Ылмыс рамыны тсінігі жне маызы
ылмысты зада ылмысты жалпы тсінігі берілген, сонымен бірге Ерекше блімде наты ылмыстар жеке-жеке крсетілген.
ылмысты за ылмыс рамы деген тсінікті ашпайды.Бл тсінікті ылмысты ы теориясы ана береді.
ылмысты рамы деп – ылмыс за бойынша оама ауіпті іс-рекеттерді белгілі бір ылмысты атарына жатызу ммкіндік беретін ылмысты обьективтік жне субьективтік жатарынан ралан элементтерді жне оларды белгілеріні жиынтыын айтамыз.
ылмысты рамыны райсысы оны субьективтік жне обьективтік белгілерімен сипатталады.Барлы жйелер секілді ылмысты рамы да белгілі бір элементтерден трады.Осы белгілерді осымша жйелеріні е болмаанда біреуіні жо болуы жйені болмауына, яни ылмыс рамыны ттастай жо болуына кеп соады.Бл жерде ылмыс рамыны элементтері деп, ылмыс рамы жйелерін райтын бастапы компаненттерді айтамыз.
ылмыс рамы белгілеріне мынадай 4 трлі элементтер жатады: обьект, обьективтік жаы, субьект, субьективтік жаы. Мысалы, бтен млкін асаана жою немесе блдіру ылмысы (187-бап) белгілері болып біріншіден, баса біреуді млкіне ол су, екіншіден, осы млікті жою немесе блдіру, шіншіден, осы рекетті асаана істеу, тртіншіден, бл іс-рекет ауырлататын жадайда жасалса ол шін 14-ке толан адам жауапа тартылады.Осы крсетілген трт белгіні біреуі жо болса, онда бл ылмыс рамы болмайды.Егер адам бтен адамны млкін абайсызда блдірсе немесе жойса онда кінліні рекетінде баса бір ылмыс рамы болады.Себебі, бл жерде 187-бапта крсетілген ылмысты басты белгісі ылмысты асааналыпен істеу жо.рбір ылмыс рамыны белгілері Ерекше блімдегі баптарды диспозициясында ана емес, ылмысты заны кптеген белгілері аталып крсетілген.Мны зінде диспозицияларды ерекшелігін анытайтын жне оны баса ылмыстардан ажырататын соан тн белгілеріні тізбегін береді.
Барлы ылмыстара жалпылама орта немесе наты ылмыс топтарына тн белгілер Жалпы блімні баптарында аныталады.Мысалы, бтенні млкін рлауды анытайтын ылмысты кодексті 175-бабыны диспозициясында осы ылмысты не субьектісі, не кінні нысаны аталмаан.
Бл жалпылама белгілер ылмысты кодексті 15 жне 20-баптарында крсетілген. ылмысты кодексті 175- бабында рлыты оан тн белгісі – баса біреуді млкін жасырын трде рлау ана крсетілген.Осы белгі арылы рлы тонаудан ерекшеленеді. рбір ылмыс істелген уаытында кптеген белгілермен сипаталады. Осы белгілерді барлыы да ылмыс рамына жатпайды. ылмыс рамында мияттылпен тадап алынан трлік белгілер ана осылады.
Трлік белгілер дегеніміз барлы ылмыстара орта, оларды оама ауіптілігін жне ыа айшылыын білдіретін жиынтыыны крінісі болады.Трлік белгіге жатпайтын тек ана жекелеген ылмыса тне белгілер ылмыс рамына осылмайды.Сондытан олар ылмыс рамынан тысары болады да, осыан байланысты оны ылмысты саралау шін мвызы болмайды.Мысалы, біреуді млкін рлаанда (аша, зат, жат т.с.с) немесе ол рлыты ашан боланы ылмысты саралауа сер етпейді.
Трлік белгі сол немесе баса ылмысты міндетті белгілері болып табылады.Осы трлік белгілерді біреуі жо болса, онда ылмыс рамы да болмайды.Мысалы, баса біреуді млкін рлауды трлік белгісі – оны жасырын рлау.Егер баса біреуді млкін алу жасырын трде емес, ашы трде жзеге асырылса, онда рлы емес, баса ылмыс рамы - тонау болады.
ылмыс рамы бір ана ылмысты ылы нормада – бір бапта крсетілуі ммкін. Мысалы, 314-бап – ызмет жніндегі жаланды.
Баса жадайларда ылмысты кодексті бір бабында ылмыс рамыны бір немес бірнеше трі арастырылуы ммкін. Мысалы, ылмысты кодексті 308-бабында ылмысты ауіптілік дрежесіне арай билікті немесе ызметтік кілеттілікті асыра пайдалануды ш рамы крсетілген: бапты бірінші блімінде осы ылмысты жай трі, ал екінші, шінші блігінде осы ылмысты ауыр немесе те ауыр трлері крсетілген.
Ерекше блімні баптарында детте аяталан немесе орындаушыны тікелей істелген ылмыстары крсетіледі.
Алдын ала ылмысты рекеттерде немесе ылмыса атысушы адамдарды: йымдастырушы, айдап салушы, кмектесуші рекеттеріне сол немесе баса ылмысты рамыны барлы белгілері болмайды.Мысалы, йелді зорлауа оталанда онымен зорлап жынысты атынас жасау орындалмайды немесе кісі лтіруге оталанда ылмысты зардабы – адам лімі жо.Бірата осы жадайларда кінліні рекеттерінде Ерекше блімдегі аталан баптарда крсетілген ылмысты барлы белгілеріні болмауы оларды іс-рекетінде ылмыс рамы жо деуге негіз болмайды.Бл жадайда да ылмыс рамы бар, біра ол оны рамы Ерекше блімні, сол сияты Жалпы блімні тиісті баптары крсетіле отырып белгіленеді.Мысалы, йел зорлауа оталанда кінліні рекетінде ылмысты кодексті 120 жне 24-баптарында крсетілген ылмыс рамыны белгісі бар.ылмыс рамыны задылыты сатауда жне оны ныайтуда маызы зор. Задылыты ата сатау, блжытпай жзеге асыру, туелсіз мемлекетімізді ныаюыны негізгі шарты.Задылы аидасын сатау, жзеге асыру ы орау органдарыны ызметкерлеріні асиетті борышы.Бл азаматтарды конституциялы ыын, бостандытарын жзеге асыруды негізгі кепілі болып табылады. Задылы талабын дрыс жзеге асыру ылмыс істеген адама зады дрыс олданып, оны рекетіне за талабына сай баа беру болып табылады.
ылмысты зады дрыс олдануды маызды шарттарыны бірі оама ауіпті іс-рекеттерге зады дрыс олданып, оны рекет немесе рекетсіздікке ылмысты за нормасыны талабына сай баа беріп саралау болып табылады.
ылмысты саралау дегеніміз адамны оама істеген ауіпті іс-рекетін ылмысты зада крсетілген, наты ылмыс рамыны белгісі бар бапа длме-дл жатызу болып табылады.
оама ауіпті іс-рекет ылмысты зада крсетілген наты ылмыс рамымен амтылса, онда ол дрыс сараланан деп саналады.ылмысты саралауда іс-рекетті ылмыс рамыны тиісті баптары немесе оны бліктеріне, тарматарына сай келетіндігін длме-дл крсету ажет.Егер адамны іс-рекетінде бірнеше ылмысты рамы болса, онда оны іс-рекеті заны бірнеше баптары немесе баптарды бірнеше бліктері, тарматары бойынша сараланады.андай трде болса да ылмысты дрыс сараламау, ол задылыты бзуа, ылмыса арсы крес жргізетін органдарды беделіне нсан келтірумен байланысты болады. Мндай былыса жол бермеу шін ылмысты зады дрыс олданып, істі мн-жайын тере зерттей білу, істелген іс-рекетті дрыс саралау ажет, сондай-а ылмысты ылмыс еместіліктен немесе соан сас баса ылмыстардан ажырататын белгілерді анытау керек.Міне, бл жерде ылмыс рамыны, оны белгілеріні ылмысты саралаудаы, задылыты сатаудаы маыздылыы ерекше болып отыр.
Бізді ыты мемлекетімізде бірде –бір адам, егер оны істеген іс-рекетінде ылмыс рамы жо болса, ылмысты жауаптылыа тартылу немесе жазалануа тиісті емес.йткені жаа ылмысты кодексті негізгі талабы ылмысты жауапа жне жазаа тек ана ылмыс істегенге, яни ылмысты зада крсетілген, оама ауіпті іс-рекетті асаана немесе абайсыздытан істеген кінлі адамды ана тарту болып табылады.