Н.Г.ЧЕРНЫШЕВСКИЙ, НЕ IСТЕУ КЕРЕК? романы, «Жазушы» баспасы, Алматы, 1978 жыл.

 

318-320 беттер. «...мiрiн бадарлы ткiзетiн адамны уакыты шке блiнедi: ебек ету, рахаттану жне демалу, яни кiл ктеру. Рахаттану да, ебек ету сияты, демалуды тiлейдi. Ебек еткенде, рахатттананда жалпы адама тн асиет жеке адамны басындаы ерекшелiгінен басым болады: ебек еткенде адамды кбiнесе сырты рационалды тiлек-ажеттер жетектеп отырады: рахаттананда адам екiншi бiр, ол да адам табиатынан туатын, жалпы-тiлектердi арасынан шыа алмайды. Ал демалу, кiл-ктеру кезiнде адам кнделiктi мiрде орын тауысып отыратын мiрге ажет материалды есесiн толтырып, бойына кш-уат жинауды iзденедi: бл, адамны мiрге з бетiмен енгiзетiн, оны зiне тн ерекшелiктерiнен туатын, з басына олайлы жадайды iзденумен шыатын нрсе. Ебек ету де, рахаттануда адамды адама жуыстырып, оларды бiр-бiрiне тартатын сырты бiр жалпы кш болады, рахаттану да ол кш организмнi барлыына бiрдей тiлектерден туады: адамны жеке басындаы ерекшелiктерiнен - ебектен пайда iздеуiнен бл кш рi басым, рi жоары трады. Демалуда олай емес. Адамны жеке басындаы ерекшелiктердi бiр алыпа келтiрiп отыратын сырты жалпы кштi бан атысы жо: адамны наыз жеке з басына тн iсi осы демалу болады, демаланда адам барынша еркiншiлiктi тiлейдi, оны ерекшелiктерiнi де, мiнез лыны да е айын байалатын жерi осы оны алайша демалып, ненi нататындыы болады.

Осы жаынан арастыранда адам лкен екi топа блiнедi. Бiр топа жататын адамдар зiнi демалысыны кппен бiрге ткiзiп, баса адамдармен бiрге жрiп, кiл ктерудi сйедi. Кiм болса да оаша болуды тiлейдi: бiра бл топа жататын адамдар шiн ондай оашалы ота-текте ана керек, оларды жалпы ережесi - мiрдi баса адамдарды екiншi топтiкiнен анарлым кп, ал екiншi топа жататындарды тiлегi бан тiптi арама-арсы болады: олар кп ортасындаылардан грi оашада бой жазып, емiн-еркiн анат жаяды. Бл айырмашылыты жрт та байаан, бiреулердi кпшiл деп, бiреулердi сая жретiн тйы адам деп келедi. Мен сая жретiндерге жататын, ал Вера болса – кпшiлiктi туiр кретiн адам. Бiздi оиамызды бар сыры мiне осында. Екеумiздi айсымызды болса да бл жнiнен сгуге болмайтындыы аны сияты. Бл жадайды болдырмауа ешайсымызды да шамамыз келмегендiгiн ешбiр сгуге болмас: адам зiнi табиатын згертуге дрменсiз.

Кiмге болса да зге адамны басындаы ерекшелiктi тсiну иын тиедi: кiм болса да з трысынан арайды. Маан керек болмаан нрсе, менi ойымша, басалара да керек емес, адамды зiнi тсiнiгi, мiнез-лы осылай ойлауа жетектеп отырады: басаша ойлайтын болу шiн тым кзге тсiп айын бiлiнiп тратын белгi болу керек. Адамны осылайша ойлауынын табии болып кнуi - Вера екеумiздi жаратылысымыздаы айырмашылыты кеш байауыма кешiрiм болар. Бл атенi ласып кетуiне себеп болатын таы бiр нрсе - екеумiз бiрлесiп мiр сре бастаан кезде, ол менi зiнен тым жоары стады: ол менi те рметтеумен болды: менi мiрiм оан бiр лгi неге болып крiнедi, жеке басым ана тн нрсенi ол жалпы адам баласына тн асиет деп бiлдi, бiраз уаыт соан елiктеп, менi уенiме тсiп кеттi. Мнан баса да, анарлым кштi таы да бiр себеп бар едi. Ой-санасы сiп жетiлмеген адамдар кiсiнi iшкi мiрiне ол скпау дегенге жндi мн бермейдi. й-iшiндегiлер, сiресе лкендер, сiздi iшкi мiрiiзге ымсынбастан-а слекет олын сыш келедi. Мндаы мселе сiздi пия сырыыз ашылатындыында емес: пия сыр деген адамны азды кптi арты баалайтын нрсесi, оны кзге тсiрмей сатай да, тасалай да бiлесi: жне пия сыр дегеннi зi елдi брiнде бiрдей бола бермейдi де кпшiлiк адамны жаындарынан жасырарлы та ешнарсесi болмайды. Бiра ркiмнi-а бiр зiне ана арналан блмесi боланын жасы кретiнiндей, iшкi мiрiнде де крiнген кiрiп шыа бермейтiн бiр брышты боланын туiр кредi. Санасы жетiлмеген адам оан да арамайды».

 

276-277 беттер: «Рахметов 16 жасында Петербургке келгенде, зын бойлы, дене бiтiмi мыты бала жiгiт болатын, бiра айта аларлытай кштi екенi сезiлген жо: он рбсыны екеуi оны оп-оай жеiп кете беретiн едi. 17 жаса ая басан кезде ол кш байлыына ие болуды кздеп, денесiн шынытыра бастады. Гимнастикамен жан-тнiн салып шылданды, бл жасы ой рине: бiра гимнастика, бар боланы материалды ана шындайды, ал Рахметовке алдымен сол материалды (айратты) зi керек ой, сондытан ол бiраз уаыта дейiн кнiге бiрнеше саат кшке келетiн ара жмыса тстi: су тасыды, отын келдi, отын жарды, жер азды, темiр соты: iстемеген жмысы алмады, сол жмыстарды трiн жиi-жиi згертiп отырды, йткенi жмысты рбiр жаа-трiне кшкенде, жаа бiр блшы ет шыдала тспек ой. Ол боксер iшетiн таматы iштi: зiн-зi кштеп, тек дене кшiн шынытырарлы таамдарды iштi, кбiнесе бифштекс жедi. Шынында да ол зiн зi аямай жрiп, керемет кшке ие болды, сол кштi шыдай тстi. «Е жасысы - осы, - дедi ол: - сонда ана арапайым адамдар сенi жасы крiп, крметтейтiн болады. Мны пайдасы да кп, бiрде болмаса бiрде кдеге жарап кетуi ммкiн».

Бл оны басына 16 жарым жасында мытап орнаан ой едi, йткенi сол кезден бастап оны згешелiгi де се бастаан. 16 жасында Петербургке келгенiнде ол курс бiтiрген арапайым ана айырымды, адал жасспiрiм гимназист едi, жас студенттер сияты, алашы ш-трт айда да сол арапайым алпында жрiп ткiздi. Бiр кездерде ол студенттердi арасында басалардан згеше ойлайтын, згеше аылды жiгiттердi бар екенiн есiттi, сондай адамдарды бесеуiнi аттарын да бiлiп алды, ол кезде ондай студенттер тым аз болатын. Рахметов солара ызыып, айткенде де танысуды орайын iздедi: аыры Кирсановпен жаын-жуы болып алды, сйтiп оны болаша Никитушка Ломовка, ригориске, згеше адама айналуы басталды. Алашы тнi ол Кирсановты айтан сздерiн бар ыыласымен тыдады, ара-тра жылап алды, кнi шетiн, летiн нрсенi брiне арыс айтып, мiр сретiн нрсенi барлыына алыс айтып, Кирсановты сзiн одаай сздермен блiп отырды. – «андай кiтаптарды е алдымен оыаным жн» - деп срады: Кирсанов оуа тиiс кiтаптарын айтып бердi. Келесi кнi ертегiсiн саат 8-ден ол немiстi, я французды андай кiтап магазинi брын ашылар екен деп, Нева проспектiсiнде, Адмиралтейский мен Полицей кпiрдi арасында арлы берi кезiп жрдi, аыры керек кiтабын сатып алып, атарынан ш тулiк бойы оыды, бейсенбi кнгi ертегi саат 11 ден жексенбi кнгi кешкi саат 9 а дейiн, небрi 82 саат кiтаптан басын алан жо: алашкы екi тнде млде кзiн жман емес, шiншi тнде е уытты деген кофенi сегiз стаканын iштi, тртiншi тнге ешандай кофе медет бола алмады, жантайып еденге лай кеттi де, сол жатаннан оянбай, 15 саат йыктады. Бiр апта ткесiн ол Кирсанова айтадан келiп, таы да жаа кiтаптар крсетуiн, кейбiр тсiнiктер беруiн срады: Кирсановпен дос болып алды, сол арылы Лопуховпен де достасты. Жарты жылдан кейiн, Рахметовты жасы 17 де ана, ал здернi жасы 21 де екенiне арамастан, Кирсанов пен Лопухов оны жасспiрiм деп санауды ойды, сйтiп Рахметов згеше адам болды».