Сйлеу іс-рекетіні трлері.
зіні ерекшеліктері мен ызметіне арай сйлеу екі трге блінеді: ішкі жне сырты.Ішкі сйлеу таы да ауызша жне жазбаша болып блінеді, ал ауызша монологтік жне диалогтікболып блінеді.
Сйлеуді барлы трлері бір-бірімен зара байланысты. Біра, сйлеу трлеріні райсысыны оны зіне тн ерекшеліктері бар. Ешандай да ой тілсіз жне материалды сйлеу рдістерісіз айтылуы ммкін емес. Ауызша, сіресе жазбаша сйлеуге даярлыта іштей сйлеу кезеі болады. Бл іштей сйлеу болып табылады.
Іштей сйлеу, жоарда айтыландай, ауызша жне жазбаша болып блінеді. Жазбаша сйлеуде арым-атынасты шарты мтінімен байланысты. Жазбаша сйлеу ауызша сйлеуге араанда мазмны жаынан ерекше жинаталан болады. Жазбаша сйлеуде жазба белгілерді олдану арылы іске асады. азіргі тілдерді кбінде (идеографикалы жазу олданатындарынан басалары) сйлеу дыбыстары рілтермен белгіленеді.
Жазбаша сйлеу ауызша сейлеуден кейін пайда болды жне оны негізінде алыптасты. Белгілі бір адамны тарапынан айтылатын, естілетін сйлеуді ауызша сйлеу деп атаймыз. Ауызша сйлеу — бл кдімгі дыбысты ауызекі сйлеу тілі, онымен біз баса адамдармен тікелей арым-атынаста пайдаланатын тіл. Ауызша сйлеу арым-атынас кеістік пен уаытты жадайларымен шектеулі болып келеді. Кп жадайда гімелесушілер бірін-бірі жасы креді немесе бір-біріні дауысын жасы естиді, бл сйлеуді сипатына із алдырады. Жадайды згеруіне байланысты, мселен, телефон арылы сйлесуде сйлеуді сипаты згереді (ол негізінен ыса, наты келеді), сіресе, сйлеу арым-атынасыны сипаты телефон жне радио хабарда біршама згереді.
Ауызша сйлеу диалогтік жне монолотік болып блінеді. Екі немесе одан да кп адамдарды арасында гіме,сйлесу трінде жретін диалогтік сйлеу рдісінде адам сра ояды жне оан жауап береді, сын-пікір айтады, олдау жне арсылы білдіреді. Кнделікті жне жай гімеде диалогиялы сйлеу оны алдын ала ойылан масатты сипатта жне жоспары болмайды. Осындай гімені баыт-бадары жне оны нтижелері белгілі дрежеде атысушьшарды айтандарымен аныталады. Егер гіме ата белгіленген міндетке баындырылса, диалогтік сйлеу масатты сипатта болады, айтылатын ойлар ке трде беріледі. Мысалы, белгілі бір мселені анытау шін дейі йымдасан гімеде диалогтік сйлеу осылай ткізіледі.
Диологтік сйлеу ережесі бойынша монологтік сйлеуге сіресе, жазбаша сйлеуге араанда,байланысты жне кеінен айтылан ойларды руа аз талаптар ойылады. Бл мынадай жадаймен тсіндіріледі, себебі гімелесушілер бірдей жадайда боландытан, фактілер мен былыстарды бірдей абылдайды, сондытан да бір-бірін оай тсінеді. Олара аз ойларын кеейтілген трде баяндауды ажет етпейді. Диалогтік сйлеуде адама ойылатын е басты міндеттерді бірі - зіні ріптесіні айтандарын соына дейін тыдау, оны сауалдарын тсіну жне оан жауап бере білу.
Монологтік сйлеу арым-атынас тжірибесінде ерекше орын алады жне ртрлі ауызша жне жазбаша сйлеген сздері мен баяндамаларында байалады. Сйлеуді монологиялы трлеріне лекциялар, баяндамалар, жиналыстарда сйлеген сздер, хабарландырулар бйрытар жне кптеген баса да ауызша жне жазбаша хабарлар жатады. Монологтік сйлеуді барлы трлеріні жалпы жне зіне тн ерекшелігі - тыдаушыа аны айындалан баыттылыы. Бл баыттылыты масаты - тыдаушыа ажетті ыпала ол жеткізу.
Диалогтік сйлеумен салыстыранда монологтік сйлеу сйлеу тріні е крделі де жне иын трі. ркім зіні сйлеу тжірибесінен жасы біледі, диалога, гімеге атысу, адай да болмасын арнаулы хабарламамен шыып сйлеуден біршама жеіл. Монологтік сйлеу тыдаушылар тарапынан тікелей жне белсенді олдау крмейді. Сондытан да монологтік сйлеулер тындаушылара тсінікті болу шін алдын - ала ойластыруды жне оны негізгі мселелерін жоспарлауды ажет етеді.
Монологтік сйлеуді жетістігі аудиториямен ажетті байланыс жасау ептілігіне байланысты.
Жазбаша сйлеу ауызша сйлеу сияты арым-атынасты сондай ызметін атарады. Біра ой алмасу ауызша жне жазбаша сйлеуде ртрлі тсілдермен жне ралдармен іске асады. Жазбаша сйлеу графикалы трде, жазба белгілерді (ріптерді) кмегімен бейнеленеді.
Жазбаша сйлеу оам дамуында сонымен атар жекелеген адамдарды мірінде ауызша сйлеуден кейін пайда болды жне соны негізінде алыптасты. Жазатын адам мен оитын адамны арасында байланысты болмауы жазбаша сйлеуді руда белгілі бір иындытар жасайды. Жазушы жазбаша сйлеуде мнерлеу ралдарын (дауыс ыраы, бет-пішіні) зіні ойын жасы айтып беру шін олдана алмайды.
Жазбаша сйлеуді бір ерекшелігі ол граматикалы, стилистикалы, орфографиялы ережелерді сатауды, сауаттылыты талап етеді. Жазбаша сйлеуді нтижесінде, кптеген рпатарды жинатаан мрасымен іс-тжірибесі миллиондаан адамдарды байлыына айналады жне асырлар бойы алыптасан мраны болаша рпа танымды іс-рекетіне пайдалана алады.
Іштей сйлеу деп дауыс шыармай, р уаытта сйлеу рдісінде олданылатын сйлеуді айтамыз. Іштей сйлеу адама ана тіліні негізінде дауыс шыарып, жетік сйлемеген кезде іштей ойлауа ммкіндік береді. Адам ай тілде сйлесе сол тілде ойлайды. Адам ауызша жне жазбаша сйлеместен брын іштей даусын шыармай сйлей алады, демек, бл –іштей сйлеу.