Анатты сздер туралы
азiргi аза тiлiнi оамды ызметi р алуан. олданылу рiсiнi кеейгендiгi сонша – мiрдi барлы саласын дамытуды прмендi ралы ретiнде ажайып бейнелеу тсiлдерiмен, икемдiлiгiмен, мнерлеу ммкiндiгiнi молдыымен, бай рi мдениетi жетiлген тiл екендiгiн танытып отыр.
Тiл мдениетi мселелерi деби тiл жне оны тарихи, азiргi деби тiлдi арналарымен зектес жатыр. Сондытан сйлеу мдениетiн деби тiлмен штастыру ажет (1).
Осы орайда наыл сздердi, маал-мтелдердi, шешендiк сздердi жне анатты сздердi, соны iшiнде тарихи анатты сздердi лкен маызы бар десек, арты айтанды болмайды.
Ел аузында, жазба деби шыармаларда жне баспасз беттерiнде маал-мтелдер сияты «тосан ауыз сздi тобытай тйiнiн бiлдiретiн» наыл, анатты сздер (афоризмдер) кп кездеседi. Мндай анатты сздер маал-мтелдерге те сас. Бларды з ара жаындыы сонша iшкi-сырты крылысы, мазмны жаынан бiр-бiрiнен ажырату иын. Кейде жеке адам айтан немесе белгiлi бiр оиадан, былыстардан шыан, тарихи дерегi бар наыл сздер маал-мтел ретiнде айтылады (2).
анатты сздер шартты трде екiге блiнедi: деби анатты сздер жне тарихи анатты сздер. деби анатты сздердi аындар мен жазушылар, шешендер, билер айтуы ммкiн болса; ал тарихи анатты сздердi тарихи тлалар, мемлекет айраткерлерi, скери олбасшылар, тарихи оиа кейiпкерлерi айтуы ммкiн.
зара жаындытарымен анатты наылдарды маал-мтелдерден айырмасы, сонымен атар накыл сздердi кбiнесе белгiлi з авторлары болады. Жрт «Абай айтыпты», «Махамбет айтыпты», «Ыбырай сиетi» деп айтады. Болмаса «бл сздi шыуына мынадай тарихи жадай себеп болыпты», - дейдi (3).
Немесе «Напалеон айтыпты», «Цезарды мынадай сзi бар» деп айтамыз.
анатты сз, маал-мтел, афоризм деген терминдер зара кейде синоним ретiнде олданылады. Оларды бiр-бiрiнi орнына жмсалуы дрыс емес. Сондытан осыны тсiну шiн олара терминдiк трыдан анытама берiп крелiк.
МААЛ - сырттай арапайым крiнгенiмен, iштей ыра пен йас йлесiмiне рылан тобытай тйiн, тжырымды, тйiп айтылан ой, ысаша орытынды. Бл жай сйлеммен де, рмалас сйлеммен де берiледi.
МТЕЛ - орытындыа мезеген, бiтпеген ой. Жай сйлем, сз тiркесi трiнде крiнiс бередi.
АФОРИЗМ - белгiлi бiр автора ана тн сз айшыы (4).
Ал анатты сз - Гомердi айтуы бойынша, айталап айтса, «сздi анатында лкен ой болып, ол з тыдаушысына шатын сияты» деген оймен ашыла тседі (5).
Егер сз леуметтік мiрдi бай тарихи тжiрибесiнен айнап шыан ке мазмнда «тосан ауыз сздi тобытай тйiнiн» бере алса, сонысымен дiреттi (6).
Ал В.И.Ленин былай деп айтан: «Мейлiнше иын былыстарды мнiн ажап трде дл бiлдiретiн бейнелi сздер болады» (7).
Ендi тарихи анатты сздерге толыыра тоталатын болса, ол те ызы таырып. Орыс тiлiндегi «Приехал Кутузов, бить французов», «Александр Македонский герой, но зачем же стулья ломать» дейтiн тарих iздерiнен алан сздер трiздi аза тiлiндегi «Барар жерi Балан тау, ол да бiздi крген тау» деген сз – Шыысхан басыншылыы кезiнен; «Атабан шбырынды, Ала ол слама» сзiнi Жоар шапыншылыы заманынан аланы белгiлi.
Кейбiр анатты сздердi андай оиа, жадайдан шыанын оай ааруа болады. Халымызды демократ ойшылы Шоан Улиханов «Елдi ала тайдай блдiрдi» деген анатты сздi алай шыанын баяндайды: «...ертеректе Жоар шабуылы кезiнде бiр кнi кешкiсiн байлаудан босанып кеткен ала тай ауылды айнала шабады. рейленiп отыран ауыл адамдары сырттаы дбiрдi естiп, жау келiп алды деп жнкiле жнеледi. Кейiн байаса, шапан жау жо. Елдi дрлiктiрiп жрген тек ана ала тай болып шыады. Содан былай арай жрт: елдi шетiнен ркiтiп, рей тудыратын бiреулердi крсе, оан: «елдi ала тайдай блдiрдi» дейдi (8).
«анатты сз» деген термин мiрге алай келдi?! Брын айтыландай, бл сздi алаш Гомер зiнi «Илиада» атты поэмасында олданды. Ал жиi олданыла бастауы 1864 жылы немiс алымы Георг Бюхманны (1822-1884) «анатты сздер» деген кiтабы жарыа шыаннан кейiн болды. Г.Бюхманны осы кiтабы 1926 жыла дейiн 27 рет жары крдi. Ал 1882 жылдан бастап баса тiлдерге аударыла бастады. Ал орыс тiлiне 1890 жылы С.В.Максимовты «Крылатые слова по толкованию С.В.Максимова» деген кiтабы жарыа шыан со олданыса ендi (9).
анатты сздердi айнар кздерi неде? Оны айнар кздерi мыналар: тарихи шыармалар, тарихи оиа, тарихи тланы ойы, жазба ескерткiштер, тарихи романдар жне т.б.
анатты сздер рпатан рпаа, елден баса елге тарайды. Ол бiздi тiлiмiздi байытады. Белгiлi бiр мселенi за тсiндiрудi орнына, анатты сздi олдануа болады. Мысалы, «Авгийдi ат оралары» деген анатты сзді, яни «те лас й» туралы айтанда олданамыз. Оны шыу тарихы мынадай: грек мифологиясындаы Элида патшасы Авгийдi кп жылдардан берi ат орасы тазаланбаан болатын, оны не брi бiр-а кнде Геракл зен суын ат-ора iшiмен жргiзу арылы тазалапты. Бл миф сицилиялы тарихшы Диодорды ебегiнде айтылады (9).
Осы тарихи анатты сздi В.И.Ленин з шыармасында былай пайдаланды: «Осы «Авгий ат-ораларыны» кез-келгенiн алып крiiзшi, - ретi келген со айта кетейiн, барлы алдыы атарлы мемлекеттер бдан 125, 250 жне одан да кп жылдар брын здерiнi буржуазиялы демократиялы революцияларын жасаан кезде жеткiлiктi тазартылмаан кйiнде соншалыты мол етiп алдыран, - осы «Авгий ат-ораларыны» кез-келгенiн алып крiiздер, бiзді оларды тап-таза етiп тазартанымызды кресiздер» (11).
Тарихи анатты сздер ертедегi деби мраларда кездеседi. Мысалы, «Мадайына жазылан» - ежелгi орыс мемлекетiнде сотталан адамдарды айдауа жiберер алдында сотталандыы туралы мадайына жазады екен. Бл сз содан алыпты. Бл за 1746 жылдан бастап императрица Елизаветаны жарлыы бойынша, ылмыскерлер «игi жздi жне кнсіз адамдардан» ерекшеленiп труы шiн олданылатын болан. азiр «мадайында жазулы тр ма?» деп, ауыспалы маынада колданылады.
Кейбiр жадайда тарихи айраткерлердi айтан ойлары анатты сзге айналан. Мысалы, «Келдiм, крдiм, жедiм». Ю.Цезарь Зеле тбiнде б.э.д. 47 жылы Фаркан скерiн тез уаыт аралыында жеген со, Римдегi достарыны бiрiне: «Келдiм, Крдiм, Жедiм» - деп хабар жiберген екен. Осы жеiстен со Ю.Цезарь Римге салтанатты шерумен кiргенде, хабар алан достары оны алдына кшеге зi айтан сздi жазып ойыпты. Бл бейнелi сз «бiр иын мiндеттi тез арада шешкендi» бiлдiру шiн колданылады.
1709 жылы Полтава шайасы арсаында 1 Петр Сената хат жазды. «Ктерiлiстi кешеуiлдету лiммен те», - дедi. «Белгiлi бiр нрсенi, iстi кейiнге алдыру жеiлiске келетiндiгiн бiлдiру» масатында айтылады.
Кейбiр кiтаптарды, пьесаларды, статьяларды, картина мен кинофильмдердi аты да анатты сзге айналды. Мысалы, «рыш алай шыныты» 1932-34 жылдары жазылан Н.Островскийдi романы. Бл анатты сз кеес адамыны алыптасуы туралы сз боланда олданылады.
«ызыл Жебе» - Ш.Мртазаев зiнi Т.Рыслов жайындаы романын «ызыл Жебе» деп атап, оны эпиграфына былай деп жазды: «лы азанны алауында шыдалан, алыса атылан ызыл Жебе сынды Т.Рыслова ескерткiш».
анатты сздерге деби шыармаларды, халы ертегiлерінi, мифтердi кейiпкерлерi енедi. Мысалы, Прометей, Геркулес, Фортуна, Ер Тстiк, Геракл жне таы басалар жатады.
Тарихи анатты сздерге тарихи тлаларды жеке есiмдерi де айналады: Мысалы, Меценат, Крез, ажыман, Вергилий жне т.б.
ВЕРГИЛИЙ - б.э.д. 70-19 жылдарда мiр срген ататы рим аыны. Ол ерте дние кілдері ішінен жоары аыл иесi ретiнде бааланды. Сондытан, оны есiмi «тжiрибелi, аылды» деген маынада олданылады.
МЕЦЕНАТ - бай рим патрициi Гай Цильний Меценат (б.э.д. 74-8) з мiрiнде суретшiлер мен аындара табынан. нер мен ылымды сйіп, оан кмек крсеткен адам туралы айтанда «ол Меценат ой» деп айтамыз (12).
АЖЫМАН - дене бiтiмi палуан келген, бiлектi, жау жрек адамдарды кргенде жрт «мынау зi ажыман сияты» дейдi. Кейде кесi жас баласын матаныш етiп, «менi бл балам ажыман болады» деп сйлейдi.
Библиядан, раннан енген де канатты сздер кп кездеседi. Мысалы, «Аырзаман» - дiни уаыз «аырзаман» боланда жердi астан-кестенi шыады, кнсiздар - жмаа, кнлiлер – тозаа баратын ша» деп тсiндiредi. Адамдар з мiрлерiндегi келесiз жайларды «аырзаман осы шыар» деп топшылайды.
ор ыздары - ранны айтуынша, жмаа баран имандыларды мгiлiк жбайы болуа арналан мгi жас, слу ыздар (13).
Белгiлi бiр тарихи нрселерге халыты зiнi берген анытамасы да тарихи анатты сзге айналуы ммкiн. Мысалы, «А патша», «ара ааз», «Варварлар», «Грек оты», «Дала трындары», «Ит жеккен» жне т.б.
«Ит жеккен»- ертеде аза патша мiрiмен Сiбiрге жер аударыландарды «ит жеккенге» айдалып кеттi дейтiн болан. «Ит жектi» деген сздердi зi терiстiк, иыр Шыыстаы халытарды ыс кезiндегi шанаа ит жегiп тiркейтiн ксiбiне байланысты шыан.
Белгiлi бiр оиаларды аталуы да анатты сзге айналды. Мысалы, «анды апта» - Париж Коммунасы кезiнен алан сз; «анды жексенбi» - 1905 жылды 9 атары туралы айтылан; «Лена ырыны», «Оба блiктерi»...
Тарихи тланы белгiлi бiр тарихи айраткерге берген баасы да тарихи анатты сзге айналады.
кiметтi шаыру сздерi де тарихи анатты сзге айналуы ммкiн. Мысалы, «Отан-Ана шаырады», «Сен з еркiмен жазылды ба?»...
Латын тiлiнен алынан анатты сздер де кптеп кездеседi. Олар кп жадайда латын тiлiнде айтылып, соынан аудармасы айтылады. Мысалы, «Юпитерге кешiрiлетiн нрсенi брi, гiзге кешiрiлмейдi» - «бiр адама рксат етiлетiн нрсе, баса адама кешiрiлмейдi» деген ымды бiлдiру шiн айтылады (14).
Латын тiлiнен енген анатты сздердi шыу тарихына тоталайы. Ежелгi Италияда, Тибра зенiнi жаасында Латиум деген облыс болан. Б.э.д.VI-V асырларда осы айма трындары латын тiлiнде сйлескен (15).
ІХ асырдан бастап латын тiлi з мiр сруiн тотатты. Соны негiзiнде роман тiлдерi пайда болды. Орта асырларда тек хат жазысанда, ылыми жне дiни дебиеттерде олданылатын болса, ал ХХ асырдан бастап тек ана ылыми терминологияа ендi (16).
рбiр тарихи анатты сздi зiнi «жас млшерi» болады. Сондытан да ол - оам тарихы. Кейбiр анатты сздердi тууына асырлар керек болса (мысалы, Архимедтi, Цезарьдi, Платонны, латын тiлiнен енген сздерді), ал кейбiрi тек соы уаыттарда пайда болан.
Ал кейбiр анатты сздер зiнi пайда болан кезеінен бiрнеше асырлардан со анатты сзге айналады. Мысалы, «Домострой» – оамда жне жаняда зiдi алай стау туралы жазылан шыарма. Ол бойынша йел мен бала еркек адамны жеке меншiгi iспеттi, сондытан жанядаы тесiздiктi айтан кезде «домострой» бейнелi сзi пайдаланылан.
Кейбiр анатты сздер белгiлi бiр тарихи оианы кз алдыа ерiксiз елестетiп трады. Мысалы, «Полтава шайасы», «Мз ырыны», «Оба блiктерi», «Бородино шайасы» жне т.б.
анатты сздердi белгiлi бiр авторы болады деймiз. йтсе де тарихи анатты сздi кейбiреуiнi авторын анытау ммкiн емес. Мысалы, «Атабан шбырынды, Ала кл слама», «ара ааз», «Ит жеккен», «Киiз кiтап» жне т.б. (17).
Тарихи анатты сздердi ауыспалы маынасы болады. Мысалы, «Мскеу де бiрден салынбаан» - бiрiншiден, Мскеудi рылысы 1147 жылдан басталып, за жылдара созыланын айтып трса; екiншiден, «табыса жету шiн бiраз уаыт тедi» деген маынада олданылады (18).
Тарихи анатты сздер елдi, лкенi тарихын оып-йренуде лкен роль атарады. Мысалы, «Тулаа барса, самаурыныды алдырып кет» – яни, «ай жерге баратын болса, сол жердi даы шыан затты алма» деген маынада олданылады жне лтты мдениеттi бiлдiрiп тр (19).
аза халы да тарихи анатты сздерге бай. Мысалы, «асым салан аса жол», «Есiм салан ескi жол», «Клтбенi басында кнде жиын». азаты анатты сздерiнi тркiнi рiде, кне тркi жазба нсауларындаы айшыты сздермен, берiсi азаты халы ауыз дебиетiнi лгiлерiмен ндесiп жатады (20).
анатты сздердi айнар кзi - фольклор. Фольклор ай халыты болсын ежелгi рухани мраларыны бiрiне саналады. Онда халыты аыл-ойы, арман-тiлегi, трмыс-салты, шаруашылы ксiбi бейнеленген. Сондытан да белгiлi бiр халыты ауыз дебиетi сол халыты ежелгi мдениетiнен, тарихынан малмат бередi, мiрге, дниеге кзарасын танытады (21).
аза ауыз дебитетiнi бiр саласы - шешендiк сздер. Шешендiк сздер, аынды айтыс секiлдi, аза ауыз дебиетiнi зiндiк ерекшелiктерiн крсететiн негiзгi жанрларды бiрi (22).
Шешендiк сздер шке блiнедi: шешендiк арнау, шешендiк толау, шешендiк дау. Мысалы, Нралы ханны баласы аратай Орынборда оу бiтiрiп, патшадан аа слтанды лауазым алып, Кiшi Жздi аралап жргенде, Адай Атаозы биге кездесiп алады. Атаозы ашан, ары, атпа кiсi екен. Биге кзi тоймаан слтан:
-й, Атаозы, ойда - алматы, ырда азаты малын оймаса да, аланы бойыа жкпаан екен-ау!, - дейдi. Сонда Атаозы шешен:
-ледi жерде гiз семiредi,
лiмдi жерде молда семiредi.
аралы йде атын семiредi,
амсыз елде хан семiредi.
айтсем топтан торай шалдырмаймын деп,
азаты бiр тайын дшпана алдырмаймын деп,
Бiр кнде тоыз оянып, тосан толанамын,
Мен ары болмай, кiм ары болады, - дептi (23).
В.И.Ленин олданан бейнелi сз трлерiнi бiрi - ежелгi дние мифтерi мен аыздарынан асырлар белесiнен аттай, орамды сз айшытарымен айтыла келе, анатты наыл сзге айналан латын, грек афоризмдерi болып келедi.
«Ахиллес кшесiндей жанды жер» (20 том, 345 бет) – «лсiз осал жерi» деген маынада, «Геркулес баанасы» - «онан рi баруа болмайды, шырау шегi» деген маынада олданылса, «Сизиф ебегi» «ешбiр нтиже шыпайтын рекет» дегендi бiлдiредi. М.Горький В.И.Лениннi шешендiк шеберлiгiн баалай келiп, «Саясатты е иын да крделi мселелерi жнiнде жай ана арапайым тiлмен сйлеуге болатынын мен осы жерде тныш естiдiм. Ол слу сз растыруа тырысан жо. рбiр сздi iшкi дрыс маынасын оп-оай ашып, ап-айын етiп, алааныа салып берiп отырды» (24).
В.И.Лениннi олданан тарихи анатты сздерiнi кейбiр жиынтыы мынадай:
«Аз болса да, жасы болсын», (3 том, 798-бет);
«Орысты сл шып крсеiз, татарды кресiз» (11,247);
«Шайаса барар жолда матанба» (10,125);
«Авгий ат-ораларындаы оысты тазалау» (12,298);
«Семсер ктерген - семсерден мерт болады», (13,215);
«шкыннан жалын лаулауы шiн» (15, 236);
«Таландалан армия жасы йренiп шыады» (17,232);
«Соыс болан со, соыстаыша болсын» (21,442);
«Бiз бл жолмен жрмеймiз» (26,217);
«Бiздi на бiр ытай оранымен оршауа тырысты» (37,560).
Тарихи анатты сздер негiзiнен тарихи шыармаларда, маалаларда, тарихи тлаларды мемуарларында жне мiрнамаларында да кездеседi.