Азаматтарыны саны жніндегі 20.11.41. млімет
| Облысты скери комиссариат | тініш бергендер | скерге жіберілгендер |
| Алматы облысы Жамбыл облысы Отстік – азастан обл. ызылорда облысы Гурьев облысы Батыс азастан обл Атбе облысы останай облысы | - | - - |
| Солтстік – азастан облысы араанды облысы Амола облысы Павлодар облысы Семей облысы Шыыс – азастан облысы | - | - - - - |
[39].
1939 – 1940 жылдары азастана жер аударылан поляк азаматтарыны босатылан кездегі жадайы ауыр болатын, йткені республика орынан барлы азы – тлік, аржы майдана беріліп жатан еді. Сондытан азастан облыстарыны скери комиссарлары Орта Азия скери округыны штабына поляк еріктілерін азы-тлік, киім-кешекпен амтамасыз ету мселесі туралы айта – айта хат жазумен болан. 10 – арашадаы округты штабынан келген хатта еріктілерді тек ана жола ажетті жаттармен амтамасыз етіп, Поляк скері жасаталып жатан жерлерге жіберу туралы хат келген. Поляк скеріне кіруге тек скери адамдар ана емес, тадырды айдауымен кеес жеріне келген поляк азаматтарыны барлыы дерлік тініш білдірген. 11 – тамызда аза кеестік социалистік республикасыны скери комиссары Орта Азия скери округыны штабына Алматыда тратын бір топ поляк артистеріні жасаталып жатан Поляк скеріне кіру туралы тініш бергенін хабарлаан [40]. Мны зі поляк азаматтарыны з отанын азат ету уаытын жаындатуа лшынысын білдірумен катар, Поляк скеріне кіруді кеес кіметіні уын – сргінінен ктылуды бірден бір жолы ретінде арауын крсетуі де ммкін.
Кеес Одаы жеріндегі Поляк скеріні рылуы мен скери дайындытан туіне айрыша ебек сіірген поляк офицерлері осы скерді Бас олбасшысы генерал-лейтенант Владыслав Андерс, штаб бастыы полковник Леопольд Окулицкий " ол 1941 жылы НКВД йымдары тарапынан ттындалып трмеге амалан. 1941 жылы атаудан кейін Андерс армиясыны рамында болып, 1944 жылы Польшаа келді. Сол жерде эмиграциядаы Польша кіметіні зырына баынан астыртын скерді ( Армия Крайова ) руа астысып, сосын « Неподлеглость » йымын рады. Олар Польшадаы халыты билік пен кеестік скерге арсы шыты. 1945 жылы осы йымны баса да басшыларымен бірге кеестік кімет ттындап, КСРО Жоары сотыны шешімімен 10 жыла бас бостандыынан айырды, кейін трмеде аза болады. ", 5 – ші дивизияны олбасшысы генерал – майор Мечислав Боруто – Спехович, 6 – шы дивизияны олбасшысы генерал Михал Карашевич – Токажевский, осалы полкты колбасшысы полковник Януш Галадык болды. Осы аталан жоары шенді офицерлерге 1939 жылы Батые Украина мен Батые Белоруссияда « арулы топ йымдастырды » деп айып таылып, трмеге отырызылан болатын, олар аыры 1941 жылы 12 - тамыздаы КСРО Жоары Кеесі Президиумыны Жарлыымен босатылды. Кеес кіметі жасаталып жатан Поляк скерін, сіресе оны олбасшыларын немі баылауда стады. рбір полк пен дивизияда ызыл скерді байланыс офицерінен баса НКВД мекемелеріні байланыс офицерлері болды. ызыл скерді Жоары олбасшылыыны кеес жерінде поляк скерін ру мселесі жніндегі кілетті кілі генерал – майор А.П. Панфиловты орынбасары Г.С. Жуков та НКВД офицері болды [41.16б]. Трмелер мен лагерьлерде жне шалайдаы Сібірде, т.б. жерлерде айдауда жрген поляк азаматтарынан армия жасатауды зі лкен иындытар туызды. Сонымен атар КСРО жеріндегі поляктарды жаппай армия атарына шаыру жмыстары барысында, кеестер мен поляктарды арасында келіспеушіліктер ріс алып отырды. Мысалы поляк жаты 1939 жылы тамызды 31 – не дейінгі Польша жеріні барлы трындарын Польша азаматтары деп санады, ал Кеес йымдары тек Польшаны азаматы ретінде поляк лтыны кілдерін ана есептеді. йткені 1939 жылы араша айында Батыс Украина мен Батыс Белоруссия КСРО Жоары Кеесі Президиумыны Жарлыы бойынша Кеес Одаыны рамына кірген еді.
Керек жабдыктарын алдырмай, азы-тліксіз Сібірге, азастан мен Алтайды сусыз уашылыты даласына кштеп жнелтілген мыдаан адамдар поляк дивизияларына арып, ждеп, лсіреп болан стте келіп жетті. стінде жылы киімі, басында йі, ішерге тамаы жо ттындар ауа – райы ауыр куашылыты жерлерге тап болып, ауруа шалдыты. Мыдаан поляктар жары дниемен оштасып, кбісі лімші хлге жетті. рине, те иын жадайда денсаулытарын жасартып, здерін толытай жинап лгермеген болаша жауынгерлерден поляк скеріні абілетті блімшелерін жасатау ммкін емес еді. Саылдаан сары аяз, казармалар мен ааш материалдарды тапшылыы рылыс жргізуге бгет болды. Азы – тлік жетіспеушілігі денсаулытарын алыпа келтіруді созып оларды скери дайындытарын иындата тсті. Генерал Андерс 1941 жылды араша айында кнні суытыына байланысты пеші жо, от жаылмайтын шатырларда жатан поляк жауынгерлеріні суде екенін жне азы – тлікті тым тапшылыын хабарлап, осы мселені шешу шін аулыда крсетілген арыз сомасыны есебінен берілетін аржыны жылдамыра жіберуді дркін – дркін тінумен болды [42]. Бл кезеде генерал Андерсті олбасшы ретіндегі міндеттері жауынгерлерді жаттытыруды йымдастыру, дивизияларды наыз скери блімдерге айналдыру болуа тиісті еді, алайда, ол скерді жабдытау мселесімен айналысуа мжбр болды. йткені, жауынгерлерді азы-тлікпен, трапен, кнделікті ажетті заттармен амтамасыз етпей трып, рылып жатан блімдерді толыанды скерге айналдыру ммкін емес. Сондытан генерал Андерс ажырлылыпен, табандылыпен, кеес скери басшыларына здіксіз тініш жасаумен, жар лаы жастыа тимей, Поляк скерін руа жанталасты. Сондай-а, осы кезде скер атарына шаырылуа тиісті брыны поляк скеріні жауынгерлері мен офицерлері лі ебекпен тзеу лагерьлерінде отыран еді. Атау туралы Жарлы жариялааннан кейін де поляк скери ттындары босатылмады. Бан оса, 20 – тамызда Л. Берияны лагерь тртібін ата сатау жне барлы скери ттындарды тікелей зіне баынатыны туралы бйрыы шыты. Поляк скери ттындарыны басым блігі тек 1941 жылы ыркйек айында ана Андерс скері жасаталып жатан жерлерге жнелтілді. Ал скер атарына шаырыландарды баспанамен, ару – жарапен камтамасыз ету аншалыты иын болса да, ыса мерзім ішінде бл адамдарды скери йымдара блу ісі ола алынуы керектігі ескертілді. Дивизия генералы Андерс скерді ру ісіне байланысты таы бір сынысында: « КСРО арулы Кштер Бас олбасшылыына Тоцк жне Татищево лагерьлеріндегі поляк скери ызметкерлері мен поляк азаматтарынан скер руа ашалай несие бліп, азы- тлікпен амтамасыз етуін... рылып жатан поляк блімдерін жаа аудандара шоырлануды сраймын », - деп жазды [43]. Поляк скері жасаталып жатан жерлерге з еркілерімен келген поляк азаматтарын жергілікті кеестік йымдар тегін жол аысы жаттарымен ана амтамасыз етті. 1941 жылы 2 – желтосанда азастанны барлы комиссариаттарында поляк скери ызметкерлеріне аморлытар жасау туралы шешім абылданып, арнайы куліктер тапсырылды, онда Польша кіметімен болан келіссзді негізге ала отырып, « кеес кіметі поляк скери ызметкерлері мен оларды жаняларына мемлекет тарапынан жеілдіктер крсетуге ылы », - деген сздер болды. Алайда поляктарды отбасылары ешандай жеілдіктер ала алмады. Сонымен атар поляк скери ызметкерлеріне мемлекет тарапынан несие беріле ме жо па, ол да белгісіз кйінде
алды [44].
ызыл скер атарына шаырылан поляктарды айтарылуы мселесін де шешуде де жептеуір иындытар туды. КСРО жерінде Поляк скерін ру мселесі бойынша рылан аралас кеес – поляк комиссиясыны бірінші конференциясында генерал Андерс ызыл скер атарындаы поляктарды айтарып, жаадан жасаталатын Поляк скеріне кіруге рсат беру туралы мселені еске салан болатын, 19 – тамыздаы конференцияда Андерсті
тінішін орындау туралы шешім абылдаан еді. Алайда Поляк скеріне кетуге тілек білдірген поляк жауынгерлеріні тініштерін ызыл скерді рота, полк, дивизия сияты жеке блімдеріні олбасшылары назара алмай аясыз алдыран жадайлары жиіледі.
Андерс скерін ру кезіндегі аса бір жаымсыз сттер де болды, мселен, кеестік ауіпсіздік мекемелері поляк офицерлеріні кіл – кйін, айтан гімелерін унемі тексеріп отырды. 1941 жылды 2 – желтосанында ызыл скерді Бас штабыны КСРО жерінде Поляк скерін ру мселесімен айналысатын кілетті кілі генерал-майор А.П. Панфилов пен мемлекеттік ауіпсіздік майоры Г.С. Жуков генерал В. Андерске хат жазып, Поляк скері офицерлеріні Кеес Одаына жаымсыз кзараста екендігін хабарлады. Хатта біратар поляк офицерлеріні атын атап айтанына араанда оларды арасына жансыздар жіберілген болуы ммкін. Хатты мтініне кз жіберейік: «...Сонымен майор Рудановский: « Біз, поляктар, аруды Кеестерге арсы баыттаймыз. Бізді майдана алан бойда, біз аруымызды ызыл скерге арсы брамыз » деп млімдеген. ...Майор Домань, капитан Рудковский, поручик Корабельский, поручик Вишневский, ротмистр Майзнер жне басалар да осындай кіл – кйде » [45]. Поляк скеріні басшылары одатас болып отыран Кеес жаыны ескертуін аясыз алдыран жо. Генерал В. Андерс пен полковник Л. Окулицки поляк офицерлері мен жауынгерлеріне Кеес Одаына дрыс кзараста болу ажет екендігін айтып, « 1939 – 1941 жылдардаы болан оиалара тбегейлі нкте оюа » шаыран. Кеес кіметіні кеше ана зі басып алып, лагерьлерге айдап, ттындыты азабын крсеткен адамдардан кзарастарын жылдам згертуді талап етуі, рине, аатты деуге болады. Ттынды азапты генерал Андерс те басынан кешірді, алайда, ол з отаныны болашаы шін Поляк скерін ру ажеттігін айрыша тсінгендіктен, кпе – ренішін кейінге ысырып тастады. алай боланда да Поляк скерін ру ажет болатын, сондытан генерал Андерс Кеес Одаы туралы жаымсыз сз таратандарды жауапа тарту, немістерге ниеттестерді анытау, ал жергілікті халыты тонаандарды ата жазалау туралы бйры берді. Алайда 1939 жылы ыркйек науанындаы « тырты табаны » бірден мыта ою, сол жылы гитлерлік Германиямен жан берісіп, айасып жатан ысылтая стте жон арадан пыша сілтеу зардабын жойып, жер – шекара мселелеріне атысты алауыздыты бір арнаа салу, дшпанды ниетті достыпен алмастыру бірден ммкін бе?
Кеес жаы генерал Андерсті зін де айрыша тексеріп отырды. Сонымен атар генерал Андерсті бкіл жан – тнін салып, жасатап жатан скеріні атарын кбейтуге рсат бермеуі, кеес лагерьлеріндегі поляк офицерлеріні шты – кйлі жо болып кетуі де оны кілін лазытанымен, ол Кеес кіметі туралы арты сздер айтан жо, йткені отаныны азаттыы шін барлы иыншылыа тзді. Сонымен атар Поляк скеріні жасатау барысындаы поляктарды з ішіндегі пікірталастар кезінде де генерал Андерсті дрыс позицияда боланын айта кету ажет. Кеес Одаындаы Польшаны елшісі С. Кот Андерстен жасаталып жатан Поляк скеріні атарынан легиондарда болан барлы офицерлерді шыаруды талап етті. Легиондар – бірінші дниежзілік соыс кезінде рылан, штік Ода (Орталы державалар) жаында соыс имылдарына атысан арулы блімдер. Андерс 1939 жылы иы тіреп бірге соысан поляк офицерлерін бліп – жарысы келмеді, йткені оларды барлыы енді отаныны егемендігін алпына келтіру шін кресуге мтылды. Жалпы аланда бірінші дниежзілік соыс кезіндегі поляктарды жадайы айрыша крделі боландыын ескеру ажет. Польша жері бірнеше бліністерден кейін Ресей, Австро – Венгрия, Германия империяларыны рамына кіргізілді. Бл ш мемлекет бір – біріне арама-арсы екі соыс одаына (Ресей – Антантаа, Австро – Венгрия мен Германия – штік Одаа) кірді де, осы мемлекеттерді райсысы з иелігіндегі поляк жеріні трындарын скерге шаырды. Осылайша поляктар соыста екі жарылып, бір блігі Антанта елдеріні, екінші блігі штік ода мемлекеттеріні ттынында болды. Алайда ай жата соысса да, поляктар бірінші кезекте з отаныны – Польшаны туелсіздігін алпына келтіруге мтылды. Taп осындай жадай екінші дниежзілік соыс кезінде де айталанды. Армия Крайова Польшаны эмиграциядаы кіметіне баынан ресми скері болды, ад Кеес Одаына бадар стаан коммунистер Армия Людова деп аталан жеке скер рды. Мндай трагедияны ірі державаларды басыншылы саясатыны крбаны болан, блініске тскен немесе отар болан елдерді барлыыны тарихынан кездестіруге болады. Генерал Андерс барлы масат – тілектерді ішінен е бастысын – Польшаны тап сол сттегі тадырын шешетін масатты бліп алан, ол Польшаны нацистік Германияны канды, тырнаынан жлып алу болатын, бл шін ажет ммкіншіліктерді барлыын пайдалану керек еді. Генерал Андерсті осы жадайды жасы тсінгенін байаймыз.
Кеес жерінде Поляк скерін ру барысындаы аса крделі мселе – тжірибелі офицерлер саныны жетіспеушілігі болды. Барлы соыс ттындары лагерьлері мен трмелерден поляк азаматтары босатылан кезде 1939 жылы ттына алынан поляк офицерлеріні аса лкен тобыны кайда екені белгісіз болып шыты. Генерал Андерс зіні естеліктерінде кеес кілдерімен кездесулерді бірінде А.П. Панфиловты скери ттындарды саны жнінде берген мліметіне та аландыын жазды. А.П. Панфиловты айтуынша, екі лагерьде барлыы 20 мы жауынгер, 100 офицер бap болып шыты. « аландары айда? Старобельск, Козельск жне Осташков лагерьлерінде 11 мыа жуы офицерді бар екенін білетін едім ой, одан баса Осташковта бірнеше мы унтер – офицерлер бар болатын » [19.253б].
1939 – 1940 жылдары кеес лагерьлерінде болып, енді Поляк скері рыла бастаан кезде із – тзсіз « жоалып » кеткен поляк офицерлері мселесін анытауа Польша кіметіні басшысы В. Сикорски араласты. Кейіннен осы поляк офицерлеріні кеес лагерьлерінде жаппай лтірілгені белгілі болды.
1941 жылы 1 – арашада Кеес Одаындаы поляк елшісі С. Кот В. М. Молотова жолыып, Польша эмигрантты кіметіні премьер – министрі В.Сикорскиді Кеес Одаына сапары туралы сйлесіп, Осы сапардаы поляк басшысыны кеес жаымен талылайтын сратары крсетілген ндеуді табыс етті. В. Сикорскиді Премьерді бл сапары барысында лыбритания кіметі жне баса да одатас мемлекеттермен келісе отырып, Кеес кіметімен тмендегідей мселелерді шешу масаты кзделген: 1) Кеес кіметімен арадаы 1941 жылы 30 – шілдедегі саяси келісімні талаптары мен 1941 жылы 12 – тамыздаы КСРО Жоары Кеесі Президиумыны Жарлыы бойынша жарияланан барлы поляк азаматтарына кешірім беру туралы бйрыы шыанмен поляк скеріне адам шаыруды лі шектеліп отырандыы; 2) КСРО жеріндегі скер ызметіне жарайтын поляк азаматтарын тгел скерге шаыру; 3) 1941 жылды 23 – азанындаы Халы Комиссариатыны тініші бойынша поляк скерін ару – жара, азы – тлік, киім – кешекпен амтамасыз етуді иындыына байланысты КСРО жеріндегі Поляк скеріндегі мндай ауыртпалытарды лыбритания кіметі з мойнына аландытан барлы поляк блімдерін Кавказа немесе Ирана ауыстыру керек; 4) Бірінші кезекте КСРО жерінен 15 – 20 мы поляк жауынгерлерін лыбританиядаы поляк блімдерін толытыру шін Египетке жіберу ажет [20.237-238бб]. В.Сикорски Кеес Одаына келерді алдында Ирана барды, ол жаа генерал Андерс те барып, сол жерде кімет басшысына кеес жеріндегі Поляк скеріні рылу жадайларын, скерді кеес кіметі белгілеген саныны тым шектеулілігін, баса иындытарын тсіндірді [19.230-232бб].
1941 жылды 4 – желтосанында кеес – поляк
декларациясына ол ойылды. Декларацияда гитлерлік неміс империализмі адамзатты е злым жауы болып табылады, онымен орта тіл табысу ммкін емес, екі мемлекет те баса одатастарымен бірге соысты жеіп шыанша жргізетін болады жне неміс басыншыларын тп тамырымен ртады, соыс кезінде біріне – бірі толы скери кмек крсетеді, Кеес Одаы жеріндегі Поляк Републикасыны скерлері , кеес скерлерімен тізе оса отырып, неміс басыншыларына арсы соысады деген сздер болды. жатты соы бліміне ділетті жне берік бейбітшілік орнатуды негіздері крсетілді: соыс жеіспен аяталып, гитлерлік ылмыстыларды жазалаан со демократиялы лттарды берік одаа бірігуіне негізделген халыаралы атынастарды жаа жйесі жасалуа тиісті деген млімдеме енгізілді [9.204б].
6 – желтосанда КСРО Сырты істер халы комиссары А. Я. Вышинский мен Польшаны Кеес Одаындаы елшісі С. Котты арасында Сикорски – Сталин кездесуі туралы гіме болды. С. Котты екі елді кімет басшыларыны кездесуінде талыланан Поляк скерін жабдытау мселесі туралы айтан сздері дипломат шін тым артытау болан сияты. Кеес жеріндегі Поляк скеріні санын кбейткісі келмегенін айта келіп Кот былай деді: « Біз мны Кеес Одаыны жерінде бізді скерімізді кру ниеті жо деп кты. Біз азы – тлік жне ару – жара жнінен кмектесу туралы Англия мен АШ-а тініш жасады. Оларды екеуі де кмек беруге дайын екендіктерін айтты, алайда бізді скерімізді жабдытауа ажетті заттарды тасып жеткізетін жолдара жаын жерге, мысалы Иран мен Ирака орналастыруды талап етті. Сондытан ана біз скерімізді КСРО – дан кшіру туралы мселе ктердік » [20.262-263бб]. Егер Сикорскиді Сталинмен кездесудегі сздері мен Котты сздерін салыстырса, аса лкен айырмашылыты креміз. Сикорски Польшаны мддесі шін андай да бір ммкіндіктерді толы пайдалануа тырысады, біра те шебер дипломатикалы тактика стайды. Сикорски одатас болып отыран ш ірі мемлекет арасына от тсірмеуге тырысады, мны зі Польшаны мддесі шін де тиімді. Ал поляк елшісіні айтан сзіне араса, батыс одатастар мен Кеес Одаы арасында салынды туызуы ммкін ойларды ашы айтады, бл одатастар арасында салынды туызуа мтылу ма лде дипломатиялы шеберлікті жетіспеушілігі ме?
алай боланда да бл кездесуде В. Сикорски мен В. Андерс жептуір табыстара жетті. Осы кездесу кезінде Сталин А. П. Павловты шаырып алып, поляк скерін Кеес Одаыны баса жеріне ауыстыру мселесін сз етті, онда Кавказ, збекстан, Тркмения аталды. Поляк скеріні Кеес Одаындаы жаа мекені туралы мселе 1941 жылы желтосан айыны соына арай тпкілікті шешілді.
1941 жылды 25 – желтосанында КСРО Мемлекеттік ораныс Комитеті
« КСРО жеріндегі поляк скері туралы » аулы абылдады. аулы бойынша, Поляк скеріні жалпы рамына 96 мы адам кіреді деп белгіленді: 6 жаяу скер дивизиясыны райсысында 11 мы адамнан, штабта, офицерлік мектепте, ордагы блімде, кшейтуші блімдерде 30 мы адам болма. аулы бойынша, 1939 жыла дейін Батыс Украина мен Батыс Белоруссияда тран поляктарды жасаталатын Поляк скеріні атарына шаыруа рсат берілді. Аталан аудандарда тран баса лттар кілдерін Поляк скеріне шаыруа тыйым салынды [46]. аулыда Поляк скеріні барлы 6 дивизиясы, штабы, офицерлер мектебі, ордаы (запас) блімі азастан мен Орта Азия жеріне орналастырылатындыы крсетілді. Атап айтанда:
а) армия штабы мен имараты - Янги-Юль* (збек КСР)
б) офицерлер мектебі - ст.Веревская (збек КСР)
в) осалы блімше - Гузар (збек КСР)
г) кшейтілген армия блімшесі - ст.Отар (аза КСР)
Кара-Балты (ырыз КСР) ст. Кара-су (ырыз КСР )
д) 5-ші жаяу скер дивизиясы - Жалал-Абад (ырыз КСР)
е) 6-шы жаяу скер дивизиясы - Шахрысябз (збек КСР)
ж) 7-ші жаяу скер дивизиясы - Кермине (збек КСР)
з) 8-ші жаяу скер дивизиясы - совхоз Пахта-Арал (аза КСР)
и) 9-шы жаяу скер дивизиясы - Маргелан ((збек КСР)
к) 10-шы жаяу скер дивизиясы - ст.Луговая (аза КСР)