XIX . Іс жргізуді йымдастыру жне жаттарды зірлеу ерекшеліктері

аза жеріне енгізілген империялы басару жйесі оны патшалы Ресейге толыымен басыбайлы туелді етті. Мият тиянаты ойластырылан жне о нтижеге ол жеткізу шін тымды йымдастырылан икемді басару жйесі аырындап енгізілді. Алдымен лкен ауматы басару шін айматар бойынша басару мекемелері рылды, сосын басару барысында жйе тиімді жмыс істеуі шін ажетті тетіктер іске осылды. Басару жйесі з аппаратымен барлы саланы амтыан жадайда ана масатына ол жеткізетіні белгілі. Осы баытта рекет еткен империялы басару жйесіні механизмі патшалы Ресейді отарлардаы саясатын з масаты мен міндеттеріне сай жзеге асырды.

Отаршылдыты жйелі рі зады жргізу масатында патшалы Ресей аза жерінде 1794 жылы алашы мекеме-Ішкі істер министрлігіні Орынбор ырыздарыны Облысты Басармасын рды. Жалпы революцияа дейін ел аумаында империялы отарлы саясатты жргізу масатында мекемелерді кеейтілген жйесі йымдастырылды. Оларды атарында Далалы генерал-губернатор мен скери губернаторлар кеселері; облысты, уездік жне болысты басармалар; округтік приказдар , шекара басармалары статистикалы комитеттер, сана комиссиялары, облысты жне округтік соттар, нотариустар, жандармды полицейлік басармалар, облысты скери штабтар рылды. Бл мекемелерді йымдастырылуыны зі 1794-1868 жне 1868-1917 жылдар аралыын амтитын лкенекі кезеде жрді.

аза жерінде іс жргізуді йымдастырылуы мемлекеттік басару жйесіні алыптасуымен атар жрді.Оны алашы кезедегі дамуы 1794 жылы Бкей хандыы мраатыны ашылуы жне империялы алашы мекемелеріні йымдастырылуы кезедеріне тспа-тс келеді.

XYIII . басында патшалы Ресейде мемлекетті жаа трпаты-абсолюттік монархия алыптасып,ол за шыару жне атарушы билікті олында шоырландырып, монарх орталы органдар арылы басаруды жзеге асырды. Басару жйесінде жоара орталы орган "коллегия" деп аталды. Мемлекетті кшеюі, басару аппараты саныны суі, бюрократиялы механизміні крделенуі мемлекеттік іс жргізуді реттеу, оны ыты негіздерін кшейтуді ажет етті. Нтижесінде басару ісін за жолымен реттеу механизмі жасалынып, 1720 жылы Бас регламент абылданды. Ол басару жйесінде коллегияларды міндеттерін, ызметтерін, рылымын жне жмыс тртібін белгіледі. Коллегиялы басаруа дейін приказды басару жйесімен дамыан патшалы Ресей басару ісі мен мемлекеттік іс жргізу саласында ажетті тжірибе жинатап лгерді.

Приказды жне коллегиялы іс жргізу жйелері империяны мемлекеттік айта рылуына байланысты болды. Сол себепті жаа реформалара сйкес іс жргізу жйесін де реттеу шін жаа задар абылданып отырды. Мселен, І Александр (1801-1825 жж.) тсында орталы басару жйесі реформаланып, ол іс жргізуді даму процесін белсенді трде жеделдетті. йткені реформа сол кезедегі мемлекеттік аппаратты елдегі жаа экономикалы жне оамды згерістерге бейімдеуге баытталан еді. Мндай жаа айта рулар мемлекеттік іс жргізуді белсендіруге тек отайлы жадай туызды. Дегенмен бл рдіс заа созылып, осы кездегі тпелі кезе тоыз жыл аралыты амтыды. 1811 жылы 25 маусымда абылданан "Министрліктерді орта ру" Заы министрліктерді ызметтерін , рылымын жне ызмет салаларын белгілеп берді. Мемлекеттік аппаратты згеруімен і с жргізу жйесінде де айта йымдастырулар орын алды. Бан сіресе басару жйесін жетілдіру барысында лкен мн берілді. Министрліктерде жаа рылым- кесе пайда болды. Онда іс жргізудібірыай жйесі мен барлы "хаткерлік" жмысы шоырланды. Аталмыш за ХІХ асыр бойы іс жргізуді негізгі принциптеріні саталуын амтамасыз еткен рі кеестік басару жйесі енгізілгенге дейін зектілігін жоймаан бірден-бір за актісі саналады. Осыи заа сйкес іс жргізу бес кезеді амтыды: істерді келіп тсуі; істер озалысы (ндірісі); істерді жнелту; тексеріс жне есеп беру. Зада жаттармен жмыс істеуді барлы сатысындаы трлі лауазымды тлаларды кілеттері мен міндеттері белгіленді. Алдыы іс жргізу жйесінен ерекшелігі жаттарды орындалуын баылау ызметі жетілдірілді. Бл жмысты тексеріс трінде орындау талап етілді. Тексерістер трде мына критерилер бойынша жргізілуі тиіс болды: 1) істер талаптара сай дрыс жасалынан ба; 2) істерге таырыпшалар дрыс растырылан ба; 3) іс жргізуде жайбасарлы жо па; 4) іс жргізуде істерді орындалуы анытама шін немесе ажетіне арай тотап алмай ма.

Министрлік іс жргізуіні коллегиялы іс жргізуінен айтарлытай айырмашылытары болмады. йтсе де жаттар трі кбейіп, клемі сті, басты іс жргізу процестері натыланып реттелді, белгілі басару рекеттерін орындау шін ажетті жаттарды трлік рамы біртіндеп алыптасты жне жаттарды нысандары бірізделді. Іс жргізу жйесі бірыайланып басару алыпты жадайа тскен со патшалы Ресей шет айматардаы отарларды басаруды кшейтуге кірісті. Осы баытта йымдастырылан мекемелер жйесіне тоталып тсек, себебі азастандаы мекемелер осы жйені лгісінде рылды. Ал іс жргізуді дамуы осы мекемелерді ызметімен тыыз байланыста болды. Мемлекеттік Кеес, Министрлер Комитеті, Сенат, асиетті Синод трізді кіметтік мекемелер ашылды. Жоары за кеесші органы саналатын Мемлекеттік Кеесті іс жргізуі оны Мемлекеттік Кесесінде шоырланды. Кесені Мемлекеттік хатшы басарды. Министрлер Комитеті министр ыын иемденген министрлер мен бас басшылардан трды. лы мртебелі императорды Кесесі патшаны маызды за, басару жне сот мселелері бойынша барлы кімет мекемелерімен байланыстырып трды. 1826 жылы Император Кесесі рамында 1-ші, 2-ші,3-ші блімшелер, 1828 жылы 4-ші блімше, 1836 жылы 5-ші, 1842 жылы 6-шы блімше рылды. р айсысы жеке салалы басару істерімен айналысты. [1].

аза жерінде басаруды задастыруа мтылан патшалы Ресей айматар бойынша басару ережелерін абылдап, жзеге асыруа белсене атсалысты. 1822 жылы Сперанский реформасы бойынша 1822-1824 жж. Орта жне Кіші жз азатарын басару ережелері іске асырылса, 1844 жылы 14 маусымда Орынбор азатарын басару ережесі абылданып [2], ол бойынша Орынбор шекаралы комиссиясы рылды.

Комиссия рамына траа, оны кмекшісі, кеесшілер, заседательдер жне кесе штаты бекітілді. Осы ережеде траа лауазымен атар"іс жргізуші" лауазымы да крсетілген [3]. Демек басару ісімен атар іс жргізуге де аса ден ойылып, оан жауапты адамдар ресми бекітілген.

1854 жылы 19 мамырда император аулысымен малданан жне Сібір комитеті бекіткен "О распространении на Сибирских киргизов общих законов империи" заыны да мні ерекше [4]. Осы уаыттан бастап азастанда кімшілік реформаларды толы іске асыру масатында Мемлекеттік Кеес, ділет министрлігі, Ішкі істер министрлігі, кімет Сенаты, Министрлер Комитеті бекіткен арнайы задар олданылды. Тере масатты, белгілі бір мддені кздеген империялы задарды да іс жргізу тарихында зіндік орны ерекше. кімшілік реформалар нтижесінде аза жері генерал-губернатор басаруына беріліп, азатар шін жат жаа басару жйесі енгізілді. Облыс скери губернаторды, Облысты басарма вице- губернаторды , уез аа жне кіші кмекшілерді, болыстар слтандарды жне ауыл старшиналарды басаруына берілді. Іс жргізуді йымдастырылуына келсек, Генерал-губернаторды кесесі блімдерге блінді жне р блімде іс жргізуші, іс жргізушіні кмекшісі ызметкерлері болды. Кеседен шыатын жаттара кесе басарушысы, іс жргізуші олдарын ойып, іс жргізушіні кмекшісі куландырып олымен растайтын [5]. Мселен, Тркістан генерал-губернаторыны кесе рылымын тмендегі кестеден круге болады (1-сурет) [6].

"Министрлерді орта ру" заы іс жзінде здеріне жеке баынышты мекемелерді басаруда министрліктерді жауапсыздыы мен з бетімен кетушілігі орын алды. Себебі зада крсетілгендей, министрліктер жыл сайын ш мекемеге есеп беріп отырды. аржы ызметі бойынша аржы министрлігі мен Мемлекеттік баылауа, негізгі ызметі бойынша Сенат пен Мемлекеттік кееске, ызметін жетілдіруге баытталан іс-шараларды трлері бойынша тіке патшаа есеп берді. Іс жзінде замен белгіленген нормалар сол кйінде жзеге аспады. Мемлекеттік баылауа берілген есептерге министрліктер немрайлы арады. Сенатта есептер те сирек берілді. Мемлекеттік кееске есеп беру 1813 жылы-а тотатылды.

Тркістан генерал-губернаторыны кесесі
1-сурет. 1999 жылы Тркістан генерал-губернаторыны кесе рылымы.

Іс жргізуші кмекшісі  
Іс жргізуші
Кесе бастыы

 

Оны есесіне Министрлер Комитетіне есеп беру жне оны арау жиіледі.

Мемлекеттік мекемелерде орын алан осындай жадайлар, рине, оларды іс жргізуне де сер етпей оймады. Коллегиялы іс жргізуді министрлік іс жргізуге алмастырылды. "Министрліктерді орта ру" заы істерді келіп тсуі жне озалысы тртібін бекітті. Ол бойынша істерді тіркеуді белгілі нысандары, орындау мерзімі крсетілген істерді министрлік ішіндегі озалысы, жаттарды жолдануы, орындалуын тексеру жне есеп беру трізді рекеттер реттелді. Дегенмен мндай шырмаланан тртіп іс жргізуде бюрократизмні толытай сіісіп орныуына келді. Тек мына бір ана фактіден оны аны байауа болады. Министрлікті бір департаментінде жат озалысында 34 операция жргізілген. Министрліктерді йымдастыруда, оны іс жргізуінде жне ызметіні принциптеріндегі бірыайлы орталы аппаратты кшейтті. Біртіндеп басаруды коллегиялы дістерін ыыстыруа ммкіндік берді. Уаытша болса да барлы кімет аппаратыны жмысы кшейтілді.

І Александрды ішкі реформалары жоары жне орталы мемлекеттік аппаратты кшейтіп, жергілікті кімет жне сословие мекемелері орталыпен тыыз байланыста болма, І Николай тсында (1825-1855 жж.) мемлекеттік аппаратты скерилендіру жрді. Декабристер ктерілісінен кейін ішкі жадайды ата трде алыпты стау масатында жргізілген скери реформа нтижесінде министрліктерді йымды рылымы згерді. Оларды басару жне атару ызметтері барынша орталытандырылды. Барлы басару билігі лы мртебеліні Кесесінде шоырланды. Мемлекетті басаруды барлы маызды мселелері осы Кеседе шешімін тауып отырды. Алайда ХІХ . патшалы Ресейдегі феодалды-крепостнойлы рылыс пен оны рылысы ерекше дадарыса шырады. Мемлекеттік аппаратта, кімшілік, полиция, цензура, сот, тіпті армияны зі де з ызметтерін атара алмайтын дегейге жетті. Осындай тоырауа арамастан абылданан задар азастан аумаында жзеге асып жатты. Басару жйесінде патшалы Ресейді барлы задарыны толы мойындалуы азастанды империяа басару жаынан толы туелді етіп, саяси, кімшілік, сот жне т.б. жаынан басыбайлыын кшейтті. Демек, басару жйесімен тыыз байланысты іс жргізуді де осы жаынан аланда орыс іс жргізуімен ортатыы басым болды.

ХІХ асырды екінші жартысында патшалы Ресейде аржы, аарту салаларында реформалар жргізу ола алынды. Жргізілген скери реформа нтижесінде полицейлік аппарат кшейтілді. Орталы басаруды негізгі буыны- министрлікті рылымы згертілді. Алайда мемлекеттік аппаратты айта йымдастырылуы іс жргізу процесін бекіткен орта за нормаларына атысты болмады. Бл патшалы Ресей жргізген реформаларды е басты кемшілігі еді. Десе де, отарлардаы саяси трасызды бл істе салматы нтижелі жмыс жргізуге ммкіндік те бермеді. Тек скери отарлау кшейе тсті. Ал орын алан згермелі жадайлар іс жргізу операцияларын жеделдетуді рі арттыруды талап етті.

Барлы мекемелерге орта іс жргізу ережесі жасалмады. Жеке йымдар мен мекемелер іс жргізуде зін-зі жетілдіру дістемесіне кшті. Себебі ХІХ асыр басындаы алыптасан іс жргізуді формалары мен дістері ылыми-техникалы прогресс пен леуметтік згерістер жадайындаы басару саласындаы тез згермелі жадайлармен айшылыа тіреліп отырды. Мемлекетті дамуы, сіресе патшалы Ресей отарларыны алыпты дамуы іс жргізуді зіне барабар жцесін талап етті. Мемлекетті іс жргізуді реформалауды кптеген талпыныстары алыптасан тартхи жадайлара байланысты жзеге аспады. Бл патшалы Ресей мен оны отарларында алыптасан орта жадай.

ХІХ .екінші жартысында ндірістік кштер мен экономикалы дамуы, капиталистік атынастарды демелі трде дамуы 60-70-жылдары реформаларды мемлекеттік рылыса буржуазиялы элементтерді енгізуге итермеледі. Мемлекеттік аппаратты айта йымдастыру ола алынды. Алайда мемлекеттік аппаратты айта йымдастырылуы іс жргізу саласын амтыан жо. Іс жзінде бл зін-зі атамады. Себебі мекемелер жмысы жйелі реттелген бойда оны жмыс дістері мен тсілдері де згеруі ажет. Мндай жадайда ааз жмысы да соан бейімделуі тиіс.

Кейінгі жылдары басару жйесі скери жне сот басару жйелерімен толытырылып, оны басты масаты аза жерін империялы бір орталытан басаруа барынша баытталды. р басару саласында абылданан задар жобалары те мият жасалды. Бір ана, сот ісі саласында 1903 жылы ылмысты істер жинаы жобасыны зі 1885 жылы тапсырылып, 1898-1901 жылдары елу екі отырыста аралып, 1903 жылы 10 апанда Мемлекеттік Кеесті жалпы жиналысында аралып, патшамен бекітіледі. Біртіндеп скери реформалар здерімен атар іс жргізу саласын жетілдіруді де ала жрді. Осы баытта алашы іс жргізу саласын жетілдіруді де ала жрді. Осы баытта алашы іс жргізу тртібін реттейтін "скери ведомствода хаткерлік туралы ереже" (бдан рі Хаткелік ережесі -Ы.А.) зірленеді [7]. Бл ереже Семей Облысты Басармасымен бірге зге мекемелерде де басшылыа алынды.

Хаткерлік ережесіні бірінші - "Жалпы ережелер" блімінде жаттарды жіктелуі жне анытамалы тсініктемелері толы берілген. скери мекемелерді бір-бірімен жазбаша трде атынасуы шін жаттарды мына трлері белгіленген: рапорт, отношение, предписание, прошение, хаттар трлері, жазбахаттар трлері, жаттарды р трі скери мекемені жоары тран жне тменгі дегейдегі зырына арай жасалу тртібі бекітілді. жаттарды жасауда скери адамны шенінен грі, оны лауазымыны артышылытары басым болды. йткені бастыты уаытша ызметін атарушы оны барлы ытары мен кілеттіктерін пайдалана алды. Тменгі баыныстылытаы лауазымы иесі зінен жоары тран жне зі баынбайтын зге де лауазымдара рапорт береді.

Осы уаытта пайдаланылан жаттара атысты ымдардан згеше. Мселен, "жат""ызметтік ааз", "істі куландырма жазбасы""резолюция" деп аталан. жаттарды жіктеу оларды масатары мен ызметіне арай трге жне тр ішінде жргізілген. Хаткерлік ережесінде жіктелген жаттар трлеріне жеке тотолып тсек. Рапорт дегеніміз шені тменгі адамдарды зі баынатын жне баыныстылыы жо жоары шендегі адамдара млімдеуі. Предписание жолданатын адамны баынатынын не баынбайтынын білдіреді. р басты зімен бірдей немесе жоары шендегі з баыныштысына предписание береді. Отношениені басты тменгі шендегі жне тменгі лауазымдаы баынышты емес адамдара жолдайды. Лауазымдары бірдей жне баыныстылыы жаынан лауазымдарыны араатынасы айындалмаан адамдар бір-бірімен отношение арылы атынасады. Сондай-а дивизия бастытары зара жне округтік, корпусты штаб бастытарымен рі зге де барлы округтік басару блімдері бастытарымен отношениямен алмасады [8].

Хаткерлік ережесінде жаттарды зірлеу жне рсімдеу тртібі де тптіштеліп баяндалан. Мселен, императора жолданатын баяндамалар, есептер, рапорттар, зге жаттар арапайым са жазуымен жазылады. лы мртебелі жне зге де атауларды семдеп жазуа рсат етілмейді. Мндай жаттарды машинкада басуа, баспа дісімен жазуа да болады. лы мртебеліні рапорттары жарты параты пішіндегі ааза жазылады. зге жаттарды барлыы бланкілерде рсімделеді. Бланктер екі трлі, бірінші мекеме, штаб, басарма, скери блімше бланкісі, екіншісі жеке бланк болады.

ызметтік жат кімні атынан жіберілсе сол адам олын ою тртібі бекітілді. Куландыру тиісті блімні зырында болды. ол ою жне куландыру тртібінде адамны лауазымы, атаы (мселен, флигель-адъютант), шені, тегі крсетіледі. ол оятын жне куландыратын адамны тегі міндетті трде олмен тсінікті етіп жазылады. жатты кнін ол ойан адам крсетеді.

Барлы жаттарды жиектерінде жатты ысаша мазмны немесе абылданан жатты нмеріне сілтеме жасалады. Брыштама ілеспе жатта жазылады. Егер ілеспе жатта орын болмаса, онда тігілетін парата бірізділікте крсетіледі. Егер жат тсіндіруді, толытыру мен згерістерді ажет етпесе, брыштамада жатты айда немесе кімге жіберілетіні крсетіледі.

Ондай болмаан жадайда, осымша жатты мазмны бойынша бастыты орытындысы ысаша жазылады. Брыштаманы жазан адам лауазымын, атаын, шенін крсетіп, олын ояды. ол оюда, куландыруда тиісті адамны лауазымы, атаы, шені, жатты кні, айы, жылы, брыштама нмірі, блімшені орналасан жері крсетілген штамп олдануа рсат етілген. Бір мазмндаы жиі айталанатын жаттар шін мтінні траты блігі бар баспа немесе литографиялы бланкілер зірленеді. Аса маызды ызметтік хат алмасулар шін ашы хаттара арналан бланкі пайдаланылан.

ызмет жаттарыны мтінін жазуа да бірыай талаптар ойылды. скери ызметкерлер арасындаы, сондай-а жеке адамдармен, азаматты мекемелермен алмасатын ызмет хаттарыны мтіндері айын, ыса, дл боланы жн. Аса мртебелі, Сізді мртебеізге сздерінсіз жазылуы тиіс. Мндай сздер тек аса жоары рметті кісілерге ана атысты жазылады [9].

Блімшеде сатауа алатын бір мазмндаы кіріс жаттар жне шыыс жаттар кшірмелері бірге іске тігіліп, бір іс болып саналады. жаттар іске орта хронологиялы тртіпте немесе р жеке мселе бойынша хронологиялы тртіпте тігілді.

жаттара ол ою тртібіне келсек, Семей Облысты басармасы 2-ші столыны І-блімі предписаниесінде кеесші мен іс жргізушіні олдары ойылан. оныстандыру басармасыны губернатора жолдаан нсауында - Ішкі істер министрлігіні басарушысы ол ояды, басарма бастыы ыстырады жне іс жргізуші куландырады.

жаттарды орындалуын баылау жоары тран мекемені нсауына сйкес жргізілді. жаттарды мамандар зірлейтін. Мселен, Семей Облысты басармасы 1-ші бліміні1900 жылы 5 тамыздаы № 10667 предписаниесінде 2-ші блімнен р айды шінші кніне арай блімні Билеуші Сенатты жарлытарын абылдап алу жне оларды озалысы туралы малматтарды белгіленген лгі бойынша жіберіп отырауын сраан [10].

Мекемелерді іс жргізуінде жаттарды зірленуімен бірге оларды саталуын амтамасыз ету жадайлары да арастырылан. жаттарды жоалып кетпеуін жне саталуын амтамасыз ету шін Далалы генерал-губернаторды арнайы бйрыымен істер жйелі трде кесеге ткізіліп отырды. Мны зі іс жргізуге мемлекеттік дегейде мн беріліп, империялы саясатты масаты шін бір де бір жатты жоалып кетпеуіне жадай жасаланын крсетеді. жаттар мен істерді абылдап болан со кесе іс жргізушісі Семей Облысты вице-губернаторына абылданан жаттарды наты саны туралы хабарлап отырды. Мселен, іс жргізуші Канчев 1900 жылы 24 суірдегі рапортында "Екінші блімні 112-блімшесі 1-ші столы мен екінші блімні 1-столы 1897 жылдан бергі жаттарды жне тізімдеме бойынша орындалмаан жаттарды да ткізгені" туралы апарат береді [11].

ХІХ . азастана ендірілген патшалы Ресейді басару институтыны тетіктері іс жргізу саласымен бірге мемлекеттік дегейде реттеліп отырды. Мемлекеттік іс жргізу империяным саясатын бір орталытан іске асыруа ммкіндік беретіндей жадайда рекет етті. Жоары мекемелерге баынан аза жеріндегі басару мекемелеріні ызметі жан жаты іс жргізу де басару жйесіндей белгілі масатты кздеуге бейімдендірілген. Задастырылан жаттарды рсімдеу, олара ол ою жне куландыру, орындалан жаттарды іске тігу тртібі кеестік дуірге дейін саталды.

 

 

дебиеттер тізімі

1. Ерошкин Н.П. Очерки истории государственных учреждений дореволюционной России. -М., 1960 - 190 б. 2. Полное собрание Законов Российской империи (бдан рі ПСЗРИ). Т.ХІХ.№ 17998. 3. Сонда. № 17998. 4. ПСЗРИ. Т.ХХІХ.№ 28264. 5. азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мрааты (бдан рі Р ОММ). 44-к, 1-т., 415-іс,13 п. 6. Сонда. 22529-іс, 12 п. 7.Р ОММ. 44-к., 1-т., 23386-іс, 10-11 пп. 8. Сонда. 10 п арты. 9. Сонда. 22542-іс, 8 п. 10. Р ОММ. 44-к., 1-т., 22542-іс, 3 п. 11. Р ОММ. 44-к., 1-т., 23386-іс, 10 п арты.