ІІ-тарау. КСРО жерінде Андерс скеріні жасаталуы.
2.1 азастанда поляк скери елшілігіні ызметі
1941 жылы 30 шілдедегі кеес – польша елшілік алмасу туралы жарлыына сйкес, польша эмиграциялы кіметіні елшілігі КСРО – ны Куйбышев аласында орналасыты. Куйбышев аласында КСРО – даы Польша елшісі Станыслав Кот, Кеес жеріндеполяк скерлерін ру штабыны басшысы генерал Андерс жне Польшаны КСРО – да скери кілеттілігіні басшылары ызметке кірісті.
1941 жылы 25 желтосанда КСРО – ны сырты істер министрлігіні келісімімен, польша елшілігін ру туралы, жарлыы жарияланды. Онда жазыландай Польша Республикасыны елшілігі азастан жне Орта Азия Республикаларына кшірілген поляктар орналасыан жерлерде Кеес кіметіні жергілікті органдармен тыыз ызмет атару шін рылды. Екіншіден, польша елшілігі жадайа байланысты уаытша поляктар мселелерімен айналысады.
Польша елшілігі міндеттері
· Польша елшілігіні апарат ызметі поляк азаматтарыны мтаждарымен айналысады.
· Польша азаматтарын тіркеу, оларды КСРО жеріндегі озалысы, есепке алан поляктарды скери ызметке жарамдылыы жне отбасыларын жоалтандар туралы мліметтер жинау.
· КСРО задарына сйкес оларды жергілікті кеес органдарымен байланысты жаластырып оларды кмегімен жмыса орналастыру.
· Поляк азаматтарына мдени – аарту кмек крсету.
· Польша елшілігіні кілеттігі жо округтерде оларды ызметін арнаулы кімет ызметкері барып атарады.
· Польша елшілігіні басшысын жне орынбасарларын Польша Республикасыны елшісі таайындайды.
· КСРО – ны сырты істер министрлігімен байланыста жергілікті атару органдарымен ішкі істер министрлігімен ( НКВД ) тыыз атынаста жмыс атарады [21.135б].
азастанда Польша елшілігіні ызметі КСРО – ны солтстік жне ыйыр шыыс аудандарында орналасан поляктарды ауа – райы жылы айматара кшіріп орналастыру жне оларды тіркеуге алып скер атарына шаырумен айналысу болды. Бл аудандарда орналасан поляктардан скери блімдер жасаталды. Бл ызметтерді кеес – польша келісіміне сйкес КСРО жеріндегі рылан Польша елшілігіні жергілікті жерде рылан Польшаны скери кілеттік мекемелері айналысты. Сонымен атар Орта Азия жне азастан жеріндегі ауданды, облысты скери комиссариаттар, Орта Азия скери округі жне азастан Коммунистік партиясын Орталы Комитетіні жергілікті партия комитеттері мен ауданды облысты атару комитеттері, КСРО ішкі істер министіріні ( НКВД ) блімшелері азастан жеріндегі рылан Польшаны елшілігі жанындаы скери блімдерімен тыыз байланыста жмыс атарды.
1941 жылды 12 тамызындаы КСРО Жоары Кеес Президиумыны жарлыы бойынша кешірім алан азаматтарды барлыы азастана орналастырылды. 1941 жылы 1 азанда КСРО Халы Комиссарлар Кеесі мен БКП ( б ) Ортлы Комитеті збекстана 100 мы поляк азаматтарын оныстандыру туралы шешім абылдады. Бл айматарды тадалуы, рине, бірінші кезекте мндаы ауа – райыны жылылыына байланысты болар, сонымен атар жер аударылан поляктарды кбі брыннан азастанда трып жатан болатын.
1941 жылы 25 желтосанда КСРО мемлекеттік ораныс Комитеті " КСРО жеріндегі поляк скері туралы " аулы абылдады. аулы бойынша Поляк скеріні толы рамы 96 мы адам жне 6 жаяу скер дивизиясы райсысында 11 мы адамнан, штаб, офицерлік мектеп жне баса блімдерде 30 мы адам болма.
Куйбышев аласындаы Польша елшілігімен жне поляк скерлеріні басшысы генерал Андерсті КСРО – ны скери комиссарияты блімшелерімен келісіп азастан жне Орта Азия жеріне орналастырылды.
Атап айтанда:
ü Армия штабы мен имараты – Янги – Юль ( збек КСР )
ü Офицерлер мектебі – ст Веревская ( збек КСР )
ü Кшейтілген армия блімшесі – ст Отар ( аза АКСР )
ü ара – Балты ( ырыз КСР )
Сонымен атар барлыы 6 жаяу скер дивизиясы рылды. 8 – ші жаяу скер дивизиясы – Пахта – Арал совхозында ( азКСР ). 10 жаяу скер дивизиясы ст – Луговая ( азКСР ) орналастырылды.
1941 жылы 8 тамызда Польша Жоары скери Бас олбасшысы В. Сикорски жне ызыл скер Бас штабыны барлау орталыыны бастыы генерал – майор А. П. Панфиловты келісіммен азастан жерінде поляктарды абылдау, оларды тізімге алу жне орналастыру ызметін атару шін:
ü КСРО жоары олбасшылыы жанында Поляк скери миссиясы рылды;
ü Лондондаы Поляк жоары олбасшысы жанынан кеес скери миссиясы рылады. Баса жергілікті жерлерде Польша елшілігіні блімшелері рылады – делінген [2.94б].
азастана КСРО – ны р ткпірінен келіп жатан поляк азаматтарын абылдау, тізімге алу ызметтерін жргізу шін Орта Азия скери округыны штабы азастанны барлы облыстарыны скери Комиссарияттары польшаны елшілігі жанындаы скери кілеттілігімен тыыз байланыста жмыс істеуді міндеттеді.
1941 жылы 28 азанда азастанны скери комиссары генерал Шербаков жне Польша скеріні капитаны Казимир Марьянский Алматы, араанды, Амола облыстарында трып жатан поляк азаматтарын кмек крсету шін Алматы аласында Польша елшілігімен Польша скеріні штаб йін ашуа келісті. Осы кні Ташкен аласына Алматыа Польша елшілігіні кілі Венцек келді.
1942 жылы 20 мамырда Алматы аласындаы Польша елшілігіні ызметкерлеріні тізімі жарияланды.
ü Венцек К. Я – Председатель.
ü Вольскии Я. Ю – Зав. Общим отделом.
ü Барткевич С. А – Зав. Паспортным. отд.
ü Турек В. В – секратарь.
ü Ягодзинская З. Л – Пом. секратарь.
ü Домбровскии А. В – Зав. отд. доверенных.
ü Пилят Я. З – Зав. отд. пропогонды и культуры.
ü Килиян А. – Помощница.
ü Сапега Э. Ян – Зав. отд. учето и розыск родных.
ü Лисевич К. Ян – Бухгалтер.
ü Меллер Ф. А – Интендент, кассир, и зов. склад.
ü Поляк Ян. М – Врач.
Мраат жатынан азаша аударма бердік.
Польша елшілігіні блімшелері Алматы облысыны аудандарында ашылды [21.167,194бб] .
ü аратал ауданында – траа Готлиб Я. С
ü Іле ауданы ( Талар ) - // - // - // - // - // - Ластик.
ü Іле станциясы - // - // - // - // - // - Флянк.
ü аскеле - // - // - // - // - // - Кранцлер.
ü Иссык ( Есік ) - // - // - // - // - // - Зильбер.
ü Шелек - // - // - // - // - // - Гальперн.
ü зын – ааш - // - // - // - // - // - Штейнбер.
Польшаны елшілігі азастана келген поляктарды абылдап оларды тізімін анытап, жергілікті жерді басшыларымен тыыз байланыста болды. 1941 жылы 12 тамызда арнайы оныстанан поляктар саны облыстар бойынша 61.092 мы азаматтар келіп оныстанан.
азастанда орналасан поляк азаматтарыны жалпы саны туралы 28.01.1942 жылы млімет кесте [22].
| Облыстар | Орналастырылан адам саны |
| Отстік азастан | |
| Жамбыл | |
| Солтстік азастан | |
| останай | |
| Павлодар | |
| Семей | |
| Атбе | |
| Шыыс азастан | |
| Алматы | |
| ызылорда | |
| араанды | |
| Гурьев | |
| Батыс азастан | |
| Амола | |
| Амола – араанды теміржол | |
| Барлыы |
лы Отан соыс басталарда азастанда 80 мы немістер 130 мы поляк жне 60 мы корейлер тран. 1942 – 1943 жылдарда Алматы облысында 7549 немістер, 9098 поляктар, 18538 корейлер болан [23].
Алматы аласында Польша елшісі Венцекті мліметінде 1942 жылы 15 – наурызда Алма – Ата облысында тран поляктар саны крсетілген.
| № | Елді – мекендер | Адам саны | Жмыса жарамдысы |
| Іле ауданы | |||
| Алматы | |||
| аскеле | |||
| Жамбыл | |||
| Ебекшіаза | |||
| аратал | |||
| Талдыоран | |||
| Борлы – тбе | |||
| Асу | |||
| оалы | |||
| Шелек | |||
| Барлыы |
[23].
азастандаы Польша елшілігіні ызметтеріні бірі азастана келген поляктарды орналастырумен айналысты, бл ызметті атару шін, Поляк скеріні Бас Штабы азастанны барлы облысты комиссарияттарында з кілдерін таайындады. Отстік азастан облысына – поручик Майковский, Жамбыл облысында – капитан Троянский, Алматы облысына – поручик Гитоновский баса облыстарына жіберілетін поляк кілдері кейін осымша хабарланатындыы ескертілді [24].
1942 жылы 28 атарда КСРО – ны сырты істер министрлігі аза ССР – ны траасы мен облысты атару комитеттеріні трааларына телеграмма таратан. КСРО жерінде Польша елшілігін руа рсат етеді.
Польша кілеттілігіне жаа міндеттер жктеледі. Басты ызмет польша азаматтарына кмек крсету, тіркеу, іздестіру, жмыса орналастыру, поляк азаматтарына ашалай жне тауарлар арылы кмек беру. Мгедектер мен ауру адамдар дрігерлік кмек крсету жне мдени шаралар йымдастыру ажет екенін жазады. Поляктара жеке жаттар беру ( паспорт, анытама, жеке кулік ). Бл шараларды жергілікті жердегі польшаны сенімді укілдері жергілікті басшылармен бірлесіп атаруы жктеледі. Ттенше жадайда бл мселелер КСРО сырты істер министріні орынбасары Вышиныскийге хабарлауы міндетті.
аза ССР кімет жанындаы сырты істер министрлігіні укілі Г. Смирнов. азастанда Польша елшілігіні басты ызметі поляк азаматтарын жмыса орналастыру болды. 1941 жылы 31 – желтосанда Алматы облысты атару комитетіні жанындаы польша елшілігі мен бірігіп, облыса келген 383 поляктар орналасан. Барлыы жмыспен жне трын ймен амтамасыз етілд – деп хабарлайды. Алматы облысты атару комитетіні траасы С. Шарипов Польша азаматтарыны араснда ртрлі жпалы аурулар ке етек алан. Отстік азастан облысы Тркістан ауданды санэпидемия басармасыны мліметі бойынша 1942 жылы 1 – 15 суірде 115 адам сзек ауыран, оны 77 – сі Польша азаматттары. Дрігерлік кмекті уаытында крсетілуі емханадан йлеріне жіберілді [21.140б].
1942 жылы 5 – 6 суірде поляк азаматтарына діни мейрамдары пасханы ткізуге рсат берді. Петропавл облысты атару комитетіні шешімімен поляк азаматтарна арнап, асхана бала башаларды пайдалануа оларды й жанында бау – башамен айналысуа жер блініп берілді – деп жазды облысты атару комитетіні траасы В. Грузинев. 1942 жылы 21 – мамырда Польша елшілігіні сынысымен останай облысты атару комитетіні олдауымен мектеп, гимназия жне ата – анасыз алан балалара арнап интернаттар ашылды. 1942 жылы 20 – маусымда останай облысында 3895 йел, 1389 ер адам жне 2797 балалар, барлыы – 8081 адам деп польша елшілігі Романский Мечислав жазды.
1943 жылы мамыр айында Алматы облысында тран поляк азаматтарын киім – кешек жне ая – киімдер берген. Облыстаы 2000 поляктара 15300 мата мата киімдері жне165 ая – киім жеткізілген – деп жазды. Облысты ттынушы президиумны орынбасары Бусыгин [21.163,168-169бб].
азастандаы Польша елшілігіні жанындаы скери кілеттілігі 1941 – 1943 жылдарда атаран ызметі азастанда орналасан поляк скери рамдарды орналастыру жне олара жататын орындармен, азы – тлік, дрігерлік кмек крсетумен айналысты.
1941 – 1942 жылдарда Поляк елшілігіні мліметтеріне араанда, барлы есепке алынан поляк азаматтарыны саны 265 мы 501 адам соны ішінде РСФСР жерінде 117 мы, азастанда 56 мы болды. Поляк азаматтарын есепке алу жмыстары барысында 140 мы поляк азаматтары тл жат алды. Кейіннен азастандаы поляк азаматтарыны саны 71789 адама жетті [2.128б].
1943 жылы 20 шілдеде КСРО сырты істер министрлігі Польша елшілігіне млімдеме жасады. " Польшаны уаытша елшілігі здеріні міндеттерін орындай алмауына байланысты, Халы Комиссарияты Польша елшілігіні ызметін жабуа шешім абылдады ". 1943 жылы 25 суірде КСРО кіметі Польшаны Эмигратты кіметімен елшілік арым – атынасты зу туралы нота жіберді [25.319,356б].
2.2 азастанда Андерс армиясыны рылуы
4-сурет Генерал Владыслав Андерс (1892 – 1970 жж.)
Генерал В. Сикорски Кеес Одаында жасаталатын поляк армиясыны олбасшылыына генерал – лейтенант Владыслав Андерсті таайындады. Кеес Одаындаы поляк скеріні тарихы жайлы сз озаанда кп жадайда " Андерс скері " деген атпен береді. Андерс скеріні тарихы екінші дниежзілік соыс жылдарындаы кеес – поляк атынастарыны соы жылдарда зерттеле бастаан аспектілеріні бірі болып табылады. Владыслав Андерс 1892 жылы дниеге келген. Ригадаы политехникалы институтта оып жрген кезінде скерге шаырылан. Бірінші дниежзілік соыста Ресей скері атарындаы поручик шенінде атты скер эскадронын басаран. Оны скери білімі те жоары, Петербургтегі скери академияны жне Париждегі жоары олбасшылар мектебін бітірген. 1920 жылы кеес – поляк соысында 15 – Познань полкынбасаран. Одан кейін Польша мемлекеті скеріні штаб бастыы болан. Екінші дниежзілік соыс басталанда В.Андерс басаран атты скер бригадасы Польшаа басып кірген кеес скерлеріне арулы арсылы крсеткен [2.99б]. Ауыр жараланан генерал ттына тсіп, кеес трмесінде болды.
В.Андерсті ызыл скер атарына кіруге гіттеп,бл ойлары іске аспай аланнан кейін НКВД ызметкерлеріні крсеткен жан тршігерлік азабын зіні естеліктерінде сипаттап жазан болатын [26]. 1941 жылы 4 тамызда В.Андерс Лубянка трмесінде 22 ай отырып шыты. Трмеден босап шыаннан кейін кеес – поляк скери келіссздеріне атыса бастады. 1941 жылы 30 – шілдеде генерал Сикорский мен кеес елшісі И.М. Майский екеуі ол ойып, екі ел арасында елшілік атынас орнатуа жне КСРО жерінде польша скерін руа келісті. КСРО жерінде рылатын поляк скерлеріні олбасшысын таайындау В. Сикорскийге иына тсті. Себебі, ол адамны кандидатурасы Англия мен КСРО басшылары У. Черчилль мен Сталинге науы керек болатын. Польшаны эмиграция кіметіні басшысы В. Сикорскийді сынысымен генерал В. Андерс таайындалды. Ол Германияны Польшаны жауы ретінде жек крді. Сталин Андерсті білді, КСРО кіметі Германиямен соысып жатты. 1941 жылы 4 – тамызда В. Андерс трмеден Берияны нсауымен з жмыс орнына шаырып кездесті. Кездесуде генерал В. Андерсті трмеден босатыланын жне КСРО жерінде рылатын поляк Армиясыны олбасшысы болып таайындаланын айтты. Генерал В. Андерс босатыланнан кейін, поляк скерін руа кірісті. Польша армиясыны Бас штабы Бузулук аласында орналасыты.
Генерал В. Андерс КСРО жерінде поляк Армиясын рып, зор ерлік лгісін крсетті. Фашисттік Германияны таландауа, Польшаны 2 – Корпусты басшысы ретінде Италияны Монте Кассино бекінісін орауда Андерс скерлері ерлікпен шайасты. Генерал Андерс туралды 2 – Корпуста соыс имылдарына атысан жазушы Юзеф Чапски былай деп еске алады: "Ол ешашан са – тйекке назар аударан емес, біра жмыс бабында мият тыдап дауыс ктермеген. Ол зіні скерлеріне сеніп, бастаан істерін тез жне тиянаты орындайтын." В. Андерс Польшаны сйді, кп жылдар шетелде трып, 1970 жылы 12 – мамырда айтыс болды. зіні сиеті бойынша генерал Монте Кассинодаы солдаттарды зиратында жерленді.
Поляк скерін руды жеке мселелерін талылады. Кеес – поляк аралас комиссиясыны 16 тамыздаы отырысында поляк скерін руды пинциптері мен мерзімі, рамдарды саны, ару – жарапен жне жабдытармен амтамасыз ету, азы – тлік жне аржыландыру мселелері жан – жаты талылады. Генерал Андерс шін е бастысы Кеес Одаы жеріндегі лагерьлер мен трмелерде отыран поляк офицерлері мен жауынгерлерін босатып алу болды, олар скерді негізгі кшін рауа тиісті еді.
5-сурет 1942 жылы КСРО жерінде рылан поляк скерлері.
Поляк скерін руды Кеес Одаы жеріндегі поляк жауынгерлері мен офицерлеріні тілектерін анытаудан бастау ажет еді. Сондытан Поляк соыс ттындары шоырландырылан Грязовецк, Старобельск, Южск жне Суздаль лагерьлерінде шаыру комиссиялары рылды, оларды рамына поляк олбасшылыыны, ызыл скерді жне КСРО Ішкі істер халы комиссариятыны кілдері кірді [27].
Сонымен атар поляк дивизиялары мен полктарды ызыл скер жэне НКВД йымдарымен байланыстыратын арнайы офицерлер таайындалды. Алашы скерге шаыру комиссиясы з жмысын 1941 жылды 20 – тамызында бастады. скерге ызмет етуге тілек білдірген алан адамдар ездері тратын жерлердегі ауданды скери комиссариаттара жолыып аны-аныын шешіп алды. Ал жергілікті комиссариаттар поляк лтыны кілдеріне жаадан поляк скері жасаталып жатаны туралы клатандырып отыруа міндетті болды. скерге кызмет жасау ркімні з еркімен жргізілді. Лагерьлер мен трмелерден босатылан, арнаулы оныстардан кетуге рсат алан жэне Поляк скеріні жасаталатынын естіген поляктар шаыру комиссиясына з тілектерін білдіріп келіп жатты. Алайда скерді штабы мен жеке блімдері ай жерде орналасатыны толы шешілген жо. Сондыган шаыру комиссияларын ай жерде ру керек екені белгісіз болып, мны зі Поляк скерін ру жмысын бастап кетуге жептеуір кедергі келтірді. Генерал В. Андерске штабты, жасаталатын екі дивизияны орналастырылатын жерін 22 – тамызда ана хабарлады. скерді йымдастыру орталытары болып, Саратов жне Орынбор облысыны аудандары белгіленді. скерді алашы блімдері Бузулук ауданында, Татищевода, Колтубанкада жне Тоцк бекетінде жасаталатын болды. 1941 жылы 22-тамызда генерал Владыслав Андерс зіні алашы бйрыын жариялады, онда « Речь Посполитая мен КСРО арасындаы келісімдер бойынша, Кеес Одаы жерінде Польшаны егеменді арулы куштері рылады » деп, поляк азаматтарын здеріні азаматты борыштарын теуге жне « А Бркіт жалауыны астына » труа шаырды [28.251]. ыркйек айыны алашы кндері Везенки темір жол бекеті арылы бл жерлерге 9 551 поляк азаматы аттандырылды, соны ішінде: 2 – 5 – ыркйекте 1000 адам – Бузулука, 6208 адам – Татищевоа, 2143 адам - Архангельскіге жіберілді. 6-ыркйекте 200 шыш Архангельскіге аттанды.
1941 жылды 31 – тамызындаы хабарлама бойынша, Поляк скеріне кірген адамдарды жалпы саны 20,7 мынан асты[29]. Поляк азаматтарын скерге шаыру жмысы басталан бойда осындай табыса жеткізуі генерал Андерсті бл процесті жылдам іске асу ммкіндігі туралы ойлара келді. Армия жасатауды алашы аптасында генерал Андерс « ыса мерзім ішінде скери іс-имыл аймаына кіру шін дивизиялар руды арынын арттыра тсуіміз ажет » деді. Аралас комиссияны екінші мжілісінде скери дайындытарды 1941 жылы 1-азана дейін лгеру белгіленді [30].
Андерс скер негізінен брын скери ызметте болан тжірибелі жауынгерлер мен офицерлерден ралады деп міттенді, алайда Поляк скеріне келген лагерьлерден босатылан соыс ттындарыны жауынгерлік тжірибесі боланымен, ттынды азаптан шаршап келгендер еді, олармен оса арнаулы оныстарда жошылы жадайда мір срген жер аударыландар да келді. Демек оларды денсаулыын алпына келтіруге уаыт керек болатын.
1941 жылды ыркйегінде Мскеуде АШ, лыбритания жне Кеес Одаы кілдеріні конференциясы басталды. Сол кезде генерал В. Андерс жасаталып жатан Поляк скеріне ажетті ару- жаратылыбританиядан алу ммкіндігін білу шін Мскеуге келіп, лыбританияны кілі лорд Бивербрукпен жолыты. Алайда ол лорд Бивербруктан Поляк скерін аруландыруа аылшындарды кмек беру мселесіне атысты ешандай жаымды хабар ала алмай, иналыспен айтты [19.221]. Алайда осыдан кейін аз уаыт ткен со Кеес Одаыны жерінде Поляк скерін ру туралы шешімді батысты одатастарды дрыс абылдааны байалды. 1941 жылы 13-азанда лыбритания Сырты істер министрі А.Иден Лондондаы кеестік елші И.М.Майскиймен кездесу барысында британ кіметі КСРО жеріндегі поляк армиясына барлы жаынан кмектесуге дайын екендігін білдірді [10.114б]. Ал осы мселе тірегінде 1941 жылды 24-азанында Владыслав Сикорскимеи болан гімесінде Черчилль осыан сас сздер айтгы.
1941 жылды араша айыны басында Поляк скеріні крамындаы еріктілер мен шаырыландарды саны 40 961 адама жетті (тмендегі кестені араыз);