Мрат Мкелы шыармаларындаы ономастикалы атаулар

Азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі

М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті

Баяндама

Орындаан: Есенгелді А.Ж.
Баделова Р.М.
Тобы:02301
ылыми жетекші: Транлиева Г.Г.

Орал 2016 ж.

«Тіл саясатыны жргізілуі азастан Республикасыны мемлекеттілігіні ныаюы тсында е зекті проблемаларды бірі болып табылады. Трткл дниеге танылып, зін біріне мойындатып, біріне сенім артып, лемні озы елдерімен те дрежеде иытасып, жиырма бірінші асыра батыл адам басан еліміз шін з мемлекеттік тіліні мерейін таныту да – аса маызды міндет. Тіл – ркениетті оам руа мтылан лтты лы масаттарыны мйегі. Сол себепті де ел-жер байлыын мемлекет шін игеруді сол елді рухани кшті рлеуінсіз елестету ммкін еместігін у ажет. Осы ретте азастан Республикасындаы ономастика, топонимика саласында жргізіліп отыран тілдік саясат мемлекеттікті ныайу, мемлекеттік сйкестікті алыптастыру сияты міндеттерді жзеге асырудаы басымдытарды біріне айналып отыр. йткені лтты ономастика рухани байлыымызды, этникалы мдениетімізді ежелден келе жатан рамдас блігі. Есімдер мен атаулар – р дуірді ескерткіші ретінде халы тарихынан, ым-нанымынан дерек беретін, рпатан-рпаа жаласатын нды шежіре, лтты ерекшелігімізді йгілей тсетін тарихи зердемізді айнасы.» [1,6;7]

Енді ономастика ымыны анатамасын беріп тейік:

Ономастика – тіл біліміні жалы есімдерді, оларды пайда болуы мен згеруіні тарихын зерттейтін блімі. Грек тілінен аударанда «атаулар беретін нер» деген ымды білдіреді. Осы ономастиканы зі бірнеше блімдерді амтиды:

Топонимика – географиялы нысандарды атауларын, оларды туындау, згеру, жмыс істеу задылытарын зерделейтін ономастика блімі;

Антропонимика – адамдарды есімдерін зерделейтін ономастика блімі;

Ойконим – топонимні трі, елді-мекендерді (ауыл, кент, ала) атаулары;

Короним – топонимні трі, кімшілік-ауматы бірліктерді атаулары.

аза ономастикасыны негізін алаушыларды алашыларыны бірі, Республикадаы ономастикалы мектепті алыптастырушы стаз, алым, Р мемлекеттік сыйлыыны лауреты, академик, профессор, ф..д. Теложа Сейдінлы Жанзаты жер-су, адам есімдері мен тегі, тайпа, лыс, халы аттары мен аспан денелері жне арыш кеістіктері атауларыны шыу, пайда болу жне тп-тркіндеріне арналан ебектері оырман ауыма белгілі. азіргі тада ономастика республикадаы лтты тіл саясатыны жетекші баыттарыны бірі ретінде тек ылыми-тжірибелік, мдени тарихи ана емес, сонымен атар оамды-саяси маыза да ие болып отыр. [www.cdni-arhiv.vko.gov.kz]

аза кркем дебиетінде андай да бір шыарма болсын ономастикалы атауларды кездесері аиат. рамы ба й, ндылыы мол тіліміздегі осындай ебектерге шолу жасап крейік. Мысалы, Мхтар уезовты «Айман-Шолпан» пьесасындаы мына бір шумаа назар аударса:

Кдікті кілдегі таста, Арыстан,
Біз бе едік сені жауы асарысан?
Алып кеп лібекті жауабын ал,
зі бол ендігі істі басарысан! [3:357]

Бл – пьесадаы Айманны сздері. Байап отырандарыыздай «Арыстан, лібек» сынды кісі аттары кездесіп тр. Немесе:

«Баласы ек Маман байды мыды айдаан,
ызыл кл дниені ен жайлаан
Ср жора, ара жора теселдіріп
Трмана меруерт маржан зер байлаан.» - деген Шолпанны сздерінде де «Маман, Трман» сияты кісі есімдері кездеседі.

Сол сияты:

«А, мына указ туралы, петиция туралы не ойлайсыз? Баса арабжыр, Кксу... ызылжар, Теректі болыстары да осы Жыланды болысы сияты, бізді хабара арап алды. Майан елді осымен басып кетті.» [3:259] деген «Тнгі сарын» пьесасындаы Крім сздерінде «арабжыр, Кксу... ызылжар, Теректі, Жыланды» елді-мекен атауы болса, «Майан» кісі есімі.

Немесе, «Абай жолы» роман-эпопеясындаы:

«Блар осы есеппен Ертіс жаалай жрген. машты йінен аттанысымен Дайыр з асынан ш кісіні бліп, киізші Сейсеке байды йінде жатан Оразбайа шаптырды.» [4:354] –деген сйлемдерде «Ертіс» - топонимикалы белгі болса, «маш, Дайыр, Сейсеке» - есімдерді білдіріп тран антропонимикалы атау.

«Кішілеу ткір ой кзді, ызыл-кре жзді Жамбыл аын бсметке млім еді. Жамбыл Маашпен енді танысып амандасты да, Торжора атты бгінгі нерін з кзімен крген жайын айтты.» [4:434]

Бл сйлемде Жамбыл, бсмет, Мааш – кісі есімдері, ал Торжора – жылыа ойылан атау.

Ендігі кезекте баяндамамызды таырыбына сай ХІХ асыр дебиетінде зіндік олтабасы алан зар заман аындарыны бірі Мрат Мкелы шыармашылыындаы ономастикалы атаулара шолу жасайы.

Мысалы, «Байлы Байбаты мар азылына» леіндегі:

«Туекел хаты ісі бір Алладан,
Хаа шет Алла десе болмайды адам.
Атамыз Адам ата Нбиулла,
тіпті одан бері неше слтан.
Уаытында пайамбарды болды ран,
лемге он сегіз мы болды сбхан.
Шыысты Майы келіп хан ылыпты,
Жасалды содан берлі жетпіс бір хан.» ,[5:63] -деген жолдарда Алла – діни наным-сенім бойынша кллі аламды жаратан лы ха мірші.

Адам ата – пайамбарларды уелгісі, е алаш жаратылан пенде.

Шыыс – Азияда тыш мемлекет рушы хан, з заманыны аса ірі скери жне мемлекет айраткері.

Майы – 1105-1225 жылдар шамасында мыр кешкен аза халыны тбе биі.

Немесе таы осы леіндегі:

«Атаыз ойды да алды, ырды да алды,
Былайы Жемні басы Сырды да алды.
ргеште Мдмиге хат асырып,
ара он мы араалпа мны да алды.» [5:63] деген жолдарда Жем, Сыр – зен атаулары, ргеш – белгілі бір мекенні, ал Мдми – кісіні атауы.

«азтуан» леінде:

Ел ияа онай ма?
Еділ, Жайы арасы
Кешілік оныс болай ма?!
...Астраханды оныс етпеіз,

Шаарын оны алады. [5:114] деген жолдарда да «Еділ, Жайы, Астрахан» жер-су аттарын білдіріп тран ономастика ылымыны ішіндегі топонимикалы атаулар.

Таы бір леінде:

Амдыны саасы,
Есенбайды масы,
ос обданы арысы,
Асуды бергі ма дала –
азатаы аламан,
Ноайдаы Млкаман,
Еламан деген биінен
Енді алай болар деп,
Тарыанда аыл срай баран жер, - деп жырлаан.

Назар аударсаыздар Мрат аын леіндегі бір ана шуматы зінен бірнеше ономастикалы атауларды кездестіреміз. Оан длел осы леіндегі жалы есімдер тізбегі. Мысалы Ам, обда, Есенбай, Асу – жер-су атауы болса, аламан, Млкаман, Еламан – кісі есімдері.

Мрат аын Тыныштыпен айтысындаы мына бір жолдара мн беріп арайы:

Ар жатан Тілеубай мен Жолым ткен,
Жерінде ккжал брі болып ткен.
Нарында хан баласын итше сабап,
Ер еді дниеге олы жеткен.
Сен Жолымды білетін бе е, неып ткен?
Жайыты талан ылып жарып ткен.
Нарында хан баласын итше сабап,
Астына табаныны салып ткен.
азатай салт атымен аыран жо,
Бар жина ара орманын алып ткен.

Аынны бл леінде де біршама ономастикалы атаулар кездескен. Атап айтар болса: Тілеубай, Жолым – айтыста аын орап отыран рулас белді азаматтарыны есімдері болса, Нарын мен Жайы – жер-су атаулары.

Мрат – жезтадай шешен, жырау, тгілген апа аын. Халыны басына тскен замана ауыртпалытарын кре де, крсете де білген шынайы поэзия кілі; елі, жері, халы шін асірет шеккен саналы суреткер. Ел тарихын емірене жырлап, аруаы асан ержрек батырларыны образдар галлереясын алдыран шын мніндегі эпик. Заманасы артан ауыр жгін елімен бірге аралаан ажап айрат иесі. [6,608]

уелі жеіп орыс елді алды,
Сартау, Астраханны жерін де алды.
Артынып Еділден со Нарынды алды,
Тоайды ааш, амыс, талын да алды.
Ар жатан айып алды, Науша ашып,
Тарлыты содан бері аптааны.

Дуіріні ащы шындыын алыма тіреп оймай, атара суреттеп, оан деген з кз-арасын білдіруден де тайсалмаан осы бір ле шуматарында да жоарыда айтып ткеніміздей жер-су атаулары мен кісі есімдері кездесіп тр. Байаандарыыздай біз сз етіп отыран таса ашаандай дл, аны, отты жырларды авторы, дебиет тарихында з мрі бар Мрат Мкелы шыармашылыында ономастикалы атаулар аз кездеспейді.