Ылмыс жне ылмыс рамы
ылмыс пен ылмыс рамы зара тыыз байланысты, біра бір-біріне самайтын ылмысты -ылы тсініктер. Оларды зара мазмны да, баыты да ртрлі. Жоарыда айтандай ылмыс туралы ым ылмысты кодексті 9-бабында берілген. Осы баптаы анытамадан крінгендей, ылмыс дегеніміз адамны леуметтік-ылы, оама ауіпті жне ыа айшы секілді міндетті белгілеріні жиынтыынан туатын ерекше іс-рекеті болып табылады.
ылмысты жалпы тсінігі, сол ылмысты задылы сипаттамасын беріп ана оймай, оны леуметтік-саяси мнін де ашып крсетеді.мірде ылмысты былыстар р трлі нысандарда крініс тауып немесе трлі трде болатындытан ылмысты за ылмысты жалпы тсінігімен бірге наты ылмыстарды да тсінігін арастыран.
ылмысты жалпы тсінігі – барлы ылмыстара тн, оны белгілері азастан Республикасы ылмысты кодексінде крсетілген жеке ылмыстар трінде натыланып, зіні дамуын табады.
ылмысты зада сипатталан рбір ылмыс, яни ылмыс рамы зіні ерекше белгілерімен сипатталады.ылмысты рамы – бл ылмысты іс-рекет емес, тек соны нысанын сипаттайтын трі ана.Ол – наты ылмысты зады сипаттамасы, жеке наты ылмысты задылы тсінігі.Егер ылмысты тсінігінде барлы ылмыстара тн белгілер – оама ауіптілік, ыа айшылы, кінлік жне жазаланушылы аталан болса, ал ылмыс рамында іс-рекетті оама ауіптілігін білдіретін наты ылмыстарды міндетті белгілерді жиынтыы есепке алынады.оама ауіптілік ылмыс рамыны емес, ылмысты белгісі болып табылады.Осы екі ылмысты ылы- тсініктеріні баыты да р трлі.Наты ылмысты рамы ылмысты жауаптылыты негізі болса, ал ылмысты жалпы тсінігі наты ылмысты рамыны задылы базасын жасауды, ылмысты ыта оны ылы, леуметтік-саяси табиатын тсіндіру ажеттілігінен туындайды.
ылмысты ы теориясында, оулытарда ылмыс рамыны жалпы тсініктері кеінен олданылады.Жалпы жне наты ылмысты рамыны тсінігі жалпы ылмыс тсінігіне араанда задылы ым емес, ылыми ым болып табылады.Бл ым теорияда наты ылмыстарды тсінігінен, ылмысты наты рамыны жинаталан белгілері арылы аныталады жне з бойында жалпылама барлы ылмыс рамдарыны белгілері мен элементтерін сипаттап, крсетеді.Наты ылмысты рамы наты ылмыса тн белгілерді крсетеді деп жоарыда атап ттік.Біра рбір ылмыс рамында барлы ылмыстарды рамына тн, жиынтыында ылмыс рамыны жалпы тсінігін райтын, яни кез келген ылмыстар рамыны жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
ылмысты ы теориясы рбір ылмыста болатын трт трлі міндетті элементтерді: ылмысты обьектісін, ылмысты обьективтік жне субьективтік жатарын, жне субьективтік жатарын, жне субьектінісін атап крсетеді.Осы белгілерге орай кез келген ылмысты рамы осындай трт трлі элементтерге блінеді.рбір ылмыс рамында оны обьектісін, обьективтік жне субьективтік жатарын, жне субьектіні бейнелейтін белгілері міндетті трде болады.Осы элементтерді райсысы ылмысты рамдас блігі болып табылады, сондытан да осы элементтерді біреуіні жо болуы ылмыс рамыны млде жне ылмысты жауаптылыа негізді де жо екендігін крсетеді.
ылмысты рамыны жалпы тсінігі барлы ылмыс рамына тн осы трт трлі элементтермен сипатталады.ылмысты осы немесе баса элементтерін сипаттау тиісінше ылмыс рамыны элементтерін сипаттау деп аталады.Мысалы, ылмысты субьективтік жаыны белгілерін сипаттау ылмыс рамыны субьективтік жаы деп аталады.
ылмысты обьектісі деп, сол ылмысты иянатты неге баытталанын, оны андай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана аланын айтамыз.
ылмысты обьектісі за орайтын оамды атынастар болып табылады. ылмысты ыта олар шартты трде жалпы, топты жне тікелей обьект болып блінеді. ылмысты обьектісін оны сипаттайтын ылмыс рамыны белгілерін дрыс анытауды оама зиянды іс-рекетті сипаты мен дрежесін белгілеу шін жне оны саралау шін маызы ерекше.
ылмысты сырты пішінін, крінісін сипаттайтын белгілерді жиынтыы ылмысты обьективтік жаын райды.
Обьективтік жаыны белгісіне е алдымен оама ауіпті мінез-лы актісіні сырты крінісі – адамны рекеті немесе рекетсіздікті нысандары мен трлері ылмысты за тжырамдарында р трлі жне жан-жаты (млікті жою немесе блдіру, мірді жою, ауіпті жадайда алтыру, т.б.).Біршама ылмыс рамыны обьективтік жаы рекет немесе рекетсіздіктен баса ылмысты зардабы жне іс-рекетті зардап пен себепті байланысын крсетеді.Крсетілген белгілерден баса зада кейбір атынастарды обьективтік жаын сипаттауда оны міндетті белгілеріне уаыт, орын, жадай, ылмысты жасалу тсілдері де жатады.
ылмыстарды ажыратып жіктеуде, оны оама ауіптілігіні дрежесін белгілеуде, ылмысты саралауда обьективтік жаты осы белгілеріні маызы зор.
ылмысты субьективтік жаыны белгілеріне ылмысты ішкі жаын райтын белгілері, яни адам істеген оама ауіпті іс-рекет не психикалы атынас сипатталады.
Субьективтік жаты белгілеріне кін, ниет жне масат жатады.Кін екі трлі нысанда: асааналы жне абайсызды трінде (20,21-баптар) крініс табады.
Субьективтік жаынан бір ылмыстар асаналыпен (рлы), екінші біреулер абайсыздыпен (абайсызда кісі лтіру), шіншіден асаналыпен де, абайсыздыпен де жасалуы ммкін.
Кінні нысаныны кпшілігі ылмысты заны зінде тікелей ашып крсетіледі.Ал крсетілмеген жадайда олар ылмысты рамыны белгілеріне талдау жасау арылы аныталады.Кейбір ылмыс рамыны субьективтік жаыны белгілерін ылмысты ниеті мен масаты да жатады.Мысалы, пайдаорлы ниетпен кісі лтіру, баса ылмысты ізін жасыру масатымен кісі лтіру.
ылмыс рамыны субьективтік жаыны белгілерін анытау, ылмысты саралауда ылмысты жне ылмыскерді ауіптілік дрежесін анытау шін жне жаза млшерін белгілеу шін аса маызды болып табылады.
ылмысты за бойынша ылмысты субьектісі болып, ылмысты жауаптылыа тартылуда кез келген адам жатады.
ылмысты жауаптылыа есі дрыс, ылмыс жасаан уаытта 16-а, кейбір ылмыстар шін 14,18-ге толпн (14,15-бап) жеке адамдар жатады.
Сонымен кез келген ылмыс рамыны субьектісіні жалпы белгілері болып:жеке адам, есі дрыс адам, белгілі жаса толандар саналады.айсыбір ылмыс рамдары шін жауаптылыа осы жалпы белгілерден бтен осымша белгілер боланда ан жол берілуі ммкін. детте, мндай осымша белгілер осы ылмыс шін жауап беруі ммкін адамдарды шеберін шектейді.Мысалы, пара алуды субьектісі болып тек ана мемлекеттік органдарды адамдары ана, ал скери ылмыстарды субьектісі болып скери ызметшілерді болуы ылмысты субьектісін белгілейтін белгілерді ылмысты саралау шін, ылмысты жауаптылы мселелерін шешуде жне жаза млшерін белгілеуде маызы зор.
Осы трыдан аланда ылмысты ы теориясында ылмысты рамыны жалпы тсінігі, ылмыс рамыны ажетті, міндетті белгілері жне факультативті белгілері болып згешеленеді. Мндай згешелену ылмыс рамыны мазмнын ашуа, ылмысты іс-рекетті дрыс саралауа кмектеседі.
ылмысты рамыны факультативті нышандары дегеніміз бл за шыарушыны кейбір ылмыс рамдарын сипаттау шін олданатын белгілері болып табылады.
Факультативтік белгілерге жататындар: уаыт, ылмыс істеу тсілі, ылмысты ниет, масат, ылмысты заты, ылмысты арнаулы субьектісі, ылмысты зардабы, себепті байланыс.
Егер факультативті белгі сол немесе баса бір рамда атап крсетілсе, онда ол зіні мні жаынан осы рамны ажетті, негізгі белгісіне айналып кетеді.Мысалы, баса біреуді млкін тонауды алса, мнда тонауды тсілі – млікті ашытан-ашы алу, осы ылмысты белгісі. Егер факультативті белгісі ылмыс рамына енгізілмесе, онда ол ылмысты саралауа сер етпейді.Тек ана ылмысты-ылы жаза белгілегенде есепке алынады.Мысалы, ызметшіні, жаттары олдан жасау ылмысын саралауда оны андай тсілмен, андай ралмен істелгені есепке алынбайды (314-бап).Біра олданылан тсіл, масат, жаза таайындаланда сз жо ескеріледі.ылмыс рамыны жалпы тсінігіні ол туралы іліміні задылыты сатауда жне оны ныайтудаы маызы орасан зор.
ылмысты дрыс саралау шін, наты ылмыс рамдарыны белгілерін тиісінше дрыс тсіну ажет.Осындай діс ылмыс рамыны жалпы белгілерінбілуге жрдемдеседі. Ал ылмыс рамыны жалпы тсінігі наты ылмыс рамын атесіз табуды аса ажетті сатысы болып табылады.