АНАТТЫ СЗДЕРДI ТРБИЕЛIК МНI 1 страница
Бейнелi сздер атарына халыты маал-мтелдер, наыл, анатты сздер, фразеологиялы тiркестер, идиомдар жне метафора, эпитет, тееу, аллегориялар, сарказм сияты кптеген кркем сз ралдары жатады.
Аталы сздердi – тлiм-трбиелiк мнi зор. Кiмде-кiм болмасын зiнi кпшiлiк алдында айтайын деген немесе ааз бетiне тсiрейiн деген ойыны рi ткiр шыып, тыдаушы ккейiне онымды болу жаын арастырады. Ендi сол анатты сздердi атаратын эстетикалы-трбиелiк ызметiн бiрнеше таырыптара блiп талдап крейiк:
Отан, туан жер жне халы туралы
«Отан шiн ота тс кймейсi», «Отан оттан да ысты», «Отан шiн жан пида» деген кптеген наылдарды айталаан сайын Отана деген сйiспеншiлiк, патриотты сезiм арта тседi. Халы Отанын сатан опасыздара, туан жер адiрiн бiлмейтiндерге «Опасызда отан жо», «Кiсi елiнде слтан боланша, з елiде лтан бол» деп те айтады. Малiмдер осы айтылан наылдарды жас жеткіншекті негелi сздерге арналан дптерiне жаздырып, жаттатаны мал. Отан туралы анатты сздердi ай аын, жазушы андай шыармасында алай олданан, соан длелдер келтiру керек. Мысалы, аын .Аманжолов 1937 жылы жазан «Кызыл скер маршы» атты леiн:
Ел шiн,
Жер шiн,
Отан шiн жан пида» – деген анатты сзбен аятаан.
Ерлiк, батырлы жайында
Оушыларды патриотизм рухында трбиелеуде халымызды батырлы, ерлiк, жауынгерлiк туралы наыл сздерiнi орны ерекше. стаздар здерiнi кезектi дрісінде халымызды ерлiк крес жолдарын, тарихи жеiстерiн сз еткенде тарихи анатты сздердi олданса те серлi болан болар едi. Мысалы, Бауыржан Момышлы «дiссiздiк - лсiздiк, ептiлiк те ерлiк», «арабет болып ашанша, айрат крсетіп лген арты» деген анатты сздерi сол кездердегi майданды газеттерде, кейiн Бауыржанны зiнi айтуымен жазушы Александр Бектi «Арпалыс» романыны р тарауына эпитет, эпиграф болып барлы елге жайылды.
Бндай анатты сздер «обыланды», «Алпамыс» «Ер Тарын» жне таы баса батырлар жырында кп кездеседi.
Ебек, ксiп жнiнде
Ебекке байланысты таырыпты тер алдында малiм ебектi адам мiрiнде атаратын рлiн айта келiп, жас жеткіншекті ебек сйгiштiкке, оны адiрлеуге трбиелейтiн анатты сздер айтса, арты болмайды.
«Адамды адам еткен – ебек» деген Ф.Энгельс айтан наылда адамзатты, адам оамыны даму задарын, адамны аыл-ой, психологиясын аарамыз.
Досты, жолдасты жайында
Досты, жолдасты арым-атынас, з ара сыйласу, рмет крсетуге байланысты анатты сздерден де оушылар ибрат алады. Мысалы, «Платон менi досым, бiра шынды одан да ымбат», яни «анша дос боланмен шынды, дiлдiк брiнен де жоары трады».
Тлім-трбие, лгі неге жайлы
Жас рпаты жеке басын трбиелеуде малiмдерге лкен мiндет жктеледi. Осы орайда анатты сздердi орны да ерекше. «Трбиешi адамны зi де трбиелi болуы керек», - деген болатын К.Маркс.
анатты сздердi патриотизм мен гуманизмге, нер-ылыма жетiлу, ебек сйгiштiкке трбиелеудегi педагогикалы жне эстетикалы мнiнi кштi екенi байалады.
анатты сздер тарихшылар мен этнографтарга, загерлер мен философтара ткен мдениетiмiзден, тарихи оиалардан, дуiрдi жне табии былыстарды згерiп, даму задарынан, халытар трмысыны этникалы нормаларыны, дет-салттарынан млiмет бередi.
ТАРИХИ АНАТТЫ СЗДЕРДI ТАРИХ САБАЫНДА
ОЛДАНУ
Шкiрттердi мектеп абырасында патриот ретiнде алыптастыру iсiнде тарих пнiнi лшеусiз зор ролi бар екендiгiне ешкiм дауласпайтын шыар (31).
Оу процесi бiлiмдi мегеру жне iскерлiк пен дадылар процестерiнен кралады, бiлiмдi игеру е жетекшi рекет болып табылады. Адамны материалды дниенi тану процесi наты пайымдаудан басталады. Тйсiк пен абылдау процесi бiрнеше рет айталанан кезде ми сыарларыны ыртысында уаытша байланыс пайда болады. Тйсiктермен абылдап алынан осы бейнелер елес трiнде есте саталады. Сезiну процесiнен кейiн ойлану процесi келедi. Психологтар «не нрсе жасы тсiнiктi болса, соны жеiл игерiлетiнiн жне жасы есте алатынын» длелдейдi (32).
анатты сздердi саналы трде мегеру мен оларды саналылыпен пайдалану тжірибесін сйкестендiрудi стті формасы жаттыулар тсiнiктемелерi болып табылады.
Оыту процесi оытуды мазмны, дiстемесi жне йымдастыру формасыны бiрттастыы болып табылады. Тарих пнiнi малiмi жаа таырып бойынша гiмеге кшпестен брын немесе тап сол гiме арасында жаа атауларды, терминдердi, тарихи иын есiмдердi, сондай-а тарихи анатты сздердi жне оларды шыу, айтылу тарихын татаа жаза отырып, тсiндiру дiстемесiн жиi олдананы дрыс (33).
Экскурсия да демонстрация дiсiнi бiр трi жне онымен бiрге оытуды айрыша йымдастыру формасы болып табылады. Экскурсия кезiнде р трлi кптеген дiстердi олданылуы ммкiн, бiра та бны брi демонстрация дiстемесiмен йлестiрiледi (34).
Себебi тарихи анатты сздер музей залдарында, лкетану музейлерiнде жне мемориалды музейлерде кптеп кездеседi.
Малiмнi бiлiмдi ауызша баяндауы рдайым шкірттерді оулыпен немесе здiгiнше жмыс iстеуiмен йлестiрiледi. Кiтаппен тиiмдi жмыс iстеу шiн оушыны тиiстi iскерлiгi мен дадылары болуы тиiс (35).
Оушылара тарихи анатты сздердi тсiндiргенде сол анатты сздер жазылан дебиеттi, авторын, шыу жылын, шыу баспасын жне бетiн крсеткен мал. Мысалы, «Варфоломей тнi» - Парижде 1572 жылы тамызды 23-нен 24-не араан тнi католиктердi гугеноттарды жаппай ыруы. 30 мыдай адам лтiрiлдi. Баса маынада аланда «Варфоломей тнi» деп «адамдарды айуандыпен жаппай ыруды» айтады (36).
Тарихи анатты сздердi оушыларды тез ып алуы шiн дiстi тадаанда физиологтар мен психологтарды iс-рекеттерi (тыдау, ауызша сйлеу ызметi, жазу, олмен практикалы жмыс iстеу) кезектесiп тру ажет екенi жнiндегi кеестерiн де ескеру керек. Бл сыныстарды негiзiне жоары нерв ызметi задарыны жне е алдымен озу жне шаршау, тежеу жне зорлану кбылыстарды тсiндiретiн ирридация, шоырландыру жне зара индукция зандарыны талаптары алынан.
Тарих сабаын ткiзу барысында тарихи анатты сздердi оушылара есте алатындай етiп тсiндiрудi маызы зор, йткенi тарих – оам дамуы. Ол оушыларды азаматтыа, оамны даму барысын тсiнуге, ткенге кз жгiртуге, болашаты барлауа йретедi. Тарих зiнi шыу тарихы жнiнен те ызыты тарихи анатты сздерге бай. рбiр жаа сабата – жаа анатты сздер кездесiп отырады. рбiр жеткіншекті есте сатау абiлетi психологиялы ерекшелiктерiне орай р трлi. Мысалы, бiреуi – кргенiн есте сатайды: бiреуi - естiгенiн, келесiсi – жазанын, ендi бiреуi зi оып аланын есiнде жасы сатайды. Сондытан шкірттерге осы жадайларды ескере отырып, тсiндiрген дрыс. Осы баытта В.Шаталовты тiрек сигналдары методын да олданан арты болмайды.
олданылан дебиеттер:
1. Б.Хасанов, анатты сздер, Алматы, 1972, 3-бет
2. Н.Трелов, анатты сздер, Алматы, 1977, 3-бет
3. Бл да сонда, 3 бет
4. Б.Хасанов, анатты сздер, Алматы, 1972, 20-бет
5. Словарь латинских крылатых слов, Москва, 1980, 3-бет
6. Б.Хасанов, анатты сздер, Алматы, 1972, 25-бет
7. В.И.Ленин, ш.т.ж..20-том, 287-бет
8. Н.Трелов, анатты сздер, Алматы, 1977, 4-бет
9. Н.С.Ашукина, М.Г.Ашукина, Крылатые слова, Москва, 1989, 3-бет
10. С.Максимов, Крылатые слова, Москва, 1954, 3-бет
11. В.И.Ленин, ш.т.ж. 44 том, 156-бет
12. С.Максимов, Крылатые слова, Москва, 1954, 8 бет
13. Бл да сонда, 12-бет
14. Бл да сонда, 17-бет
15. Словарь латинских крылатых слов, 5-бет
16. Советский энциклопедический словарь, Москва, 1990, 699-бет
17. Б.Хасанов, анатты сздер, Алматы, 17-бет
18. Русские пословицы, поговорки и крылатые выражения, Москва, 1988, 6-бет
19. Бл да сонда, 9-бет
20. Б.Хасанов, анатты сздер, Алматы, 1972, 46-бет
21. Б.Адамбаев, Халы даналыы, Алматы, 1976, 81-бет
22. Бл да сонда, 82- бет
23. Бл да сонда, 91-бет
24. «азастан мектебi» журналы, 1990, N2, 24-бет
25.Н.С.Ашукин, М.Г.Ашукина, Крылатые слова, 1987, 4-бет
26. Советский энциклопедический словарь, Москва, 1990, 759-бет
27. Н.И.Кондаков, Л.А.Кленовская, Крылатые аргументы, Москва, 1989, 3-бет
28. Н.Трелов, анатты сздер, Алматы, 1977, 3-бет
29. Б.Адамбаев, Халы даналыы, Алматы, 1976, 3-бет
30. Словарь латинских крылатых слов, Москва, 1980, 897-бет
31. Н.Трелов, Наыл сздердi трбиелiк мнi, Алматы, 1971
32. «азастан мектебi» журналы, 1989, N8
33. А.Илина, Педагогика, 236-бет
34. Бл да сонда, 264-бет
35. Бл да сонда, 272-бет
36. Бл да сонда, 289-бет
А
АБЫЛАЙ АСПАС АСУ (БЕЛ) – «тым иын, те ауыр жол» деген маына беретін бейнелі сз.
Темір жолдар тартыла,
Абылай аспас белдерден,
Аса соа, шар ра,
Сонау Сібір-Тркістан (І.Жансгіров).
АБЫЛАЙДЫ А ТУЫ – азаты басын осу деген маына беретін бейнелі сз.
«...Абылайды а туыны астына алаш азаматан топтап, ш жзді баласыны басын біріктіріп жатан крінеді» (.Нрпейісов).не
«АБЫРОЙДАН БАСАНЫ БРIН ЖОАЛТТЫ» - француз королi I Франциска (1494--1547) 1525 жылы Павия тбiнде V Карл скерлерiнен ойсырата жеiлген со, анасына бiр-а сйлемнен тратын: «Абыройдан басаны брiн жоалтты»,-деп хат жолдаан екен.
АБЫЛХАЯТ СУЫ - раннан алынан анатты сз. Адамды лмес ететiн ажайып асиетi бар су.
«Айтан сздi шрбаты,
Абылхаят суындай…».
«АВГИЙДI АТ-ОРАЛАРЫ» - грек мифологиясы бойынша Элида патшасы Авгийдi кп жылдардан берi ат-орасы тазаланбаан болатын. Оны небрi бiр-а кнде Геракл зен суын ат-ора iшiмен жргiзу арылы тазалапты. Бл аыз сициялиялы тарихшы Диодорды ебегiнде айтылан.
«Авгийдi ат-оралары» деген бейнелi сз «те лас й» туралы айтанда олданылады.
АВРОРА - рим мифологиясы бойынша та шапаыны дайы осылай аталан.
деби тiлде та шапаын бейнелеп, соан теестiредi.
«АВТОКЛІК ТАСЫ ЕМЕС, ОЗАЛЫС РАЛЫ АНА» – И.Ильф пен Е.Петровты «Алтын баспа» (1931) романынан алынан бейнелі сз.
ААШ АТА МІНГІЗУ – біреуді мазатаанда, кемсіткенде олданылатын сз. Кейде «ааш ата теріс мінгізу» деп те айтылады.
«Осы жерде ры еместі ры ып, тыртып талай саа, ааш ата мінгізіп жатан кез ой, - деді Жарасбай» (М.уезов, араш-араш).
«АЫЛШЫН, НЕМIС, ФРАНЦУЗ ТIЛДЕРIН - НАШАР; ИТАЛЬЯН ТIЛIН МЛДЕМ НАШАР БIЛЕМIН» - бiр анкетадаы: «андай тiлдер бiлесiз?»,-деген сраа В.И.Ленин осылай жауап берген.
Владимир Ильич 1920 жылы Коминтерннi II Конгресiнде сз сйлеп, Германия Коммунистiк партиясы басшылыыны жне итальянды Серратиды стаан баытын сынады. гiме герман Компартиясы туралы болан кезде ол немiсше сйлеп, Серратидi сынаан кезде ол бiрден француз тiлiне кшкен. Оны осы тiлдердi соншалыты еркiн мегергендiгiне шетелдiк онатар бас шайап, айран алысты.
АДАМ АТА –ХАУА АНА – алашы ер жне йел адам, «ата-баба, атам заманы» деген маына беретін сз.
АДАМНАН БЕРГІ УАЫТТА (Адамовы веки(времена) –«адам» ежелгі еврей тілінде тла дегенді білдіреді, е алаш пайда болан тла, дай оны лемді жаратаннан со алты кннен кейін пайда болдыран. «те ерте заманда» дегенді бейнелеп айтанда олданамыз.
АЗУЫ АЛТЫ АРЫС – беделді, кшті адамды айтан кезде олданылатын бейнелі сз.
«Азуы алты арыс Малкара аршадай сені арсы ойан» (.Мстафин, Дауылдан кейін).
«АДАМ АЯТЫЛАР» - ежелгi Грецияда л иеленушiлер лдарды «адам деп» есептемедi, оларды – «адам аятылар» деп атады.
АДАМ ДЕГЕН АРДАТЫ АТ - М.Горькийдi 1902 жылы жазылан «Адамны туы» атты гiмесiнен алынан анатты сзге айналан сйлем.
«АДАМ ЖАНЫНЫ ИНЖЕНЕРЛЕРI» - 1936 жылы 26 азанда М.Горький йiнде И.В.Сталин жазушылармен кездестi. Сол кнi сйлеген сзiнде ол жазушыларды «адам жаныны инженерлерi» деп атады. Бл сз кеес дуірінде за жылдар бойы матаныш сезiммен айтылды.
«АДАМДАР, ЫРАЫРА БОЛЫДАР» - 1943 жылы 25 тамызда Берлинде нацистiк сот жазушы, чех елiнi патриоты Ю.Фучиктi лiм жазасына кестi.
Трмеде жатан Фучик «Дар алдындаы сз» атты кiтабын жазып бітірдi. Жазушыа ааз бен арындаш тауып берген трме ызметшiсi А.Колинский кiтапты жазылан беттерiн трмеден алып шыып, Фучиктi сенiмдi адамдарыны йiне жинады.
Бл кiтап 1946 жылы Парижде Ю.Фучиктi жбайыны араласуымен жарыа шыты. Кiтапты соы блiмi азiр анатты сзге айналып кеткен мына сйлеммен аяталады: «Адамдар, сйемiн Сiздердi. ыраыра болыдар!».
«АЗАМАТ, ЖНЖIМЕ, ЖРМЕ БОС» - С.Сейфуллиннi (1894-1938) «Жас аза марсельезасы» атты леiнен алынан бейнелi сз.
Азамат, жнжiме, жрме бос,
ол стас, бiрiгiп тiзе ос.
Ту стап дшпана барайы,
Тедiктi ранын салайы,
Кн туды бiз тедiк алайы.
АЗАП ЖОЛЫНДА - ХІІ асырда жазылан ежелгi славян мраларыны бiрi осылай аталады. Бл сздi адамны басына бiрiнен со бiрi келетiн ауыр кндердi тсiндiру шiн, яни «жыылан стiне ждыры» болан ретте айтылады.
Бл ым А.Толстойды «Азапты жолда» атты романы жарыа шыан со бейнелi сз ретiнде ке тарады. Романда Кеес Одаындаы Азамат соысы кезiнде халыты басына тскен ауыртпалытар гiме болады.
«АЗЫТАНДЫРУШЫ АНА» («Питающая мать» - Alma mater) - рбiр бiлiм нрiмен сусындаан адам зi оыан бiлiм ордасын «альма матер» деп атаан. Ол туралы е алаш рет А.Герценнi «Былое и Думы» атты романында кездеседi.
А КИIЗГЕ КТЕРУ – «хан ылып, басшы ылып сайлау» деген маынада олданылатын анатты сз.
«ос олы ызыл ана боялана арамай, 17 жасар бiлхайырды азулы тiлектестерi 1727 жылы Дештi ыпшаа хан етiп, а киiзге ктердi» (I.Есенберлин, Алмас ылыш).
АУДЫ СОЫ НI – «з талантыны ырын соы рет крсетуi» деген ымды беретiн анатты сз.
Шыу тарихы: «аулар лер алдында н салады-мыс» деген ымнан шыса керек.
«А ПАТША» - азаты бай шонжарлары орыс мемлекетiнi патшасын «а патша» деп атады. йткенi здерi патшадан шен-шекпен, рметтi ататар алды.
«А патшаны» айтканын орындау шiн болыстар, ауыл старшындары мен феодалды-патриархатты жоары топ скерге шаыру жасындаы жастарды тiзiмiн жасауа кiрiстi (аза ССР тарихы, 3-том, 461-бет).
А САРБАЗ – Жихан Желтосанны осы аттас кітабыны аты. Адам, материя, арыш задары, адамзат оамыны дамуы А Сарбаздан, яни аза халынан бастау алады деген ой айтылады. Эволюциялы дамуды 7 циклі А Сарбазбен басталып, А Сарбазбен аяталады. Ол лемдік Злымдыты жеуші, арыш рылысшысы, Жаа лемді ашушы, Жалыз дайа сенуші, тарушыны тадап алан шкірті жне барлы ер азаматты Бастауы. аза жігітттері – А Сарбаз (А Сарбаз, Алматы, «Жазушы», 1993 жыл).
Наыз жігіт деген ата лайы жанды осылай атаймыз.
А САР – аза наыз жігітті осылай атаан.
Жылама, Маыш, жылама,
Алладан лім тілеме,
олдан шан а сар,
айтып келіп онбайды (Абай).
«А СЙЕК ЖМЫСШЫЛАР» – монополияны арты пайдасыны есебiнен жоары ебек аы алатын, сйтiп, капиталистiк елдердегi жмысшыларды негiзгi рамынан блiнiп алан жмысшы табыны бiр блегi. Олар з имылдарымен жмысшы озалысыны дамуына кедергi жасап, ошыл социалистердi тiрегi болып табылады.
АТАБАН ШБЫРЫНДЫ, АЛА КЛ СЛАМА (1723-1725) - аза халыны тарихында жоар басыншылары шабуыл жасаан жылдар мытылмастай iз алдырды. Осы бiр шбырындылыа шыраан айы асiреттi, ауыр жылдардан алан «Атабан шбырынды, Ала кл слама» сзiнi тарихы былай жазылан: «ХІІІ асырды 20-жылдарыны басында болан Жоар шабуылы аза халыны тарихында осылай аталып кеттi».
«Ел еру болса, шаыраына жошылы кеп шеру тартады. Кші ан болса, ке-шеше, атын-бала атабан шбырындыа шырайды» (М.уезов, Абай жолы).
«А ТАСПЕН АЙШЫТАЙТЫН КН» - ежелгi римдiктерде баытты кндi «а таспен айшытайтын» салт болан.
«А ТАСТЫ АЛА» – Мскеу аласыны iргесi 1147 жылы аланды. ала бекiнiсiн жасарту шiн ХІV асырдан бастап Кремльдi абырасын аашты орнына а тастан салуа бйырды. Содан Мскеудi «а тасты» ала деп атап кеттi.
А ТЙЕНІ АРНЫ ЖАРЫЛУ – уанышты жадайды, мерекені, жеісті білдіретін анатты сз.
«Мен алдымен барып сйінші срайын. Бгін а тйені арны жарылады ой, аманды болса» («Мдениет жне трмыс» журналы).
А ТЕРРОР - 1815 жылы Францияда Бурбондар билiгi айта орнап жатан кезде, елде «а террор» басталды. «А террор» бойынша революционерлер мен бонапартистер ттындалды.
«А террор» ымы контрреволюциялы озалыса атысан адамдарды тсiндiрген кезде олданылады.
«АШАДА ИIС БОЛМАЙДЫ» (лат.Non olet) - император Веспасиан оамды туалеттердi аылы пайдалануды енгiзiп, онан салы алып транына ынжылан з баласы Титиге: «Ашада иiс болмайды», - деп жауап берген екен.
Бл анатты сз клдене табыс табу туралы сз боланда олданылады.
АШАЛЫ АПШЫ – Мскеу княздыын 1325-1340 жылдары князь Иван басарды. Алтын Орда пайдасына орыс жерлерiнен алым-салы жинауа ы алды. Оан туелдi болан баса князьдар оны «Калита», яни «Ашалы апшы» деп атады.
«АЫЛДЫА ОСЫ ЖЕТЕРЛIК» – бл ой рим жазушысы Тит Плавтка (б.э.д. 254-184) тиiстi сз.
олданылу маынасы: «осымен сзiмдi аятаймын, аылдыа айтпаса да тсiнiктi».
«АЫН БОЛЫП ТУАДЫ, ШЕШЕН БОЛЫП АЛЫПТАСАДЫ» - Цицерон б.э.д. 61 жылы грек аыны Архийдi азаматтыын орау кезiнде айтан анатты сзi.
Маынасы: аынды талант тек ана туа пайда болатын болса, ал шешендiкке зiдi жаттыулар арылы жеткiзуге болады.
«АЫРЗАМАН» - дiни уаыз бойынша «аырзаман» боланда жердi астан-кестенi шыып, кнсiздер - жмаа, кнлілер тозаа баратын ша деп тсiндiрiледi. Адамдар з мiрiндегi келесiз жайларды «аырзаман» деген осы шыар» деп бейнелейдi.
АЫРЕТ КНІ – «летін мезгіл», «аырзаман» деген ым беретін бейнелі сз.
«А ЭМИГРАЦИЯ» - 1789 жылы Париж Коммунасы ала билiгiн з олдарына аланнан кейiн, дворяндарды уына тсiрдi. рейлерi шан олар шетелге ашып жатты. Сйтiп Францияда «а эмиграция» басталды. Оны неге «а» аталатынына келетiн болса, Бурбондар улетiнi гербiнде ашыл лола глдi бейнесi болды.
«А эмиграция» Ресейде 1920 жылы болды. Оны нтижесiнде 3 миллион контрреволюционерлер шетелге кетуге мжбр болды.
АЛА АУЫЗ БОЛУ – «ауызбіршілікті болмауы, зді-зімен жаугершілік жадайда болу» деген ымды беретін бейнелі сз.
«онтайшы ордасында да ала ауызды бар екенін ол білетін» (І.Есенберлин, Жанталас).
АЛА АРА (Белая ворона) - рим аыны Ювеналды (I асыр) сатирасынан алынан анатты сз. «Ерекше, сирек кездесетiн адам» деген маынада олданылатын бейнелі сз. «Жасы» не «жаман адам» деген маынада да бiрдей олданыла бередi.
АЛАПЕС – негізінен тері ауруыны бір трі. Халы арасында жртты алалайтын, ділеттен тайан адамды да алапес дейді: «Ой, Алапес, сен жртты йтіп алалама, - деді Шарымхан Клкешек» (Б.ыдырбеклы).
АЛАСАПЫРАН ЗАМАН – «жаугершілік, дрбеле» уаыт деген маына беретін сз.