Тгер башорттары Наполеон францияына аршы уышта

Тгере данлы тарихы

Аталы алимыбы, башорттары тге тарихсыларынан булан Мхмтслим мтбаевты: “Ааба башорта с нмне беле мотла: беренсее – еде сыышынды, йни ырыуыды беле; икенсее – йондоары исемлп алатыу м снс – хандар тураында рийттре м лдре беле” тигн.

Тгер (йки Тгер, Дгер) башорт халыны бик бороно м тп ырыуарыны берее. Тарихи сыанатаран сыып йткнд, ргн, Тгер, Брйн ырыуары Кнья Уралда бее эраны VII быуатында у билдле булан.

Тгер /Таауыр/ ырыуы шжрл улары башбабаы итеп яылан аырат – аы-ир-ат (йни аы ырыуыны ир-аты, халы) тигн ул; был и Тгер ырыуыны, ыпса ырыуы ыма у, туп-тура – аынан, аы е, трк креебес, ргндн тармаланып сыан ырыуар икнлеген ибатлай. Тгере (йки Дгере) туп-тура аы аша ргн дауамы икнлеген ул ырыу исемен мифик Ата брег бйлелеге л дрлй.

Башорт халыны тп ырыуарыны береен тшкил иткн Тгер билене барлыа киле тарихы бороно Бйк Трки аанатында (тркире длте, бее эраны VI-VIII б.б.) билдле булан Тонгра ырыуына ла барып тоташа.

Бороно рийттр йленс, тгер башорттары рене килеп сыыу тамырарын бороно трки донъяыны оло длте – Трки аанат ааны (ханы) Клтгин менн д бйлйр. Клтген VII быуат ааы VIII быуат баштарында Икенсе Трки аанатыны ааны булып торан. Орхон-Йнсй йылалары буйында Клтгин аан хрмтен уйылан “бг”(мге) ташта табылан. Н.М.Ядринцев (1842-1894) — Себере йрнесе кренекле алим, бороно трки Орхон-Йнсй ташъямаларын асан кеше. Шулай итеп, Клтгин реаль тарихи шхес булан.

Тгерре килеп сыыуында урат ырыуыны этник компонентыны ыылышы ла бар. Шжр буйынса, Тгер бей урат бейе улы тип кртел. урат бейе ырыуы Сыыхан империяы ваытында тнлкл ырыуан анала, ул Сыыхан династияыны барлыа килеенд м ныыныуында билдле бер роль уйнай. Сыыханды атыны, уны улдарыны се урат бейе ыы Брт була. Тимк, Сыыхан династияыны хандары Тгер бейг туан булып сыа. Легендалар м архив документтары буйынса, тгерр борон брйндрг м йлелрг туанлы ептре менн бйле булан.

 

Тгер этнонимы (ырыу исеме) тарих таында трки м монгол биллрене бер еррк йшгне д крт. Млн, монголдар араында ла тангор, тангур атамалы ырыуар булыуы фнг билдле. айы бер тгер рийттренд улары ата-бабалары итеп, уырат ханды улы Дингер кртел. Шулай итеп, бороно Тгер ырыуы, бороно тркир донъяынанда кн креп, трки бил аналан.

Тгер ырыуыны да бик бороно замандара абул ителгн атрибуттары бар. Тгерре ырыу аасы – ерек, ошо – айыан, тамаы – ярым ай, ораны – “уырат” була ла, ара-айматары да тамалары булан. Улар башорт ырыуары араында беренселрн булып ислам динен абул ит.

«Кк бей» башорт эпосында тгерре ырыу башлыы Тимеротло бей Башорт ханлыын алап алып алыу сн ике бил араында сыан ыышты тыныс юл менн хл итее ялап сыа.

Бороно рийттр тгере т йшгн ере итеп трл урындар кртел: Урман-Тгерр рен бик борон ырдаръя буйында йшгнбе тип иплй; шулай у Алтай тауарын, Иртыш йылаы буйын асандыр бик борон тгерр йшп киткн ер тип анаандар.

Брйн, тамъян м ргндр менн бер рттн, Тгер ырыуы ла «башорт» этнонимын т башлап йртсе бил. Улар бик ур ер билмлрен эй була: кнья м кнсыыш сиктре Урал йылаыны аръяына, Арал дигее буйына тиклем, тнья сиктре Аиел йылаы буйлап бороно Башорт (ф) алаына р барып еткн, кнбайышта Ы йылаынан алып херге Башортостанды кнбайыш м Татарстанды кнсыыш территорияларына тиклем уылан булан.

Тгер ырыуы IX быуатта данлылы Мсем хан тарафынан берлштерелгн бороно ун ике оло башорт ырыуы араында телг алына. Тгерр, баша башорт ырыуары кеек, оон м атмарлы юл ткн: сама менн бее эраны VII- VIII быуаттарында Бглм-Блбй алыулыында тплнгн м IX быуатта Мсем хан тгн Башорт длте составына ингн. XIII быуатты беренсе яртыында татар-монголдар ыым т алмайынса тгерр Кнья Урал алдына, уыра бгнг йшгн урындарына ксен.

XVIII быуат ааында XIX быуат башында ялан тгерр 9-сы Башорт кантонына, Ырымбур губернаыны Ырымбур йене Тгер олоона ин. урман тгерр 6-сы Башорт кантонына, Ырымбур губернаыны Верхнеурал йене Тгер олоона (Аар, Ми ауылдары ла) арай.

Тгерр араынан сыан XIX быуат алимы, бер нис хемт авторы, ли, мршид, Башортостанда ына тгел, Урта Азия м аастана даны таралан атаулла ишан бделмликовты даны бее кндрг тиклем килеп еткн.

Тгер ырыуы ла баша башорт биллре ыма ырыу тркмдрен бленгн булан. Кнья-кнсыыш Башортостанда тгерр Урман-Тгер м Ялан-Тгер кеек ике ур ырыуа бленее билдле. 1762 йылда рус алимы П.И.Рычков та был турала млмттр теркп алдыран. Был ике тркм шулай у блкйерк тркмдрг бленгн. Кнья-кнсыыш башорттарында был блем ара тип йртлгн.

Бее Брйн, Йылыйыр еренд йшсе тгерр Урман (йки кнья)-Тгер ырыуына арай. Улар бре, кк мейе, сумар ая, трй, телнсе, юрмый, бур, ама, алма, тзе, тырма .б. исемле аралара бленгн. Ми ауылы аралары: алабаш, срм, ге, муый, сыйым, сумар, алма, буы. Аар ауылы аралары: аптрактар, упайлылар, сыуаштар, тмйр. Ауыл урамдарын да аралар менн йтлр.

Хер улар Башортостанды 57 ауылында кн кр. Шул иптн, Йылайыр районыны -17, Хйбулла районыны -15, Кгрсен, Белорет, Байма райондарында, Брйн районыны Ми, Аар ауылдарында йшйр.

Башорт ССР-ы к Длт Архивында аланан млмттр буйынса 1923 йылда 1-се м 2-се Тгер волостарында 11 ме 497 башорт йшгн. Башортостан хкмтене 1930 йылды 20 авгусындаы арары буйынса административ блене тртибе гртел. Быа тиклем 8 кантон м 110 волость урына 48 район тл. Тгер атамаы бт Башортостан буйынса юа сыарыла. Ул тик халы хтеренд м айы бер ауыл исемдренд ген ала.

 

Уыштары

Билдле булыуынса, монгол-татар яуына р башорт ырыуары бер длтк берлшкн булыуары, хандары м кп анлы ала-ллре булыуы млм. мм татар-монгол баынсыларыны тге жмен ен алып, улара аршы 14 йыл буйы уышандан у башорттар еел. Был анлы крш ваытында улары кп анлы алалары емерел, халы ырыла, блгнлкк тш.

инде Алтын Ура длте таралас, башорт биллре яынан берлше процесен башлайар – ргн, Тгер, Брйн, Тамъян, ыпса ырыуары XV быуат ааында бик ксл союз тг ирешлр. Был берлшмне Башорт длте тип арау а яылыш булма. Снки башорт халыны “Кк бей” эпосында был биллр башында бейр тороуы, улар барыы ла хана буйоноуы тураында йлнел. Улар шулай у трл мсьллре хл ите сн йыйына йыйыла торан буландар.

Бт башорт ырыуары кеек тгерр , Рус длтен ушылас, хрби хемтт м Рсй уыштарында атнаша башлай. XVI-XVII быуаттара Ливон уышында, ырым походында, XVII быуат башында поляк м швед интервенттарына аршы уыштара, Кузьма Минин м Дмитрий Пожарский ополчениеларында, XVII быуат ааында Петр I-не Швед м Азов походтарында, Пруссияа аршы ете йыллы уышта, XVIII быуат ааында Рсйе Швед компанияына аршы уыштарында ем атнаша. Бик кп тгерр уыштара крткн батырлытары сн тархан исемен алан.

Ми тгерен д граждандар уышы ауылды урап тмй, яндырыла ла, яынан тергеел л.

Тгер башорттары Наполеон францияына аршы уышта

Верхнеурал йене араай-ыпса, Тгер, Тамъян ырыуы башорттары ингн 6-сы кантонында 14-15-се полктар тл. 14-се башорт полкы (командиры майор Селезнев) (ЦГИА РБ ф. 2, оп. 1, д. д. 2181, 4020,14633) 1812 йылы Ватан уышында атнашандан у Лейпциг, Дрезденды, Гамбург, Эрфурт, Веймар, Франкфурт . б. алаларын француздаран таартып, оон м ееле юл теп Парижа барып ин. Был 1814 йылды 19 мартында була. Дштле алыштара 14-се башорт полктары аарманлытары айырыуса матауа лайы була. Ватан уышыны бт этаптарында рнк булырлы аарманлы кртеп, Наполеонды Рсйн м Кнсыыш Европа илдренн ыуып, Парижды алып, ее менн айтан алдаттар араында Аар ауылынан: 1. Итбай Елекбаев, 2. Илсеол Юлдашбаев, 3. Нерол Зыянбирин, 4. Аылужа Мсков, 5. елша азакбаев, 6. Имнбай Батыршин. (уы се Белорет районындаы Исмаай ауылын нигелйр).

Ми егеттре бталип Сырлыбаев, Ишмыра Яулыбаев, бделариф хмров м Юлбире Брктов та була. “Парижды алан сн 19 март 1814 йыл” м “1812 йыл” исемле кмш миалдар менн блклнгндр. Шуныы билдле: 14-се полк составыны 80 проценты яу яланында ятып ала, 99 кеше м 223 ат ына кире йлнеп айта. Мей егете Баязит унаужин илде Кнья-Кнбайыш сиген алай, Бессарабияла хемт ит.