Жсіпті нсасыны кп жерлері тсіп алан ,не болмаса сздері басаша ралатын жерлері кп.

Шернияз бдан бір асыр брын мір срсе де, оны ледеріні біздер шін мні зор. йткені з кезіндегі ара халыты кпшілігі шаруаларды мын жырлап, шаруалар ктерілісін басаран, халыа аморшы болан ер лдарды дріптеді. Сол кез, сол жадаймен байланысты зіні басында кейбір айшылытары болса да, ол негізінде, езілуші шаруалар табыны жыршысы болды. Клдіргі, сатиралы ледерді шебер стазы ретінде тамаша лгі ледер алдырды. Сол себептен біз оны зерттейміз, тексереміз. Сондытан Шернияз дебиет тарихынан зіне лайыты орын алады.