Топыраты бгет беткейлеріні орнытылыы мен шгуін есептеу.
имаа бгет денесіндегі сзілу аыныны депрессиялы беттік исыын салады.
сер ететін кштерді сондай реттілікпен анытайды. Профессор В.В.Фандеев сыру исыыны ортасынан 
сектрорында орналастыруды сынады. Бл тік тртбрышты ру шін тменгі беткейді ортасынан (С-нктесі) тік сызы жне беткейге арай брышы 850 сызы сызады. Сосын 2.10 кестені пайдаланып, радиустарды есептейді (R1=K1*Hпл жне R2=K2*Hпл), 
жне 
-а доа жргізеді.
Кесте 1.5
Сыру иысыын трызу шін
| Беткей коэффициенті | ||||||
| СБ/Нпл=R1 | 0.75 | 0.75 | 1.0 | 1.5 | 2.2 | 3.0 |
| СБ/Нпл=R2 | 1.5 | 1.75 | 2.3 | 3.75 | 4.8 | 5.5 |
ББ ЖЖ секторында сыру орталыын «0» тадайды, онан радиусы «R», бгетті осі мен тмегі беткейді абаымен тетіндей етіп «АД» сыру исыын жргіземіз.
Бгетті беткейіне барлы сер етушілерді анытау шін 
ЕВДА массивін ені В=0.1R тіке жолатара бледі. Жолатарды тіке сызыты екі жаында орналасан, «0» нктесінен тмен тсірілген АД сыру исыымен иылысан жерді «0»-деп алып бледі.
сер ететін кштерді кесте трінде жргіземіз (кесте 1.6 араыз).
Кесте 1.6
Топыраты бгетті беткейіне сер ететін кшті есептеу
| Жола № | Sin
| Cos
| H табии, м | h аныу, м | h келт, м | h
келт
*
sin
| h
келт
*
cos
| 
| tg
| H
келт
*
cos 
*
tg 
| C, т/м2 | L, м | C*L, кН | ||||||||||||||||||
| 0,9 | 0,43 | - | 2,5 | 2,25 | 1,07 | 0,7 | 0,75 | 0,2 | 1,23 | 0,25 | |||||||||||||||||||||
| 0,8 | 0,6 | - | 5,5 | 4,4 | 3,3 | 0,7 | 2,31 | 0,2 | 1,23 | 0,25 | |||||||||||||||||||||
| 0,7 | 0,7 | 6,5 | - | 4,9 | 4,9 | 0,7 | 3,43 | 0,2 | 1,23 | 0,25 | |||||||||||||||||||||
| 0,6 | 0,8 | 7,6 | - | 8,1 | 4,8 | 6,5 | 0,7 | 4,55 | 0,2 | 1,23 | 0,25 | ||||||||||||||||||||
| 0,5 | 0,86 | 7,1 | 0,8 | 5,55 | 2,7 | 4,4 | 0,7 | 3,08 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | ||||||||||||||||||||
| 0,4 | 0,9 | 6,2 | 1,9 | 7,15 | 2,8 | 6,4 | 0,7 | 4,48 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | ||||||||||||||||||||
| 0,3 | 0,95 | 5,4 | 2,6 | 6,7 | 0,7 | 4,2 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | ||||||||||||||||||||||
| 0,2 | 0,97 | 4,9 | 3,1 | 6,5 | 1,3 | 5,8 | 0,7 | 4,06 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | ||||||||||||||||||||
| 0,1 | 0,99 | 3,5 | 3,4 | 5,2 | 0,5 | 4,7 | 0,7 | 3,29 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | ||||||||||||||||||||
| 3,5 | 3,8 | 5,2 | 0,7 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | |||||||||||||||||||||||||
| -1 | -0,1 | 0,99 | 2,7 | 3,4 | 4,4 | -0,4 | 4,3 | 0,7 | 3,01 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | |||||||||||||||||||
| -2 | -0,2 | 0,97 | 1,9 | 3,4 | -0,7 | 3,0 | 0,7 | 2,1 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | ||||||||||||||||||||
| -3 | -0,3 | 0,95 | 1,1 | 2,5 | 2,3 | -0,7 | 2,0 | 0,7 | 1,4 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | |||||||||||||||||||
| -4 | -0,4 | 0,91 | 0,2 | 1,8 | 1,1 | -0,4 | 0,7 | 0,7 | 0,2 | 1,16 | 0,2 | ||||||||||||||||||||
| -5 | -0,5 | 0,86 | - | 0,8 | 0,4 | -0,2 | 0,3 | 0,7 | 0,21 | 0,2 | 1,16 | 0,23 | |||||||||||||||||||
Кесте 1.6 -ді толтыру тртібі тмендегідей: арастырылып отыран жола шін sin 
10-а блінген оны реттік санына те. «0» - дік жолаты сол жаына орналасан жолатар шін sin -о, ал о жаына орналасан жолатар шін sin -теріс. Бл жадайда sin -ны бірінші жне соы жолатары жола лесіні оны толы еніне атынасына байланысты абылданады, мысалы 9-шы жолата sin =0.82, 5-ші жолата sin =0.43.
формуласымен аныталады
Жолаты осі бойынша оны орташа биіктігін лшейді. Бгет беткейіні бетінен (АД) депрессия сызыына дейін топыра табии ылалдылы жадайында болады. Сондытан бл жолатарды орташа биіктігі hтабии – ды райды.
Депрессия сызыынан сыру сызыына (АД) дейін топыра сумен аныан, сондытан бл айматаы жолатарды орташа биіктігі hаны - деп белгіленеді.
Жолаты келтірілген биіктігін формула бойынша анытайды:
(1.22)
мнда 
-табии ылалдылытаы топрыаты клемдік салмаы, т/м3; 
- сумен аныан топыраты клемдік салмаы, т/м3;
n = 0,35–топыраты салыстырмалы уыстылыы;
r – топыраты тыыздыы, топыра тріне байланысты аныталады, т/м3; В – суды тыыздыы, т/м3;
К –топыраты ылалдылыына байланысты коэффициент (W = 12 
18 % боланда, коэффициент К = 1,12 1,18).
= (1-0,35)*2,66*1,15=1,98
= (1-0,35)*(2,66-1)= 1,08
Егер жола негізді топыраын осатын болса, онда
; (1.23)
мнда 0 – иманы стіндегі тран суды тередігі.
Ішкі йкелу брышы « 
» мен лесті ілігу «С» айма бойынша, жадайына жне топыраты физика-техникалы сипаттарына байланысты 2.12 кестемен [5,140бет] абылданады. Мысалы, сыру исыы «А» дан «М»-ге дейінгі аймата тсе, « 
» болып абылданады: «М»-нен «К»-а дейін « 
»; «К»-ден «Д»-а дейін, , « 
».
Кесте 1.7
жне С-ні рсатты мндері
| Топыратар |  , табии ылалдылыта
|  , сумен аныанда
| С,-лесті гілу, т/м2. |
| Сазды | 40-45 | 12-18 | 9-10 |
| Саздаты | 35-40 | 19-25 | 2-5 |
| мды | 30-35 | 20-27 | 0-0,5 |
Сыру исыыны доасыны зындыын мына формуламен есептейді:
; (1.24)
l1= 
= 1,23
l2= 
= 1,16
мнда R – сыру исыыны радиусы, м; 
- доаны орталы брыштары: ЛМ, МК жне RO.
Орнытылыа арналан осалы коэффициентті анытау шін жойылан формула былайша болады:
; (1.25)
K3 = 
1,5
мнда 
- йкеліс кші; 
- ілігу кші; 
-з салмаынан озалатын кш; 
-сзілу аыныны гидравликалы ысымынан жылжытатын кш; r - 
кштеріні иытары;
- жылжитын массивтер аймаындаы сзілу ауданыны ауданы;
J= 
- сол айматаы орташа градиент; 
- сол айматаы сзілу аындарыны градиенттеріні параметрлері.
= 8*1,98*186,2 = 2949
= 72,8
=8*1,98*125,2=1983
= 618,8*0,03= 18,5
= 77,1*8 =616,8
J= =0,03
Одан рі беткейді орнытылыы мен оны орналасуыны дрыстыы (m2) жайлы орытынды жасайды. Беткей орныты деп саналады, егер
- болса (1.26)
мнда КН - имаратты класына байланысты абылданатын, имаратты жауапкершілігі бойынша сенімділік коэффициенті: I класс шін – 1.25, II класс – 1.20, III класс – 1.15 жне IV класс– 1.10; Кс – жктемені йлесімділігіне байланысты коэффициент; негізгі йлесімділік – 1.0; ерекше йлесімділік – 0.9; рылыс кезеі шін - 0.95; Кп – есептеуді ысартылан дісінде 0.95-ке те жне те салматылы жадайын анааттандыратын болса 1.0
Бгеттерді салуа ажет материалдарды наты клемін белгілеу масатында шгу есептеулері жргізіледі. Ол йме бгеттер шін бгет денесі мен негізіні шгулерінен трады. Біра рылыс кезінде бгет денесіні топыраы берілген клем салмаына дейін ныыздалады. Сондытан шгу негіз топыраыны бгетті салмаымен ныыздалу есебінен болады.
Негіз топыратарыны шгу шамасы формуламен аныталады:
= 104* 
= 0,4м (1.26)
мндаы T – бгет негізіні абатыны сыылу алыдыы , см;
E1 - табии жадайдаы бгет негізіні топыраыны уыстылы коэффиценті, яни бгет йінділер жасамай трып;
Е2 – сол сияты йіндіні жасааннан кейін.
Табиы жадайдаы бгет негізіні топыраыны сыылу абатыны ортасындаы кернеуді анытайды:
= 1,98*0,52=1,03= 0,01 мПа (1.27)
мндаы
1,98
Топыра бгетіні клдене имасын ш фигураа блеміз: сол жаы шбрыш, орта блігі тік тртбрыш, о жаы шбрыш.
Сосын 
жне 
атынастарын есептейміз. Осылар бойынша 1.8 жне 1.9-кестелерден жктемені арыныны лесімен лшенетін тік кернеуді 
абылдайды.
B нктесіндегі ймеден болатын кернеу:
т/ 
; кн/
= 0,188 мПа (1.28)
С нктесі кернеуді – сол жа шбрыш , орта бліктегі – тртбрыш жне о жатаы – шбрыштарды осындысы ретінде табады:
= 0,113+0+0,113 = 0,23 мПа (1.29)
Сол жа шбрыш жктемесінен болатын кернеуді анытайды ( 
).
Ол шін 
жне 
табады жне 1.9 - кесте бойынша анытайды, сонда:
= 
=0,188 (1.30)
= 1,04/8 = 0,13
= 
= 0
жне = 
боландаы орта блікті кернеуі ( 
) 1.8 – кесте бойынша табылады.
=0,113 (1.31)
О жа шбрышты жктемесіні кернеуі ( 
)
= 0мПа
С нктесіндегі толы кернеу 
кг/ 
немесе кн/ болады.
1.8-кесте
Біркелкі таралан жктемелерді арыныны лесінеалынан кернеуіні мні
| у/в z/в | 0 | 0.25 | 0.50 | 1.0 | 1.5 | 1.6 |
| 2 | 3 | 5 | 6 | 7 | ||
| 0 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 | 1,00 0,96 0,82 0,67 0,55 0,46 0,40 0,35 0,31 0,21 0,16 0,13 0,11 | 1,00 0,90 0,74 0,61 0,51 0,44 0,38 0,34 0,31 0,21 0,16 0,13 0,10 | 0,50 0,50 0,76 0,45 0,41 0,37 0,39 0,30 0,28 0,20 0,15 0,12 0,10 | 0 0,02 0,08 0,15 0,19 0,20 0,21 0,21 0,20 0,17 0,14 0,12 0,10 | 0 0 0,02 0,04 0,07 0,10 0,11 0,11 0,13 0,135 0,12 0,11 0,10 | 0 0 0 0,02 0,03 0,04 0,06 0,07 0,08 0,10 0,10 0,9 - |
1.9-кесте
шбрыш бойынша згеретін, Р арыныны лесімен есептелетін кернеуіні мні
| -1,5 | -1,0 | -0,5 | 0,25 | 0,50 | 0,75 | 1,0 | 1,5 | 2,0 | 2,5 | ||
| 0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,50 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 | - 0,002 0,006 0,014 0,020 0,033 0,050 0,051 0,047 0,041 | - 0,003 0,016 0,025 0,048 0,061 0,064 0,060 0,052 0,041 | 0,004 0,023 0,042 0,061 0,096 0,092 0,080 0,067 0,057 0,050 | 0,0750 0,127 0,153 0,159 0,145 0,127 0,096 0,075 0,059 0,051 | 0,250 0,256 0,263 0,248 0,223 0,178 0,146 0,103 0,078 0,062 0,052 | 0,500 0,480 0,410 0,335 0,275 0,200 0,155 0,104 0,085 0,063 0,053 | 0,750 0,643 0,477 0,363 0,279 0,202 0,163 0,108 0,082 0,063 0,053 | 0,500 0,424 0,353 0,283 0,241 0,185 0,153 0,104 0,075 0,065 0,053 | 0,015 0,056 0,108 0,129 0,124 0,108 0,090 0,073 0,061 0,050 | 0,03 0,017 0,024 0,045 0,082 0,069 0,071 0,060 0,051 0,050 | - 0,003 0,009 0,013 0,041 0,050 0,030 0,049 0,047 0,045 |
Алашы кернеуді ( 
) ескергенде, бгет жалыны астындаы негізді топыраындаы кернеу былай болады:
= 
+ 0,014= 0,273 (1.31)
боландаы компрессорлы исы бойынша уыстылыты орташа салматы коэффицентімен ( 
) табады.
Бгет жалыны астындаы негізді толы шгу шамасын формула бойынша есептейді:
= 0,4 т/м2
шбрыш бойынша згеретін Р-ні арындылыыны лесімен есептелетін 
кернеуіні мні келтіріледі.
