Азастан Республикасыны бюджет занамасы
1. азастан Республикасыны бюджет занамасы азастан Республикасыны Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен жне абылдануы осы Кодексте кзделген нормативтік ыты актілерден трады.
2. Егер азастан Республикасы ратификациялаан халыаралы шартта осы Кодекстегіден згеше ережелер белгіленсе, онда халыаралы шартты ережелері олданылады.
3.азастан Республикасы бюджет занамасыны олданылуы:
1. азастан Республикасыны бюджет занамасыны азастан Республикасыны бкіл аумаында кші болады жне барлы жеке жне зады тлалара олданылады.
2. Осы Кодексте кзделген жадайларды оспаанда, осы Кодексті мемлекеттік мекемелерге атысты ережелері азастан Республикасыны лтты Банкіне жне азастан Республикасы лтты Банкіні бюджетінен (шыыстар сметасынан) аржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге олданылмайды.
3. азастан Республикасыны кіметі мен жергілікті атарушы органдарды тиісінше республикалы жне жергілікті бюджеттерден кезекті аржы жылына аша блу туралы актілері, осы актілерді айтарымды негізде аша блу туралы ережелерін оспаанда, аымдаы аржы жылы аяталаннан кейін кшін жояды.
Жоспарлы кезені екінші жне шінші жылдары бойынша республикалы бюджет туралы заа (жергілікті бюджет туралы мслихат шешіміне) осымшаларды олданысы келесі жоспарлы кезеге арналан республикалы бюджет туралы заны (жергілікті бюджет туралы мслихат шешіміні) олданыса енгізілуімен кшін жоятын болады.
4. Республикалы бюджет туралы за, жергілікті бюджет туралы мслихатты шешімі, азастан Республикасыны кіметі мен жергілікті атарушы органдарды оларды іске асыру туралы актілері, сондай-а олара згерістер мен толытырулар енгізу туралы нормативтік ыты актілер тиісті аржы жылыны 1 атарынан бастап олданыса енгізіледі.
Тжырымдамалар:Мемлекет аржысыны толыуы бюджет саясатымен тікелей байланысты. Ал бюджет саясатын бюджет кодексін негізге ала отырып орындалады. Сол себептен, мемлекет бюджет жоспарын жасалуын, бекітуін жне орындалуын зерделеу ажет.
Таырып бойынша теориялы білімін баылау шін сратар мен тапсырмалар
Репродуктивті дегей:
1. Бюджет саясат тсінігі
2. Мемлекетті аржысыны алыптасуы
3. Бюджеттен тыс аржы орларыны рылуы
4. аржылы атынастарындаы бюджет саясатыны рлі
5. Бюджет кодексіні жалпы ережелері
6. Бюджет жоспарын жасау, бекіту жне орындалуына сипаттама беру.
Шыармашылы жмыс: азіргі кездегі бюджет саясаты жне оны бюджет кодексімен жзеге асырылуын зерделеу.
Таырып бойынша дістемелік нсаулар:
Эссені жазу. Эссе еркін пайдаланумен арастырады. Оны жалпы клемі 5-7 бет. Материалды зерделенген дрежесі, мселелерді зінше талдау, аргуменмтілігі, длелділігі, зіндік кзарасы оны баалауды критерийлері болып табылады.
олданылатын дебиеттер тізімі:
Негізгі дебиеттер - 1, 3, 4, 5, 6.
Задамалар мен нормативтік актлер
Мерзімді басылымдар
Интернет кздері.
Таырып. Салы саясаты, Р салы ыы.
Сабаты масаты:Салы саясатыны рылымы жне оны салы механизмі арылы жзеге асырылуын зерделеу.
Дріс жоспары
1. Салы саясаты - мемлекетті аржы саясатыны рамдас блігі ретінде
2. Салы механизмі жне оны рылымы
3. Р салы ыыны жалпы ережелері
Таырып бойынша негізгі ымдар:салы, салы ыы, салы кодекс, ыты нормалар, салыты мжбрлеме, ыты нормалар, мемлекеттік баж, салыты ы, салы кодексі.
1. Салыты тек мемлекет ана белгілейді.
Мемлекеттік органны ешбір салыты бекітуге жне енгізуге ы жо.
Салы- бл мемлекетті белгіленімі болып саналады.
Салы- осы белгісі арылы баса да міндетті тлемдерден ерекшеленеді.
Сондытан кптеген мемлекетті салы задылытарында салыты былайша арастырады:
Біріншіден, салыты укілдік берілген мемлекеттік орган ана бекіте алады;
Екіншіден, салыты белгілеу белгілі бір за немесе нормативтік-ыты актілермен ата трде жзеге асырылады;
шіншіден, осы абылдананыты акт белгілі бір ттіпке сйкес жргізіледі.
2. Салы ыты нысанда жзеге асады.
Мемлекет салыты бекіту жне енгізу шін ыты акт абылдайды.
Мемлекетті салы ызметін жзеге асырудаы негізгі дісі болып норативті актілерді шыару табылады.
Салыты ыты негізі ретінде – мемлекет шыаран номативті акт абылданады.
Салы элементтері жне салы салуды шарттары осы ыты актіге сйкес белгіленеді, згертіледі жне жзеге асырылады.
3. Салы мемлекетті бір жаты белгіленімі болып табылады.
Салы лт (халы, оам, азамат) жне мемлекет арасындаы еркін трде келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салыты белгілеуде барлы салы тлеушілермен келісімге келмейді, яни оларды белгілі бір топтарымен немесе кілдерімен ана келісімге келуі ммкін. Кейбір кездерде салыты сувернитет жзеге асырылады.
Салыты суверенитет (егемендік)-мемлекетті зіні аймаындаы кейбір салы трлерін кез-келген млшерде згертуге жне салы салу объектілерін белгілеуге, салы саясатын жзеге асыруа ы бар.
4. Салыты белгілеу арылы салы міндеттемесі туындайды.
абылданан ыты акт негізінде белгіленген салы жеке жне зады тлалара салы тлеуші ретінде салы міндеттемелерін жктейді.
Салы тлеуші тлалар салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерді тлеуге міндетті болып саналады. азастан Республикасыны Салы кодексінде салы міндеттемесіне былайша тсініктеме берілген: «Салы тлеушіні салы задарына сйкес мемлекет алдында туындаан міндеттемесі салы міндеттемесі деп танылады, оан сйкес салы тлеуші салы органына тіркеу есебіне тра, салы салу объектілері мен салы салуа байланысты объектілерді айындауа, салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерді есептеуге, салы есептілігін жасауа, оны белгілеген мерзімде табыс етуге, салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерді тлеуге міндетті»
5. Салы мжбрлеме сипатта болады.
Салыты мжбрлеме сипаты 3 кезеде байалады:
- Бірінші кезе, мемлекет салыты салы тлеушілерді еркінен тыс белгілейді жне енгізеді, яни мжбр трде;
- Екінші кезе, салыты тленген кезде салы тлеуші зіні меншігіні бір блігінен мжбр трде айырылып отырады;
- шінші кезе, салы тлеуші зіні салы міндеттемелерін орындамаан жадайда, мемлекет бересілі соманы мжбрлі трде ндіріп алады.
6. Салы тлеу арылы ашаны алу ыты сипатта жзеге асырылады.
Бір жаынан аланда, салытарды салы тлеушілерден еркінен тыс ндіріп алынады, ал екінші жаынан мемлекетті баса да ашалармен амтамасыз етеді, ал бл ыты негізіде мемлекетті меншігі болып саналады. Айта кету керек «Салы – салы тлеушілерді ы бзушылытары немесе ыа арсытртіпсіздіктері шін шаралара тлем ретінде арастырылмайды».
Алымдар салы тлеушілерге белгілі бір ыты мртебе берілгенде немесе белгілі бір ызмет трін бастар алдында тленеді.
2. Салы атынастарыны траталыы салы тлеу арылы жйелі тлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салытарда салы тлеушілер шін салы тлеу жеке тлемдік сипатта болады (мысалы, млік салыы жеке азаматтар жылына бір рет тлейді) немесе кейде кенеттен салы тлеу сипаты пайда болады (мселен, ойламаан жерден жасаан жмысына жалаы алады).
Азаматтарды млік салыын тлеген кезде, оны салы атынастары ысартылмайды, айта салы тлеушілерді аымдаы кезеде тлеген салытарымен оса, келесі салы кезедерінде де салы тлеуге міндетті болады. Бл процесс салы тлеушілерді меншік иесі ретінде ынан айырылана дейін жаласы таба береді.
Сонымен атар салыты ыты бірнеше белгілері бар, атап айтанда:
- Салыты –мемлекет немесе укілдік берілген мемлекеттік орган белгілейді;
- Салы – ыты нысанда жзеге асады;
- Салы – мемлекетті бір жаты белгіленімі болып табылады;
- Салыты белгілеу арылы салы міндеттемесі туындайды;
- Салы – мжбрлеме сипатта болады;
- Салы тлеу арылы ашаны алу ыты сипатта жзеге асырады.
Салыты осы ыты белгілеріне кеірек тоталып тейік.
Алым да тлем болып табылады. Ал, енді алымдарды салытардан бірнеше айырмашылытарыбар, атап айтанда:
Біріншіден, алым мемлекеттік аппаратты шыындарын жабады, яни мемлекет зады іс-рекет трінде тлалара ызмет сына отырып, сол ызметіне тлем абылдайды. Ал салытар мемлекетті толыымен аржыландыруа жмсалады;
Екіншіден, салыты теусіз жне баламасыз белгілері болады. Ал, алым баламалы тлем болып саналады, яни алымды тлеу арылы мемлекеттен белгілі бір ы, мртебе немесе рсат алынады. Мысалы, зады тлаларды мемлекеттік тіркегені шін алымды алса, салы тлеуші осы алымды тлеу арылы зіне белгілі бір ызмет трін ашуа рсат алады немесе лицензиялы алым белгілі бір ызметпен айналысу шін алынатын рсат ааз, яни салы тлеушіге белгілі бір ызмет трімен айналысуа ы беріледі. Сонымен салы жай ана тлем ретінде тленеді, одан салы тлеуші тлеуіне айырбаса ешнрсе ала аклмайды, ал алдымен салы тлеуші мемлекеттік органмен байланысты жетілдіре отырып, зіне баса да зада іс - рекеттер жасайды;
шіншіден, алым бір жолы тлем болып табылады, яни бір рет ана тленеді. Ал, салы за мерзімді жне траты трде тленіп отырады, ашан салы міндеттемесі тотаана дейін жаласа береді;
Тртіншіден, салыты тлеуде кштеу дісі олданылады,
яни салы тлеуші салы міндеттемесін орындамаан жадайда, мжбрлі трде ндіріп алу іс – шаралары олданылады. Салы тлеуші алдымен ерікті трде тлеп отырады. Мысалы: бір тла мемлекеттік органа келіп, ксіпкерлік ызметпен айналысуа тініш береді. Берілген рсат негізінде кез келген ызмет трімен айналысуа ылы. Бл жнерде тла алдымен з еркімен тлейді.
Тлемаы дегеніміз-мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланан кезде тленетін тлем.
Салы пен тлемаыны бірнеше айырмашылытары бар. Мселен:
Біріншіден, тлемаы теулі жне баламалы тлем, яни тлемаыны белгілі бір объектілерді пайдаланан кезде тлейді;
Екіншіден, тлемаы мемлекетті азаматты ыа сйкес азаматты- ыты атынастары кезінде туындайды;
шіншіден, тлалар тлемаы тлеу арылы баламалы трде осы жне баса да объектілерді пайдалануа ы алады.
Мемлекеттік баж-укілді берілген мемлекеттік органдарды, немесе лауазымды адамдарды зады мні бар іс-имылдар жасааны шін жне жаттарды бергені шін алынатын міндетті тлем. Мемлекеттік бажды салытан айырмашылыы мынада: Мемлекет тарапынан берілетін ызметкер байланысты болады, сондытан бл баламалы тлем болып саналады;
Мемлекеттік бажды мемлекет ызметіне тлем ретінде емес, мемлекетті ызметіне байланысты тлем ретінде арау керек. Айта кету керек, бажды тлеген кезде тауар-аша атынастары жзеге асады.
Салы экономикалы категория ретінде жне зіні алыптасуы барысында мынадай ш ызметті атарады.
Салыты е бірінші кезектегі атаратын ызметі, бл – азыналы.
Мемлекет з азынасын толытыру масатында табыс кздерін жасайды. Салы тлеушілерге нормативтік ыты актілер негізінде салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерді есептейді, салы ставкалары мен тлеу мерзімін белгілейді. Салытарды азыналы ызметі- трлі субъектілер табысыны бір блігі мемлекет пайдасына теді. Салыты азыналы ызметі арылы мемлекеттік бюджетті кіріс блігі ралып, салыты оамды міндеті артады. орыта айтанда, мемлекеттік бюджет саясаты жзеге асырылады.
Салыты келесі ызметтеріні бірі- баылау(реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салыты реттеу процесі арылы экономиканы кейбір салаларын дамытуды ынталандырады жне ажет жадайда тежеп отырады. Бюджетке тскен салы тсімдерін реттейді жне баылап отырады. Кез-келген ызмет тріне баылау жасау ажет. Ал енді салы тсімдеріне баылау те ажет екені даусыз. Мемлекет бюджетті кірісі мен шыысын есептейді, соан сйкес з ызметін атарады.
Салытарды баылау ызметіні арасында салы жйесіні тиімділігі бааланады, аржы аымдары мен ызмет трлеріне баылау амтамасыз етіледі.
Салыты келесіатаратын ызметтеріні бірі – айта блу.
Бюжетке тскен салы тсімдерін аржыландыруды ажет ететін бадарламалар жобасына сйкес жне р салалара масата сай блінуін арастырады. Салы тсімдеріні масата сай жне з уаытысында жмсалуына адаалау жасайды.
Салыты айта блу ызметі мемлекетке салыты оамдаы экономикалы жне леуметтік процестерге сер ету ралы ретінде олдануа ммкіндік берді.
Салытарды айта блу ызметіні кмегімен бюджетте аша аражаттары жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мселелерді шешуге баытталады, леуметтік топтарды табыстары арасындаы атынастарды згерту жолымен леуметтік тепе- тедікті стап трады.
Салы ызметіні міндеті – бюджетті тадыс блігіні орындалуына жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салы – бірінші кезекте, бюджет саясатын жзеге асыра отырып, мемлекеттік бюджетті толытыруды кздейді. Осы бюджетке тскен салы тсімдеріне «айдан келеді жне айда кетеді» жнінде баылау жасайды. Ал енді осы ызметтерді ортындысы ретінде бюджетке тскен салы жне салыты емес тсімдерге айта блу жасалады.
Мны масаты- мемлекеттік ділетті трде з шыындарын да жаба отырып, елді леуметтік топтарына да олдану крсетіп, баса да шыыстарды жаба білу.
Кптеген экономикалы дебиеттерде салытарды бірнеше ызметтері атап крсетігген. Мселен, ынталандырушы. Салытарды ынталандырушы ызметіні кмегімен мемлекет ндірісіні жне баса да шаруашылы субъектілеріні дамуын ынталандырады. Сонымен атар салы жеілдіктерін, тмен пайызды салы ставкаларын енгізеді.
Салытарды ынталандырмайтын ызметі оларды басу масатында рекетті андай да бір тріне арнайы салыты енгізу жолымен жзеге асырылады.
Салытарды тратандырушы ызметі экономикалы су, техникалы жаару, халы саныны суі шін р трлі шаралар жасайды.
Салытарды шектеу ызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра ндіріс трлерін дамыту тиімсіз болады. Салы саясаты арылы мемлекет ндіріс трлеріні дамуын шектейді немесе тотатады, азастан Республикасында бл ызмет 10-20-30 пайызды салы ставкаларымен атар жне нл пайызды салы ставкалары арылы жзеге асуда.
3. Салы ыы- мемлекетті салыты рекеті процесінде пайда болатын оамды атынастарды реттейтін ыты нормаларды жиынтыы.
Салы материалды трыдан белгілі бір аша сомасын (ашалай нысанда) немесе салы тлеушілерді мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттарды санын (натуралды заттай нысанда) білдіреді.
Салытарды мазмны мынадай:
- Материалды категория жаынан - бл белгілі бір аша сомасы болса;
- Экономикалы категория ретінде – бл мемлекетті табысы;
- Зады категория жаынан, бл за жзінде белгіленген міндеттеме болып табылады.
- Салыты экономикалы белгілері ретінде келесі крсетілгендерді атауа болады:
- Салы – мемлекетке тиесілі оамды жиынты німді бледі;
- Салы – ашалай нысанды тленеді;
- Салы – айтарылмайтын тлем болып табылады:
- Салы – баламасыз сипатта болады;
- Салы – салыты тленген кезде меншік нысандары айындалады;
- Салы – траты экономикалы атынас туызады;
Ал, енді осы белгілерді мазмнын тереірек арастырайы.
1.Салы – мемлекетке тиесілі оамды жиынты німді бледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі аша сомасын ндірмейді. Сондытан мемлекет жеке жне зады тлалара салы салу арылы ажетті соманы ндіріп алып отырады. Мны экономикалы сипаттамасы мемлекет салыты белгілеу жне ндіріп алу арылы ндірілген оамды жиынты німні бір блігін зіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бл жерде салы атынасы блуші сипатта болады.
2. Салы – ашалай нысанды тленеді.
Натуралды нысанда тленуі де ммкін. Мселен, ауыл шаруашылыы саласында жиналан німні бір блігі салы ретінде тленеді.
Салы кодексінде салы ашалай нысанда тленуі тиіс деп атап крсетілген.
3. Салы – айтарылмайтын тлем болып табылады.
Салыты тлеген кезде аша тек бір баытта ана озалады, яни салы тлеушіден мемлекетке баытталады.
Мны айтарымды тлемдерден (мысалы, мемлекеттік арыз) айырмашылыы:
Біріншіден,аша салы тлеушілерден мемлекетке арай озалады;
Екіншіден, кері айтады, яни мемлекеттен салы тлеушілерге баытталады (айтарылады).
Ал, айтарымсызды дегеніміз- ашаны мерзімсіз алуды білдіреді, яни ол соманы ашан айтатыны белгісіз.
4. Салы –баламасыз сипатта болады.
Салы нны ашалай нысанда бір баытта озалысын айындайды, тленген салыа арсы тауар трінде болса да озалыс жо. Толыыра айтанда, салы андай да бір тауара, немесе мемлекеттік ызметке тлем болып есептелмейді, яни ашаны теусіз алынуын крсетеді.
Сондытан салы – баламасыз тлем болып табылады.
5. Салыты тлеген кезде меншік нысандары айындалады.
Салы тленген кезде меншік нысандары аша аражаттарына, немесе материалды ндылытарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке теді (ауысады). Аныын айтанда, салы салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шыарады,ал меншік иелері арасындаы туындайтын салы атынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салы тлемдерінде меншік ытарын згерте алады.
6. Салы – траты экономикалы атынас туызады.
Салыты белгілеуде траты салы атынастары пайда болады. Тратылыты мынадан байауа болады, яни салы жеке трде емес, нормативті ыты актілермен белгіленеді. Мселен, бір тланы наты салы салу объектісі бар болса, ол салы міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Тжырымдамалар:Мемлекет аржысыны толыуы салы саясатымен тікелей байланысты. Ал салы саясатын салы кодексін негізге ала отырып орындалады. Сол себептен, салыты уаытында тленбеген жадайда салыты ыты орындалуын зерттеу.