АНАТТЫ СЗДЕРДI ТРБИЕЛIК МНI 6 страница

 

АЛАНЫ АУАСЫ АДАМДЫ ЕРIКТI ЕТЕДI- ХІІ-ХІІІ асырларда шаруаларды феодалдара арсы кресiнi нтижесiнде ала алы феодалды туелдiлiктен босады. Егер ожасынан ашып шыан басыбайлы шаруа алада бiр жыл жне бiр кн трып лгерсе, ол ерiктi адам болып саналды.

 

АЛАНЫ НЕГIЗI АЛАНАННАН БЕРГI (РИМНI) - Римдiк жыл санау дуiрiнi басталандыын бiлдiретiн анатты сз. Дл осы аттас шыарманы Тит Ливий жазды. Онда б.з. 9-шы жылынан бастапы Рим тарихы баяндалан.

АЛАНЫМЕН, НЕ АЛАНЫНЫ СТIНДЕ КЕЛ - Ежелгi Грецияда аналар з лдарын жорыа шыарып саларда, аланды сына трып: «аланымен, не аланыны стiнде кел», - дейдi екен, яни жеiспен орал не лiп кел деген ым. Дстр бойынша Ежелгi Грецияда жорыта айтыс болан жауынгердi йiне аланына салып келетiн болан.

 

АЛАНМЕН КТЕРУ – «бiреудi матау, дакын ккке ктеру» деген маынада олданылатын бейнелi сз. Ежелгi Римде солдаттар жеiмпаз ксемдi шайастан со, алана отырызып, ктерiп рмет крсеткен.

азіргі жадайда адамдар матау трарлы адамды олмен аспаа ктереді.

 

АНАТТЫ СЗДЕР - Гомерге тиiстi анатты сз. Кп олданылатын мтелге айналан «дл ойлар, афоризмдер, цитаттар» деген ымды бiр ауыз сзбен осылай атаймыз.

 

«АНДАЙ ЛЫ АРТИСТ ЛIП БАРАДЫ» - рим императоры Неронны (37-89 жылдар) сзi. Ол олы бос кезiнде халы алдына шыып нер крсетедi екен. Алайда ол атыгез жан болатын, халыты наразылыынан орыан ол зiн-зi лтiруге мжбр болады.

Рим тарихшысы Гай Транквил Светоний (шамамен 70 - 140 жылдар) «Он екi цезарьды мiрi» атты кiтабында былай деп жазады: «Ол бiр кiсiнi стап алып, кр аздырып, дстр бойынша лген адама ойылатын заттарды барлыын алызыпты да, зiн лтiруге бйры берiптi, Нерон лерiнi алдында бiрнеше рет: «андай лы артист лiп барады» деп айталапты».

 

АНДЫ АПТА - 1871 жылы 21 мамыр мен 28 мамыр Париж Коммунасы мен контреволюциялы скерлер арасында соыс болды. Осы бiр жетiге созылан аралы тариха «анды апта» деген атпен ендi.

 

АНДЫ ЖЕКСЕНБI - 1905 жылы 9 атарда Петербург жмысшыларыны йелдерi мен балалары 140 мы адамды шерумен ысы Сарайа беттедi. Олар патшаны суретi мен икондар стап, даларды ндетiп келе жатты.

Полиция шеруге арсы о атты. Сол кнi 5 мыа жуы адам лдi, бл кн тарихта «анды жексенбi» деп аталды.

 

АНДЫ КЕК – брын лген адам шін кек алуды мезегенде олданылатын бейнелі сз.

«Айыбын мойнына алып аяына жыылса, кекті асы болса да, кешіргісі келіп трады» (І.Есенберлин, ахар).

 

АНЖЫАА АНДЫ БАСТЫ БАЙЛАДЫ – «жауды жеді, кек алды» дегенді білдіретін бейнелі сз.

Тыншу болмас алы айрат айнамай,

анжыаа анды басты байламай,

ара жрек, ара ошыл анменен,

ш тосарлы, андыауызды майламай (І.Жансгіров).

 

АН ЙЛЫ КЕЕС - 1566 жылы Нидерландыа келген герцог Альба адамдарды орынышта стау шiн «Тртiпсiздiк iстердi реттеу жнiндегi Кеес» деп аталан сот рды. Олар жазысыз 8 мы адамды лтiрдi. Халы оны «ан йлы кеес» деп атады.

 

АНМАР СЛТАН – Осман (Трiк) империяны ХІХ асырды аяындаы слтаны Абдул Хамит тарихта «анмар слтан» деген ата ие болды.

 

АН МАЙДАН – креске, ебекке лшыну деген ойды білдіретін бейнелі сз.

«алан мірімді ан майдана жмсаалы щытым» (.Мстафин, Шыана).

 

АРА ЖЕР - ежелгi Египеттi «ара жер» деп атаан. йткенi Нiл тасыан кезде клдердегi сiмдiктердi аызып кетедi. Ал кзде зен тартылып, арнасына тскен кезде, аар топыраын ап-ара тнба басып алатын болан.

 

АРА ААЗ - лы Отан соысы жылдарында рбан болан азаматтарды артынан хабарлау хат келiп жатты. Жрт осы бiр айылы хабар келген хатты – «ара ааз» деп атап кеттi. (Н.Трелов, «анатты сздер»).

«Содан айтар екi жас,

Бiр-бiрiн зiр крген о.

Тiрi болар Карлосы,

ара ааз келген жо» (Д.бiлов).

 

АРА АЗА – «жй ана адам» деген ойды білдіретін маыналы сз.

«р ана ара азаты аны ма, зіні екі баласыны тадыры ыл стінде тран жо па?» (І.Есенберлин, Жанталас).

 

АРА ЫЛДЫ А ЖАРАН – «діл, адал» деген ымды бейнелейтін сз. Негізінен билер турасында айтылды.

 

АРА СЗ – данышпан аын Абайды рпаына алдыран лааты «ара сз» деп аталады. Абайды ыры бес ара сзі жетті. Абайды бірінші ара сзі «бл жаса келгенше жасы ткіздік пе, жаман ткіздік пе, йтеуір бірталай мірімізді ткіздік: алысты, жлысты, айтысты, тартысты – урешілікті кре-кре келдік» деп басталды. Ал ыры бесінші сз «Бл аделет, махаббат сезім кімде кбірек болса, ол кісі – алым, сол – аил. Біз жанымыздан ылым шыара алмаймыз, жаралып, жасалып ойан нрселерді сезбекпіз, кзбен кріп, аылмен біліп» деген сздермен аяталады (Абай, «Ел» баспасы, Алматы, 1993 жыл ).

 

АРА ЛIМ- ХІV асырды ортасында Европа елдерiн аса атты оба дертi жайлады. Оны халы – «ара лiм» деп атады.

 

АРА ХАЛЫ - ХV асырда орыс тiлiнде жазылан жаттарда кшiп-онып жрiп, мал шаруашылыымен айналысан аза жне Орта Азияны баса да халытарын «ара халы» деп атады.

 

АРУЛАНАН ЛЕМ - немiс аыны Ф.Логау (1604-1655) екi ана атардан тратын «аруланан лем» атты соыс жайында ле жазды. Ол ке тарап кеттi.

 

АСИЕТТI СОЫС - ислам дiнiнi жауынгерлiк аымы мюридизмнi негiзгi аидасы – «кпiрлерге арсы оларды тгел ыранша асиеттi соыс жргiзу» болды. Бл соыса атысандар «о дниеде рахата бленедi» деп уаыздалан.

 

«АСИЕТТI СОЫС» - 1941 жылы лы Отан соысы басталаннан кейiн халыты рухын ктеретiн ндер жазылды. Соны бiрi – Б.Александровты «асиеттi соыс» атты ні болатын.

 

«АСЫМ САЛАН АСА ЖОЛ» («АСЫМ ХАННЫ АСА ЖОЛЫ»)- азаты ханы асым (1495-1523) ханды ран кезде ел басару ісінде олданылан дет-рыпты за ережелеріні жиынтыы. Елді бірлігін ойлаан асым аза халыны этникалы аумаын кеейту барысында дет-рыпты задара ара сйеді.

 

АЙТА РЛЕУ ДУIРI - ХV-ХVІ асырларда Батыс Европа елдерiнде буржуазия пайда болды. Олар дниеге жаа кзараспен арады. Сондытан да мдениетке ден ойылды.

Католик шiркеуi удалаан жне ткен асырларда мыт алан ежелгi мдениет айта туандай болды. Бл кезе тариха «айта рлеу дуiрi» деген атпен ендi.

 

ИЛЫ ЗАМАН - аза халы з басына тскен ауыртпалытарды кргенде з кезеiн брыны ткен бiр ауыр заманмен салыстыран, сйтiп «илы заман деген осы шыар» дейтiн болан.

«илы заман» болар деген, мiне, осы, - дедi Туекел Жиембет жырауа брылып. (I.Есенберлин, «Жанталас» романы, 121-бет, Алматы, 1973).

 

У ЗАМАН – «болашаа сенімі жо заман» деген ойды білдіретін анатты сз.

«Оан отан арт не айтпа? ыпшаты ерлігіне андай мін тапа? Шапыншылыты, ерлікті мрат крген мына у заманда жрт оны ойына тсінер ме? » (І.Есенберлин).

 

ОЙ СТIНЕ БОЗТОРАЙ ЖМЫРТАЛААН ЗАМАН – «бейбiт те баытты, айысыз мiр» деген маынада олданылатын бейнелi сз.

«ой стiне бозторай жмырталаан заман», - дептi Ленин. Рас па, Шкенжан (.Мстафин, «Дауылдан кейiн» романы).

 

ОАН-ЛОЫ - бiреудi бопсалап орытуды, немесе бiреудi бiреуге зорлы жасап, ыр крсетуiн халы осы сзбен жеткiзген. Бл сз 1821 жылдары оан, Хиуа хандытарыны Отстiк азастан аудандарын басып алып, олара жасаан зорлы-зомбылыынан калан. (Н.Трелов, «анатты сздер»).

«оан-лоымен орытып йренгенсiн, ата алмасы бар, ат кекiлiн кесуге неге барасы?» (.Мстафин, «Дауылдан кейiн» романы).

 

ОНАЖАЙ ТЕIЗ - Понт Эквинский зiнi шыармаларында ара теiздi жаалауында кптеген грек алалары пайда боландытан, теiздi осылай атаан.

 

ОЛА САЛТ АТТЫ - 1782 жылы Петербургте Сенат алаында І Петр рметiне ескерткiш ашылды. Кейiн А.С.Пушкиннi «ола салт атты» поэмасы жары кргеннен со, ескерткiштi «ола салт атты» деп, ал Петербургтi «ола салт аттыны аласы» деп атап кеттi.

 

ОС АЯКС - ерлiктi бiрге жасаан Троя соысыны батырлары. «ос аякс» деген анатты сз «айырылмас екi дос» деген маынада олданылады.

 

ОРЫТ – «лімнен ору мен одан ашу» деген ойды бейнелі трде осылай айтамыз. Шыу тарихы лы ойшыл, жырау обызшы орыт Атаны есіміміен тыыз байланысты.

 

КСАНТИППА - грек философы Сократты йелiнi есiмi. Оны аты «ырсы, ыыр йел» деген ымды бiлдiру шiн олданылады.

Сократ Антисфенi «осындай йелге неге йлендi?» - деген сраына: «Жiгiт шабандоз болу шiн жуас ата мiнбейдi, бас бiлмеген, асау ата мiнедi. Оны ойында «егер асау ата бас йрете алсам, онда баса аттара мiну де иындысыз жзеге асар едi» деген ана ой болады. Мен де осы ойды стадым, егер мен Ксантиппаа йленiп, онымен тiл таба бiлсем, баса адамдармен де тiл табу иынды келмейтiнiн бiлдiм», - деп жауап берген.

 

УЫРША КIМЕТ - белгiлi бiр iрi мемлекеттiк айтанынан шыпайтын кiметтi саясаттануда осылай атайды.

 

БА АЛМА ЗАМАНЫ – аза пен алма шабысан кезеді еске тсіретін бейнелі сз,.

«ба алма заманы» деп атанан заманда алма пен азаты ел шабысан дауларын бітістіруде азыбек ш рет билік айтан екен» (Б.Адамбаев).

 

ДАЙДЫ ЛЫ - ежелгi Египетте дiн перауына млтiксiз баынуды талап еттi. Пергауындар пайдаланан шексiз билiктi дайлар орнатандай крiндi. Сондытан да оларды – «дайды лы» деп атады.

 

«ЙРЫЫ ЖО, ЖАЛЫ ЖО» –Асан айы атанып кеткен Хасан Сбитлы 1361-1370 жылдар аралында Еділ бойында туса керек. 1456 жылы аза ордасы рылан кезде, жаа мемлекетті раншысына айналды. Оны ледерінде туан жерге деген лы сезім жатыр.

йрыы жо, жалы жо, лан айтып кн крер,

Аяы жо, олы жо, жылан айтып кн крер!?

Шыбын шыса жаз болып, таздар айтып кн крер,

Жала ая балапан, аздар айтып кн крер!?

 

ЙРЫТЫ ЖЛДЫЗ СЕКIЛДI - аза «йрыты жлдыз» деп Шолпанды айтады. Халы е ардаты асыл лын, абзал адамдарын сол йрыты жлдыза тееп сйлейдi.

(Н.Трелов, «анатты сздер»).

«Абайды мезгiлсiз дние салан, ыршынынан иылан сйiктi баласы бдiрахмана арнаан:

йрыты жлдыз секiлдi,

Туды да кп трмады.

Крген, бiлген, кiндi

Мiн таар жан болмады, - деп келетiн шерлi сыры, жрек жарды арманы ойа тседi». (А.Нратов, «уезовты творчествосы»).

 

С СТI – «ла естiмес, кз крмес, ммкiн емес» деген ойды жеткiзу шiн олданылатын анатты сз. Алаш рет Аристофанны, Страбонны шыармаларында кездестi.

Ал аза баран тойына риза болса, «сты стiнен басаны брi бар» дейтiн болан.

 

Р АБЫЛАЙЛАП ДАУ АЛА АЛМАЙСЫ – «р айаймен, даурыпа сзбен iс бiтпейдi» дегендi аза ертедегi Абылай ранына байланысты айтып кеткен.

«р Абылайлап дау ала алмайсы, шыраым. Аан жас, жосыан анды есептесе, теуi рiм-бтаына кетедi».

(.Мсiрепов, «Аан серi Атоты»).

 

РАНДЫ БАСЫП НАНДЫ АЛСА ДА, НАНДЫ БАСЫП РАНДЫ АЛМА - нанды астерлеудi уаыздайтын анатты сз.

«Нана биiк ол созса - бас ранды,

Тек ранды алам деп - баспа нанды,

Осы болан азаты аидасы,

Iздемеген аспаннан баспанады».

(Ж.Молдаалиев, «ызыл айын», 1973, 38-бет).

 

«РЫШ АЛАЙ ШЫНЫТЫ» - 1932-34 жылдары жазылан Н.Островскийды осы аттас романы. Роман кейiпкерi азамат соысына атысып, 25 жасында сал болып алып, екi кзден айрылады.

Бл анатты сз жастарды алыптасуы туралы сз боланда олданылады.

 

ЫЗЫЛ ЖЕБЕ – «ызыл Жебе» атты Ш.Мртазаны романыны эпиграфынан алынан. «лы азанны алауында шындалан, алыса атылан ызыл Жебе сынды - Т.Рыслова ескерткiш».

 

ЫЗЫЛ СЕНБIЛIК - рбiр жылды суiр айында «лы бастама» рметiне ткiзiлетiн сенбiлiктi атаан.

 

«ЫЛЫШ КТЕРГЕННІ АЖАЛЫ ЫЛЫШТАН БОЛАДЫ» – даты олбасшы Александр Невскийді айтан сзі. Кейінірек Библияа да кірген.

 

ЫРИ-АБА СОЫС – ХХ асырдаы капиталистік елдер мен социалистік елдер тобы арасындаы саяси айшылы.

 

ЫТАЙ ОРАНЫ – Солтстiк ытайды кшпелi халытарды шапыншылыынан орау шiн асырлар бойы салынан оран рылысы. оран барлы тарматарымен оса 4 мы шаырым шамасында, биiктiгi - 5-10 метр, енi - 7 метр.

«ытай оранымен тасалану», «ытай оранын салу» деген сз «тосауыл трызу, бiрденеден бас тартып, блiнiп кету» маынасында олданылады.

 

ЫТАЙДЫ СОРЫ - ежелгi ытайда Хуанхэ зенiн осылай атаан. йткенi ол жиi тасып, халыа кп шыын келетiн.

 

ЫПШАТА ДА ЖО – «е бай елдi тсiндiру» шiн олданылатын бейнелi сз.

«Сенде де жо, менде жо,

Сегiр тауда жо.

Отта, суда жо,

ыпшата да жо.»

 

ЫРЫТЫ БІРІ - ЫДЫР – аза мтелі. Келген онаты бірі шаырушыа ырыс келеді деген ойдан туан.

 

Л

 

ЛАВРДАН АЛА ТАУ - ол жеткен табысты, даты, рметтi жеiстерiн пайдалану. Ежелгi дниеде лавр жапыраынан жасалан венок жеiс символы болан, сондытан соыс батырына, аына, суретшiге, спортшыа берген.

 

ЛАКОНИЗМ. ЛАКОНИКАЛЫ ЫСАЛЫ. - Лакония лкесiнi байыры трындары з сздерiнi арапайымдылыымен жне ысалыымен тыдаушысын тнтi ететiн. ыса сйлеу мнерi «лаконизм» деп аталады.

 

«ЛАШЫТЫАЛАРА - БЕЙБIТШIЛIК, САРАЙДАЫЛАРА - СОЫС» - XVІІІ асырдаы француз буржуазиялы революциясы кезiнде Никона Шамфорды (1741-1704) революциялы армияны раны ретiнде айтан сзi. Кейiнiрек бейнелi сз болып алыптасты.

 

ЛЙЛІ МЕН МЖННДЕЙ – бірі-біріне ашы деген маына беретін бейнелі сз.

араым, асы ара аламдайын,

Мен кімге сен транда аладайын?

Лйліге ашы болан біз бір Мжнн,

Ертеде, озы Крпеш Баяндайын.

 

 

ЛЕНИНГРАДТЫ РЕНДЕРIМ - 1941 жылды кзiнде Ленинград жау оршауында алан ауыр кндерде Жамбыл Жабаевты арнаан жалынды леiні аты.

Ленинградты ренiм,

Матанышым сен едi.

Нева зенiн сйкiмдi,

Блаымдай кремiн.

 

ЛОВЛАС (ЛОВЕЛАС) - С.Ричардсонны (1889-1761) «Клариса Гарлоу» атты романыны йелдi жынысты атынаса азырушы кейiпкерi. Осындай адамдарды «Ловелас» деп атаймыз.

 

ЛУВРСЫЗ БЕС ФРАНЦИЯ - азастанны жер байлыын дрiптеп айтан аынны сзi.

«азастанды шет жерде «Луврсыз бес Франция» деп аын айтпашы...» (К.Смайлов, «Оянан лке», 1991ж. 8-бет).

 

 

М

 

МАРАФОН ЖГIРIСI - рбiр халыты мiрiнде оны болаша дамуына сер ететiн лы оиалар болды. Ежелгi гректер шiн осындай оиа грек-парсы соысы болып табылады. Бл соыста гректер з Отаныны туелсiздiгiн абыроймен орап алды.

Б.э.д. 490 жылы парсы скерлерi гректердi жаулап алу шiн Эгей теiзi арылы тiп, Афины аласынан 42 шаырым жердегi жазыа келiп тотады. Ол жазы Марафон деп аталатын.

заа созылан шайаста гректер скер саныны аздыына арамастан жеiске жеттi. Осы жеiстi хабарын жеткiзушi жiгiтке 42 шаырым 195 метр жер жгiру ажет болды да, ол з мiндетiн орындап, алаа кiрiп: «Афинылытар! уаныдар, бiз жедiк», - деп слап тскенде, оны жрегi жарылып кеттi. Сол кезден бастап осы жеiстi рметiне «марафон жгiрiсi» йымдастырылатын болды.

 

МАРИЙ – КАРФАГЕННI ИРААН ОРНЫНДА - рим олбасшысы, саяси айраткер Марий Гай (б.э.д. 156-86) консулдыа 6 рет сайлананнан кейiн, з орнын арсыласы Суллаа беруге тиiс болды. Сулланы лтiру рекетi стсiз болды да, Карфаген жаалауына ашып барды. Оны естiген Рим наместнигi оны кетуiн талап еттi. Хабаршыа - ол: «Карфагеннi ираан орнында отырмын» деп жауап бердi.

Сйтіп з басындаы тадыр тлкегiн Карфаген тадырымен байланыстырды. Бл бейнелi сз з даыны кйрегенін крген адама олданылады.

 

МАРИОНЕТТiК КIМЕТ( МЕМЛЕКЕТ) - пия трде шет елдiк мемлекеттi мддесiн бiлдiретiн, з елiнi еркiн бiлдiре алмайтын кiмет.

 

МАРС - рим мифологиясы бойынша соыс дайы. Ауыспалы маынада «скери, не соыс мар адама» айтамыз.

 

МАТА ХАРИ –Бірінші дние жзілік соыс кезінде Германияа шпионды ызмет крсеткен агент. Шын есімі – Маргарита Гертруда Зелле (1876-1917) биші болатын. Оны сценалы есімі – Мата Хари болды. зіні сценадаы нерімен крінген ол Парижде лкен ызметтегі адамдармен аралас болды.

Баса маынада авантюристік баыттаы йелді айтан кезде олданатын бейнелі сз.

МАДАЙЫНДА ЖАЗЫЛАН - ежелгi орыс мемлекетiнде сотталан адамдарды айдауа жiберер алдында мадайына жазатын боландытан алан. Ол туралы за 1746 жылдан бастап императрица Елизаветаны жарлыы бойынша, ылмыскерлер «игi жздi жне кнсыз адамдардан» ерекшеленiп труы шiн олданатын болан. За з кшiн 1863 жылы жойды.

азiр «мандайында жазулы тр ма» деп ауыспалы маынасында олданылады.

 

МГI АЛА - кезiнде Рим аласын суреттегенде осылай атаан. «Мгi ала» деген бейнелi сз алаш рет Тибулды «Элегия» атты шыармасында кездеседi.

 

МГIЛIК МЕКЕН-ЖАЙ - Ежелгi Египетте шонжарлар «о дниелiк» мiрге сенiп, здерiне арнап «мгiлiк мекен-жай» -пирамидалар салдырды.

Бл б.э.д. II мы жылдыта тоталды да, жартастардан бiрнеше блмелi мазарлар салынатын болды.

 

МГРТТІК – адам бойында лтты мдениет пен ндылытарды, адамгершілік асиеттерді жойылуын білдіретін бейнелі сз.

оданыса кркем дебиетте .Кекілбаев пен Ш.Айтматов енгізді.

 

«МСКЕУДЕН АЙРЫЛУ - РЕСЕЙДЕН АЙРЫЛУ ЕМЕС» - 1812 жылы Отан соысы кезiнде Мскеу маындаы Фили деревнясында скери кеесте, «Мскеудi соыссыз тастап шыу керек пе?» деген мселе аралды. атысушылар соысуды сынды. Сол кезде олбасшы Кутузов былай деді: «Мскеуден айрылу - Ресейден айрылу емес. Ал армияны ырып алса, онда Мскеу де, Ресей де риды».

 

МСКЕУ БIР ТИЫНДЫ ШЫРАТАН РТЕНГЕН (Москва от копеечной свечки сгорела) – Мскеу аласы з даму тарихында бiрнеше рет ртенген. 1493 жылы шiркеудегi иконаны алдына ойылан май шамнан, 1737 жылы жеке йдегi май шамнан ртенген еді.

Бл анатты сз «болмашы бiр кiшкентай себептен лкен зиян келуi ммкiн екендiгiн» айтанда олданылады.

 

МСКЕУ ДЕ БIРДЕН САЛЫНБААН (Москва не сразу строилась) – Мскеудi негiзi 1147 жылы аланды. ХV асырда Мскеу мемлекетiнi орталыы болды.