Поляк скеріне 1942 жылды атарында шаырыландарды саны туралы
1942 жылды апан айыны ортасына арай рылып жатан скерге 3969 поляк азаматтары шаырылды [65]. Жаадан жасаталып жатан поляк скери блімдерін орналастыратын имараттар табу мселесі айрыша крделі болды. збекстан, азастан жне ырызстандаы Халы Комиссарлар Кеесіне Мскеуден: « Орта Азия скери блімшесіне поляк армиясын орналастыруа штаб йлері, мектептер, демалыс йлері жне жатаханалар пайдалануа берілсін, ал жоары шенді офицерлерге жеке баспана берілсін » деген нсау келді [66]. Осы нсауа орай шыан аза Кеестік Республикасыны Халы Комиссарлар Кеесі мен Коммунистік партиясыны Орталы Комитетіні арнайы аулысы бойынша, поляк скери рамдарын мынадай жерлерге орналастыратын болды:
а) Тркістан-Сібір темір жолы бойындаы Отар бекетінде № 29 мектеп – интерната орналастыру;
б) Тркістан – Сібір темір жолы бойындаы Луговая бекетінде облысты кешар мектебіне жне оны жатаханасына, №33 темір жол мектебіне жне оны жатаханасына орналастыру;
в) Мерке ауданында ауданды клуба, « Красный интернационал » кешарыны клубына жне « Красный Восток » кешарыны клубына орналастыру;
г) Отстік азастан облысындаы Шопа, Тлкібас жне Манкент елді мекендердегі пункттерге орналастыру [67].
Ал кейін мндай жмысты зі мардымсыз боландытан, генерал Андерс КСРО жеріндегі Поляк скерін руа байланысты кілетті жмысты атарушы генерал – майор Панфиловпен келіссз жргізе отырып, Орта Азия республикалары мен азастанны отстік аудандарында ауа райыны жмсатыын ескеріп, атардаы жауынгерлерді шатырлара орналастыруа тырысты [68]. 1941 жылы 31 – желтосанда В. Андерс А.П. Панфиловты атына хат жазып, Керминедегі, Пахтаралдаы, Горчаководаы, Луговаядаы поляк гарнизондарыны райсысына 770 палаткадан, Отардаы, арабалтадаы, арасудаы гарнизондарды райсысына 360 шатырдан, барлыы 4160 шатыр беруді тінді. Біра поляк скерін шатырлармен амтамасыз ету мселесі де бірден шешіле оймады. Орта Азия скери округы 3000 шатыр ана тауып бере алатын болды, оны зін скерлерге орналасатын жерлерге жіберу иынды туызды. Кавказдан келуге тиісті шатырлар да кешікті [69]. Ал шатырлар жетіспегендіктен жне жауынгерлерді орналастыратын траты жотыынан скерге шаырыландарды басым блігі есепке алынып, « скерге алынды » деген жат алып, шаыру пункттері маында ала берді. Осылайша кейбір жаадан жасаталатын дивизияларды болаша жауынгерлерін дивизия орналасатын жерге жинау да ммкін болмай алды. Сонымен атар осындай шаырыландарды саны кбейген сайын оларды скери блімні орналасан жеріне жіберуге дейін азы – тлікпен, трапен амтамасыз ету мселесі пайда болды.
Орта Азия аудандарыны бекеттеріне орналастырылан мыдаан поляк скерлерін азы – тлікпен, скери киім – кешекпен жне ару – жарапен амтамасыз ету ммкін болмаандытан, оларды скери дайындытардан ткізуді зі кздеген масата лайыты жргізілмеді. Англиядан Поляк скері шін жіберілген киім – кешек пен жабдытар екі ай бойы скер орналасан жаа жерлерге жіберілмей Тоцк мен Бузулукта жатты, ал жаадан жасаталып жатан поляк дивизияларыны жауынгерлері ысы суыа лайыты киіммен амтамасыз етілмей, иынды кріп жатты. Орта Азиядаы поляк дивизиялары орналастырылуа тиісті жерлерді кейбіреуі скерді траы болуа млде сай келмейтіні крінді. 1942 жылды 14 – атарында Поляк олбасшыларымен байланысты іске асыратын Ішкі істер халы комиссариатыны кілі, ауіпсіздік капитаны Волковицкий 4 – бліміні бастыы Г.С.Жукова Керменеге орналастырылан 7 – дивизияны аса иын жадайда екендігіне байланысты генерал Андерс бл дивизияны Каган аласына ауыстыруды срайды деп хабарлады. Шынында да, жазы, шл далада тран Кермене негізгі бекеттен 6 шаырым алыста орналасан, мнда жергілікті халыты трын йлерінен баска бірнеше кішілеу имараттар ана бар, олар скерді штабын жне дивизия мекемелерін орналастыруа млде жарамайды. Керменеде электр жарыы, таза су кздері де жо, жергілікті халы суды ашы арытан алады. Негізгі бекет пен Кермене арасындаы жол атынасы те нашар, демек, бл жердегі поляк блімі барлы баса блімдерден ошауланып алады[70]. Алайда кеес скери мекемелері бл мселені шешуге асыпады, аыры, 7 – дивизия Керменеде алып ойды.
Жаадан рылатын поляк дивизияларына кіруге ниеттенген поляктарды бір блігі лі де ызыл скер атарында, жмысшы батальондарында жрген болатын. Кеес – поляк комиссиясыны тамыз айындаы отырысында абылданан ызыл скер атарындаы поляк азаматтарын айтару туралы шешім іс жзіне аспай алды. Аыры бл мселеге атысты кеес жаына арнайы хат жазуа тура келді. 1942 жылды 21 – атарында ызыл скерді Жоары олбасшылыыны кілетті кіліне Поляк скери миссиясыны басшысы генерал – майор Воликовский В. Андерсті атынан ызыл скер атарындаы поляктарды босату жне поляк скеріні орналасан жеріне жеткізіп салу туралы тініш жасады [41.62б]. Алайда бл хаттан кейін де ызыл скер басшылары поляктарды босатуа асыан жо. 1942 жылды 30 – атарында генерал Андерс А.П. Панфилова зі хат жазып: « жаа поляк дивизияларыны рылуына байланысты ызыл скер атарындаы траты скери блімдерде, арнаулы механикалы – рылыс блімдері мен жмысшы батальондарында жрген поляк азаматтарын босату жне ттас эшелондармен Поляк скері рамына жіберу туралы нсау беруіізді тінемін » деп жазды [71]. Бл эшелондар енді азастанны Арыс бекеті мен Алматы аласыны теміржол бекетіне жіберілуге тиісті болды. Олар негізінен азастан мен збекстан жерінде рылып жатан блімдерге осылады.
Кеес – поляк одатасты келісімі жасаланнан кейін де лі шешілмей, созылып келе жатан бір мселе бар. Поляктар Польшаны екінші дниежзілік соыс басталана дейінгі шекарасы бойынша Батыс Украина мен Батыс Белоруссияны барлы трындарын Польша азаматы деп санады жне оларды ттастай Поляк скері атарына шаырды. Алайда Кеес жаы Поляк скеріне тек ана поляк лтыны кілдері кіруі керек деген пікірді станды [72]. Поляк Консулдыы аза Кеестік Социалистік Республикасы скери комиссары генерал Щербакова жасаталып жатан Поляк скеріне 1939 жылы Батыс Украина мен Батыс Белоруссия Кеес Одаына осылана дейін сол айматарда тран трындарды барлыын, соны ішінде украин, белорус, еврейлерді армия атарына алу туралы тініш жасады. Біра Мскеуден келіп тскен жедел хатта: « тек поляк азаматтарын абылдадар » деген бйры берілді де, скер атарына тек ана поляк лтыны кілдері жіберілетін болды [73]. Поляк скеріні рамы кбейтіліп, 96 мыа жеткізілетіні туралы аулы шыан со оан енді Польшада 1939 жылды ыркйегіне дейін тран баса лт кілдерін шаыруа рсат берілед деген міт туды. Алайда бл мселеде кеес жаы ата саясат стады. «скер Бузулуктан Янги – Юльа ауыстырарды алдында сол жаа жіберілген подполковник Рудницкий кеес кіметі скерге Польшаны аз лттарыны кілдерін алуа млде арсы екендігін хабарлады, - деп жазды В. Андерс зіні естеліктерінде, - Шаыру комиссары осындай нсаулар алан. Бл станымды генерал Панфилов 1942 жылды 24 – маусымында жазбаша нскауымен бекітті. ...Біз бл жадайа келісе алмайтын едік, йткені 1941 жылды 30 – шілдесіндегі келісімшартта Полшаны барлы азаматтарын босату ажеттілігі айтылан болатын»[19.242б].
Кеес ауіпсіздік мекемелері Поляк скеріні барлы жаттарын, шыаран бйрытарын тексеріп отырды. 1942 жылды атар айында генерал Андерс скер блімдерін Орта Азия мен азастана кшіру, жауынгерлерді жаа жерлерге орналастыру, азы – тлікпен, трапен амтамасыз ету сияты йымдастыру жмыстарымен айналысып жатан кезде А. П. Панфилов пен Г. С. Жуков оан « Ожел Бялы» газетіні мазмнына атысты наразылыын білдірген хат жазды. Хатта: « Поляк скеріні штабы шыаратын « Ожел Бялы » газетіні бетіндегі маалаларда Кеес Одагы жеріндегі Сізге тапсырылан скерді жасаталу жадайларын дрыс бейнелемейді жне Кеес Одаына атысты жаымсыз кзарас байалады. Мысалы, 1941 жылды 7 – желтосанындаы газетті 1 – санында басылан « Жоары олбасшы Вл.Сикорски » атты маалада оны кеес- поляк соысы кезіндегі ызыл скерге арсы кресі атап крсетіледі. 1941 жылды 14 – желтосанындаы 2 – санында басылан « Поляктар соыста » мааласы Шишко – Богуш басаран поляк бригадасы экспедициялы корпусты рамында Финляндия жаында КСРО – а арсы соыса атысу шін рылан деген жаымсыз жне бл жерде млде керек емес ескертуден басталады. Ал 26 – желтосандаы 4 – санында берілген, Генерал мырза, сізді мірбаяныызда сізді КСРО жеріндегі ызметіізді кейбір сттерін сипаттауда шындыты брмалау орын алан », - деген сздер болды [74]. Хатта газетті 1941 жылды желтосанындаы рбір санындаы маалалара ескерту жазылан.
Поляк скерін руды осындай иындытарынан баса таы да бір крделі жне маызды мселесі толы шешілмеді: Ресей жерінде рылан жне азастан мен Орта Азияда рыла бастаан алты поляк дивизиясыны біреуіне ана ( 5-дивизия ) тиісті ару – жаратар жеткізілді, ал аландары лі аруландырылан жо. Поляк алымы Петр Жаронны ебегіндегі мліметтер бойынша, Кеес кіметі 5 – ші дивизияа 8 651 – винтовка, 162 – автомат, 162 – пулемет, 81 – граномет жне 54 – миномет, таы баса о – дрілер берген [2.137б]. « 5 – дивизияны зі де толы аруландырылан жо, біз сонау 1941 жылды кзінде алан ару – жаратан баса ештее алан жопыз », - деп жазды генерал Андерс зіні естеліктерінде. Соан арамастан Поляк скеріні штабы жасаталан жне енді жасаталатын дивизияларды жауынгерлерін скери жаттыудан ткізу бадарламасын жасап, дивизиялар штабтарына жіберді. Бадарлама екі блімнен трды, біріншісінде дивизиялар арусыз дайынды жасайды, екіншісі бойынша, ару – жара аланнан кейінгі дайынды жоспарланды. Жоспарда тактикалы дайынды, винтовка мен автоматтан атуа жаттыу сияты траты скер блімдерін рыса дайындауды барлы трлері арастырылды. ызыл скер Бас штабыны Поляк скеріндегі байланыс офицері полковник Черствой скери жаттыу жмысыны жргізілу барысын тексеріп, А. П. Панфилова жаттыу жмыстары негізінен 5 – дивизияда толыымен, ал 6 – дивизияда ішінара жргізіліп жатыр деп хабарлады [75]. Біра, ол мны зі 5 – дивизиядан баса блімдерді ару – жарапен жабдыталмауына байланысты болуы ммкін екендігін еске алан жо. Черствой сонымен атар Поляк скерін толытыруа жаадан келіп жатан адамдар сзек ауруын ала келгенін, гарнизондарда 1200 – 1500 адам ауру екенін, ауруларды 2 – 3 пайызы айтыс боланын хабарлады.
Жаа жерге жетіп лгерген поляк блімдері енді ана жаттыуа кірісе бастаан кезде кеес кіметі 5 – дивизияны майдана аттандыруа ниеттенді. 1942 жылды 3 - апанында ауіпсіздік майоры Г. С. Жуков генерал Андерске 5 – дивизияны майдана жіберетін ст келді деп хабарлап, Поляк скеріні жауынгерлік дайындыы ай уаытта толы дегейіне жететінін срады. Генерал Андерс бкіл Поляк скері соыса осы жылды 1 – маусымында дайын болады деп, осы мерзімге дейін жеке блімдерді майдана жіберуді аламайтынын білдірді [41.62б]. Поляк скеріні майдана жіберуге толы дайындыыны мерзімін белгілеу иын сра еді. йткені, скерді отстік аудандара кшіру жмысы айрыша крделі болып шыты. Кшіру 15 – атарда басталды, жоспар бойынша кніне 4 эшелон жіберіліп, бкіл скер рамын 7 – 8 кнде белгіленген жерлерге жеткізу жобаланан болса да, клікті жетіспеушілігіне байланысты кніне бір эшелонды зора жіберіп отырды. Апанны алашы кндерінде Бузулукта жне Тамбовта 8 эшелон лі жіберілмей жатты. скерді толы кшіп лгермеуіне байланысты штаб ескі орында алатруа мжбр болды. Сонымен атар лі кшіріліп лгермеген поляк блімдеріні жауынгерлеріне берілетін азы – тлікті ысартып тастады. Поляк скеріні штабы атар айында ескі орнында алан блімдер шін 10 мы паек сраан еді, оны орнынан 5мы жарты айлы паек ана берілді [76].
Генерал Андерс кеес жаыны 5 – дивизияны майдана жіберу туралы ойын млде олдамады, йткені ол соыс имылдарына Поляк скеріні бірттас рама ретінде атысанын алады. йтсе де, 4 – апанда ол кімет басшысы В. Сикорскиге жеделхат жіберіп, жадайды хабарлады: « Кеес кіметі дайын болан поляк блімдерін, яни, кеес лгісі бойынша жаратанан 5 – дивизияны майдана аттандыруды дрыс деп тауып отыр. ...Мен бан млде арсы екенімді айттым. Бізді жалыз дивизия орасан кп кеес дивизияларыны арасынан млде крінбей алады, демек, бл адамны саяси жне скери тиімділігі жо. Поляк скері барлы кштерін ттас салып жне табыса жету ммкіндігімен шайаса шыуы ажет. Сонда ана оны рекеті туан елімізде олдау табады, ал біз саяси жне скери масаттарымыза жетеміз. Шайаса жеке дивизияны атыстыру бізді бкіл скерді жауынгерлік рухын тмендетеді. Егер маан Бас олбасшыдан осындай бйры берілетін болса, онда мен оны зардаптарын болдырмау шін жне зіме баыныштыларды алдында беделіме нсан келтірмес шін осы дивизиямен бірге майдана баруа міндеттімін деп санаймын» [20.148б]. 7 - апанда Сикорскиден келген жауапта поляк дивизиялары жеке – жеке майдана жіберілмейтіндігі, Польша мен КСРО арасындаы келісім бойынша Поляк скері соыса бірттас рама ретінде атысуа тиісті екендігі айтылды. рине, бл жауап кеес кіметіне наган жо.
Поляк скеріні майдана жіберуге дайын еместігін, оны жабдыталу жадайыны лі де нашарлыын ызыл скер Бас штабыны Поляк скеріндегі байланыс офицері полковник Черствойды 1942 жылды 10 – наурызыда А. П. Панфилова жіберген мліметінен де байауа болады: 65 274 адамнан ралан ( 3 432 офицер, 61 842 атардаы жауынгер ) скерде, егер 26 ескі, нашар автоклікті санамаса, клік млде жо деуге болады. Поляк скери блімдері азы – тлік, отын – су, таы баса керек – жаратарды тасу шін сол мадаы ауылдардан ат – арба жалдайды. Сондытан скери жаттыу ткізуді орнына жауынгерлер осындай ажетті керек – жараты тасумен айналысады. Жауынгерлерді орналастыруа ажетті шатырлар жетіспейді. скерге жаадан келгендерден сзек жып, 2 мы адам ауырып жатыр, олара скери ауруханадан орын да жетіспейді. Офцерлерді асханасында ккністер мен ет жо, тек р адам басына 80 грамнан колбаса блінеді, офицерлер асханасыны тамаы жауынгерлерге блінген паектан нашар екені крінеді. Поляк скерінде арнаулы дайындытан ткен байланыс офицерлеріні жотыы салдарынан жеке блімшелер арасыдаы байланыс те нашар [77]. В. Сикорски мен В. Андерсті Поляк скеріні жеке дивизиясын майдана аттандыруа арсы болуына кеес кіметіні келісуі де осы жадайды білгендіктен болар. Ал егер поляк скери блімдері жасы жабдыталып, шайаса кірісуге дайын трса, онда кеес скери басшылары поляк дивизиясын майдана жіберу идеясынан бірден бас тартпаан болар еді.
Кеес Одаы жерінде жасаталып жатан Поляк скерін азы – тлікпен, ару – жарапен жабдытауда лыбританияны кмек крсетуі туралы мселе В.Сикорски бастаан Польша кіметі мен аылшын кіметі арасындаы келіссздерде аралды. Поляк скеріне арналан аылшын тауарлары негізінен Ирана жіберуге тиісті болатын. 1942 жылды 28 – апанында генерал Андерс А. П. Панфиловтан Таяу жне Орта Шыыстаы аылшын базаларымен тікелей байланысты іске асырып отыру шін Поляк скеріні штабында аылшын байланыс офицерін абылдауа рсат срады: « Жаын арада КСРО жеріндегі поляк скерін ару-жарапен жне скери киім – кешекпен амтамасыз етуді аылшындар з мойнына аландыктан, осы жмыстарды анытау жадайымен Таяу Шыыстаы аылшын базасында Поляк скері мен Англия арасында байланыс болма. Мен алан млімет бойынша Поляк скері шін Ирана 700 тонна жк келгендігі айтылан. Сізден тінерім, генерал мырза, сонымен атар, осы жмыстарды атарушы жне поляк скерін кру ісіне шын берілген кісі ретінде аылшын скеріні полковнигі Галльсті ( Нullsа ) таайындауыызды сраймын. Бл офицерді азірді зінде Тегерана жіберуге болар еді. Аса рметпен Андерс » [78]. Аылшындарды беретін ару – жараы ашан жіберілетіні белгісіз боландытан 1 – наурызда генерал Андерс А. П. Панфилова « армия ру мен оны тез арада скери дайындытардан ткізу жмыстарына байланысты маан Лондона барып, айтарда Тегеран арылы оралуыма рсат берулеріізді сраймын » деген тініш жасады [79]. Кеес кіметі В.Андерсті Лондона баруына рсат берді жне оан арнайы ша блінді. Генерал Андерс Лондонда В.Сокорскимен кездесіп, Поляк скеріні жадайын, оны Ирана кшіру мселесін талылады. В. Андерсті естеліктері бойынша, осы кездесулер кезінде В.Сикорски оны Кеес жерідегі Поляк скеріні олбасшысы болуымен атар Таяу Шыыстаы скерлерді инспекторы етіп таайындады.
1942 жылды 10 – наурызында генерал Андерс Поляк скеріне берілетін паекты ысартылып, 26 мыа тсірілгені туралы хабар алды. 70 мыа жуы адамы бар Поляк скері шін азы – тлікті мншалыты ысартылуы айтарлытай ауыр шешім болды. Генерал Андерс осы мселе туралы тікелей И. Сталинге хат жазды, хата жауап ретінде Сталин оны Мскеуге шаыртты [2.140 – 141б]. 18 – наурызда генерал Андерс пен Поляк скеріні штаб бастыы Мскеуде Сталинні абылдауында болды, кездесуге В. М. Молотов атысып отырды. Сталин уелі Поляк скерінде анша дивизия рыланын срады. Андерс 6 дивизия рыланын, біра екі дивиязиядан басасыны рамы лі толы рылып бітпегенін айтты. Поляк скерін азы – тлікпен амтамасыз ету мселесін талдау барысында Сталин АШ жне Англия кіметтері 1941 жылды ыркйегінде Мскеуде болан ш мемлекетті кілдеріні конференциясында Кеес Одаына ай сайын 200 000 тонна асты жіберіп тру туралы міндетті з мойыдарына алан болатын. Біра, осы уаыта дейін Тыны мхитында жріп жатан соыса байланысты тек 60 000 тонна асты жеткізілді, сондытан поляк скеріне берілетін скери кмек ысартыланын айта келіп, паек санын 44 мыа кбейте аламын деді. Андерсті алан адамдарды немен таматандырамыз деген сраына Сталин оларды кешарлара жмыса жіберуді сынды. Андерс егер баса ммкіншілік болмаса, оларды Ирана кшіру керек деді. Сталин бл сыныса арсылы білдірген жо, тек ана Поляк скері рамыны 44 мыы Кеес жерінде алады деді [19.141б]. Кездесу барысында Сталин Андерстен Поляк скерінде анша дивизия жне наты анша адам бар екенін срады. Сталинні бл сратарды андай бір ішкі есеппен ойанын тсіну иын, алайда сол жылды 14 – наурызында Л.Берияны Сталинге Поляк скеріні адам саны, соны ішінде офицерлер, унтер – офицерлер мен атардаы жауынгерлер саны, дивизия саны мен оларды айсысы андай дрежеде жасаталып боланы туралы соншалыты наты хабарды жіберген болатын. Берияны хатында сонымен атар поляк офицерлеріні кіл – кйі сипатталан, р жерлерде айтан сздері берілген[80.76-83бб]. Берияны бл хатын оыан адам Поляк скері офицерлерін бірден – а Кеес Одаына арсы немесе жаымды кзарастаы адамдар топтарына бле алады. Осы хабарды біліп отыран Сталинні Поляк скеріні бір блігін Ирана кшіруге жне накты 44 мы адамды алып алуа келісе оюында да зіндік есеп бар деп ойлауа болады. Егер осы кездесуден кейінгі оиаларды еске алса, Поляк скеріні негізгі блігі Ирана аттандырыланнан кейін Кеес Одаында алан блігіне жаадан толытыру жасап, З.Берлингті басаруындаы поляк блімі рыланын еске алса, Сталин 18 – наурыздаы генерал Андерспен кездесуден брын – а зіндік жоспарын жасап ойан деп жорамалдауа болады.
Генерал Андерс Лондоннан айтып келген со Поляк скеріні бір блігін Ирана кшіру басталды. скерлермен бірге бірталай поляк азаматтары, йелдер мен балалар да Ирана кшуге дайындалды. 1942 жылы 28 – наурызда Ташкент аласында кеес – поляк комиссиясыны отырысы ткізілді. Оан кеестер жаынан КСРО Халы Комиссарлар Кеесіні жне ызыл скерді Жоары олбасшылыыны кілетті кілі мемлекеттік ауіпсіздік майоры Г.С.Жуков, ызыл скер Бас Штабыны офицері полковник Черствой жне екі мемлекеттік ауіпсіздік лейтенанттары, ал поляктар жаынан КСРО жеріндегі Поляк скеріні Бас олбасшысы генерал – лейтенант В.Андерс, Поляк скері Штаб бастыы генерал – майор З.Бохуш – Шишко, Поляк скеріні тылдаы жмыстарын басаратын полковник Васьниновский жне ротмистр Климковский атысты. Отырыста Поляк скеріні бір блігін Ирана кшіру, Кеес Одаы жерінде калатын поляк блімдерін айта йымдастыру, кеес – иран шекарасынан поляк скері мен оларды жктерін тасымалдауа байланысты жеілдік – шаралар, Кеес Одаыны темір жол бекеттері мен ртрлі алаларындаы поляк скері штабыны кілдері, КСРО жеріндегі поляк скери ызметкерлері мен азаматтарыны тртіп бзушылы рекеттері туралы мселелер талыланды [81].
Генерал Андерс поля скерін Ирана кшіруде жргізілген жмыстар мен йымдастыру істеріне байланысты Кеес Одаы кіметі басшыларына ешандай талаптары жо екендігін айтып, Поляк скеріні біратар блімдері Ирана кшірілгеннен кейін Кеес Одаында алан скерлерді саны 44 мы болады деп келісті. Осы жерде алан скерді айта йымдастыранда оны рамында мынадай блімдер болады деп белгіленді:
а) армия штабы мен ызмет крсету тобы;
б) 5, 6 жне 7 – ші жаяу скер дивизиясы;
в) скери оку орталытарын
г) осалы полктар;
д) артиллерия мектебі;
е) арнайы батальондар;
ж) байланыс батальоны;
з) саперлік батальон.
Бл блімдер Орта Азия скери округына арасты мынадай жерлерде орналасады:
а) армия штабы мен командасы – Янги-Юль,
б) офицерлік оу мектебі – Веревск,
в) осалы полк – Гузар,
г) 5 – ші жаяу скер дивизясы – Жалал – Абад,
д) 6 – шы жаяу скер дивизиясы – Кермине,
е) 7 – ші жаяу скер дивизиясы – Шахризябз,
ж) артиллерия мектебі – арасу,
з) байланыс батальоны – Велико – Алексеевск.
Кеес – поляк комиссиясы Поляк скеріні Веревск, Велико – Алексеевск, Чок – пак, Маргелан, Луговая, Отар, арабалтада орналасан 8, 9 жне 10 жаяу скер дивизияларын кшіру мселелерін талылады. Кшірілетін блімдерді адам санын, керек – жара млкін, таы баса материалды иеліктерін есепке алу жмысы 1942 жылды 1 – суіріне дейін аяталуа тиісті. Орта Азия скери блімшесіні штаб басшылары олардан алан заттай мліктер мен вагондар саны туралы жне оларды тасымалдау туралы хабарлап отырады. Ал вагондарды Ирана жнелту туралы тініштерді барлыын блімше ызметкерлері ызыл скерді Бас штабымен байланыс жасай отырып, іске асырады. Поляк скеріні ызметкерлерін, автоклік жргізушілері тексеру комиссиялары тізімге алады, Поляк скеріні штаб бастыы генерал-майор З. Бохуш – Шишко ол ойан со бл тізімдер НКВД кілдеріне жне шекаралы пункт ызметкерлеріне тапсырылады. Поляк блімдері Ирана Красноводск жне Гуадун арылы ткізіледі. Олар здерімен шекарадан ару – жара, киім – кешек, азы – тлік жне дрі – дрмек алып туіне болады. Поляк скеріне ажетті осы заттарды тізімі НКВД бас офицерлері рсат бергеннен кейін ана шекаралы басшылара ресми трде тапсырылады. Шекараа тасымалданан жктерді барлыы Гуадунда НКВД офицерлері тарапынан тізімге сйкестендіріліп тгел тексеріледі. Жктерді тексеру барысында тізімге сйкес келмеген заттар кеестік шекаралы ызметкерлер тарапынан тркіленеді.
Отырыста алдаы уаытта КСРО жеріндегі поляк скери ызметкерлері мен азаматтарыны оамды тртіпті бзан жадайда дереу ттына алынып, Кеестік скери трибуналыны сотына тапсырылатыны хабарланды. Генерал Андерс ауіпсіздік майоры Г. С. Жуковты хабарламасын абылдап, поляк армиясыны скери ызметкерлері тарапынан болатын ылмыстара арсы крес жргізуге уде берді жне поляк скери соты 357 поляк скери ызметкерін жазаа тартанын хабарлады.
Комиссия поляк скери блімдері йымдастырылан трде Ирана кшірілгеннен кейін де Кеес Одаында поляк азаматтарын скер атарына шаыру ісі тоталмайды деп хабарлады. Генерал Андерс жергілікті жерлерде поляк азаматтарын скерге тіркейтін поляк офицерлерін алдыруды тінді. Комиссия бл тінішті жоары жа арап, шешеді жне андай шешім болса да, ол генерал Андерске хабарланады деді.
Поляк скерін Орта Азия арылы Ирана кшіру генерал Андерс жне баса да олбасшылар шін, біріншіден, ауа – райы жмса жерге ауыстыру болса, екіншіден, Иран – ауан шекарасындаы аылшын жабдытау орталыына жаындау болатын. Дегенмен, жазы анша ысты болса, ысы соншалыты суы болатын азастан мен Орта Азия республикаларыны ауа – райы еуропалытара те олайсыз болды. Бл жерлерді кбі мды, боранды боландытан поляк скерлері арасында безгек ауруымен атар жпалы іш аурулары, сары ауру, сзек басталды. 1942 жылды атар айында Шопата орналасан бір дивизия Орта Азияа аттандырылан со мнда алган 800 поляк тек жазы айларда ана труа лайыталан барактар мен пионер лагеріне орналастырылды. атар айында осы Шопа бекетіндегі поляк скері арасында бртпе сзек індеті тарады. Сондай – а темір жол имараттарыны осалы блмелеріне орналастырылан поляк азаматтары да осы бртпе сзекпен ауырандытан бл жпалы ауру жергілікті темір жол жмысшыларына да ауысты. Шопата ауырган адамдара дрігерлік кмек крсету ммкіндігі болмаандытан, оларды арлы ыста Орта Азия скери округыны арауындаы баса жерлерге жнелтіп жатты. Тркістан – Сібір темір жол бекетіні басшысы Брекунец аза КСР Халы Комиссарлары Кеесіні траасы Одасынова осы жпалы ауруды алдын алу шін індетке арсы дрігерлік жмыстар жргізілуін талап еткен млімдеме жіберді. Онда індетке арсы мынадай іс – шараларды жргізу крсетілді:
1.Отстік – азастан облысындаы поляк дивизиялары орналастырылан орындарды барлыына дерлік денсаулы сатау блімшесіні жанынан арнайы комиссия рылып, тексеру жмысын тез арада ола алуын сраймыз.
2.Поляк азаматтарын облысты денсаулы сатау блімі арылы тгел дрігерлік тексеруден ткеннен кейін ана Орта Азия скери округы арамаына жіберу ата трде адаалануы ажет.
3.Поляк азаматтары орналастырылан барактар, пионерлер
лагерьлері мен темір жол йлерін уаытша босатып, поляк дивизиялары жасаталып жатан орындара толы тазарту (дезинфекция) жасалсын [82].
Аз ана уаытты ішінде жупалы бртпе сзек ауыруы Отстік – азастан облысыны Тркістан – Сібір темір жол бекеттеріні барлыын амтыды. Ал Шопа бекеті скер атарына шаырылан поляк азаматтарын жинау орталыы боландытан поляк азаматтары Орта Азия скери округы арауындаы дивизиялара бару шін таы екінші рет дрігерлік тексеруден туге тиісті болды. Олар уаытша аялдаан барактарды іші мен оны айналасы, яни ауласы адам тзгісіз те лас кйде еді. Бл жпалы бртпе сзекпен аурандарды саны кбейген кезде оларды шатырлара орналастырды, мны зі ауруларды жадайын тым нашарлатты, оларды кпелеріне суы тиіп, мны аыры адам лімін жиілетіп жіберді. Сонымен наурыз айыны ортасына арай бртпе сзекпен ауырып лімше халге тскен 200 адамды Орта Азия скери округы штабыны нсауымен уаытша Манкент бекетіндегі скери ауруханаа жатызуды йарды. Тап осы кезде бл ауруханада бртпе сзекпен аурандарды кптігінен ая алып жргісіз еді.
Наурыз айыны соына арай Шопа бекегінен дивизия тгел кшірілгеннен кейін Отстік азастан облысыны денсаулы сатау блімшесі бл ауданды толы дрігерлік тексеруден ткізу шін арнайы комиссия жіберді. Ал 1 – суірдегі тексерісті орытыдысы бойынша, Шопа бекетінде бар жоы 4 ауыру ана алан, ал дивизия орналасан тау – кен оныстарындаы барактарда бртпе сзекпен ауыран 304 адам болды. Высокое бекетіндегі (Шопатан 3 км жерде) поляк скери ауруханасында 184 ауру адам жатты. Сондай – а, барлы жер кірластан бден тазаланан екен. Бан оса поляк скери олбасшылары жаын арада барлы жерде дрігерлік тазалы саталатындыына уде берді. Ал денсаулы сатау халы комиссариатыны жпалы індетке арсы кмек оры бл жерге 50 тсек, матрастар жне крпе – жастытар т.б. блді. Орта Азия скери округыны денсаулы сатау басармасыны бастыы Павловский де поляк скери басшыларымен аылдаса отырып бл індетті алдын алу шараларын жргізуге уде берді [83].
Сонымен, 1942 жылды апан – тамыз айлары аралыында поляк скерінде 10 мыа жуы адам аурдан айтыс болды. Ал скери ауруханаларда жатандарды саны 47 500 адама жетті. Бл мселеде алым К. Розен – Завадскиді: « поляк скеріні майдана з аяымен барулары лі алыс, олар соыса атыспай жатып – а жпалы аурудан те лкен шыына шырады. рине, бл поляк скері шін лкен кйреу, бл соыс майданынан жеіліс тапаннан да ауыр » [84], - деген сздерімен бден келісуге болады. 19 – наурызда генерал Андерс армияны Ирана кшіру туралы арнайы бйры шыарды. Кеес – поляк комиссиясы белгіленген рет бойынша, Кеес Одаы жеріндегі Поляк скері Ирана кшірілгеннен кейін кеес жерінде ш дивизия ( 5, 6 жне 7 ), оу орталыы, осалы полк, артиллерия мектебі, арнайы батальон, байланыс жне саперлік батальондар, жалпы саны 44 мы адам алады деп крсетілді [85]. Кеес жерінде алан скерді одан рі йымдастыру жне скер атарына шаыру жмыстарыны барлыы Гузар бекетінде жргізіледі, ал Красноводскідегі скери базадан аылшындарды Пехлеви мен Каспий теізі маындаы скери базасына 8, 9 жне 10 – шы жаяу скер дивизиялары кшіріледі [86].
Наурызды аяы, суірді басында Красноводскідегі скери базадан 31 488 поляк жауынгерлері мен офицерлері, олармен бірге 12455 поляк скери ызметкерлеріні отбасылары кшірілді. Поляк скерлері Ирана Красноводск аркылы Каспий флотилиясыны кемелерімен тасылды. 2 – суірде генерал – майор А. П. Панфилова тапсырылан хабарламада Поляк скеріні бір блігі Ирана кшірілгеннен кейін кеес жеріндегі Поляк скерінде 40 927 адам алды, оны ішінде 2 215 офицер, 37 092 унтер – офицерлермен атардаы жауынгерлер, 59 скери шенеуніктер, 723 еріктілік негізінде скерде ызмет ететін йелдер, 28 жас еріктілер деп крсетілді [87]. Суір айында кеес кіметі поляк скерлерін Ирана кшіру жмыстарын да, Поляк скеріне шаыру жмыстарын да тотатты.
1942 жылды 11 – мамырында Кеес Одаы жеріндегі Поляк скері штабыны бастыы генерал – майор 3. Шишко-Бохуш А.П. Панфилова Польша кіметіні генерал – лейтенант Андерсті КСРО мен Иранда орналасан Поляк арулы кштеріні Бас олбасшысы етіп таайындаанын, сонымен атар оан Ливия мен Палестинадаы Поляк моторлы корпусына баылау жасау міндеті де жктелгенін хабарлап, генерал Андерсті атынан Поляк скеріне шаыруды тотатпау туралы тініш жасады. « Осыан байланысты генерал Андерсті маан тапсыран бйрыы бойынша КСРО кіметінде поляк азаматтарын армия атарына шаыру жне оларды Ирана кшіру жмыстарыны тоталмауы ажет, - деп жазды 3. Шишко – Бохуш, - Бл аылшындарды поляк армиясын жаын арада ару – жарапен амтамасыз ету жмыстарына Иран – Польша скери корпусы шін те тиімді болма. Ал осы скер атарындаыларды ару – жарапен, автоклікпен амтамасыз ету 20 – мамырда Андерс Лондоннан оралан со шешілмек. азіргі кезді зінде Кеес Одаындаы поляк скеріні саны 40 мынан асып отыр. Генерал мырза, Сізден скерді Ирана кшіру ісіне байланысты жергілікті иыншылыктара арамай ауданды скери блімдерде поляк азаматтарын скер атарына шаыру ісіні тоталмауын сраймын » [ 88 ].
Генерал Андерс поляк армиясы ораныс Кштері Бас олбасшысы болып таайындаланнан кейін Ирандаы Мешхед аласында поляк скері шін скери база салу ісін жзеге асыруа кірісті. Ол осы масатпен 1942 жылы 15 – маусымда генерал – майор А. П. Панфилова арнайы з тінішін білдірді: « Англиядан поляк скері шін келетін жкті ( ару –жара, скери киім – кешек) тсіріп алуа ажетті жабдытау базасын йымдастыру ісіне рсат беруіізді сраймын. Поляк скеріні басшылары мен мені пікірім бойынша е тиімді орын Ирандаы Мешхед аласы, яни мнда Тегераннан темір жол жргізілген жне Захеданнан жргізілген тас жол арылы Индиядаы скери жабдытар оймасымен байланыс жасауа ммкіндік береді. скери Базаны оны материалды жатарымен жете таныс рам басарма, онда 58 офицер, 763 унтер – офицер жне механиктер, ару ісі шеберлері, клік жргізушілер сияты ртрлі маманды иелері бар. Генерал мырза, сізден Мешхед аласында Поляк скері шін жабдытау базасын салуа КСРО кіметі тарапынан рсат алуа кмектесуіізді сраймын. ...Сондай-а Англиядан Ирана скери база рамына бекітіліген офицерлер мен арнайы мамандара шыыстаы бізді скери орында жмыс істеуі шін арнайы рсат жатын (виза) беруіізді сраймын. Оларды аты – жні тіркелген жат Мешхед аласына келгеннен кейін сізге арнайы тапсырылады. азірше бізді орталыымыз Ашхабадта болма ».
Кеес Одаында алып ойан поляк скерлеріні отбасылары мен баса да скерде жо поляк азаматтарын оса Ирана кшіруге рсат алу жептеуір крделі мселе болды. Алайда бл мселе лыбритания премьер-министрі У.Черчилльді араласуымен шешілді. 1942 жылы 26 – маусымда Янги – Юльге Г.С. Жуковтан: « кеес кіметі КСРО жеріндегі поляк армиясыны Орта Азиядан Таяу Шыыса кшірілуі туралы мселеге арсы емес » деген хабар келді. Осы маусым айында Ташкент аласында біріккен комиссияны поляк скерін Иран жеріне кшіру туралы арнайы отырысы болып тті. Мнда Кеес Одаынан Ирана кшірілетін поляк скерлеріні саны оны отбасы мшелерін оса есептегенде 70 мы адамнан аспауы керек, кшіру жмыстары 1942 жылды 5 – 25 тамызы аралыында жргізілсін, кеестік жатан клік Красноводскіге дейін барып, ал одан рі британды жолмен Ирана жеткізілсін деген шешім абылданды. У. Черчилль 1942 жылды 18 – шілдесінде жазан хатында И. Сталиннен поляк скерлерімен осыла йелдер мен балаларды да кшірілуіне арсы болмауын тінді: « Премьер Сталин, сізді жаыыздан ілтипатгылыпен сынылан ш поляк дивизиясыны Палестинадаы отандастарына осыланы бізді мдделерімізге сай келетініне мен сенімдімін, ол жерде біз оларды толы аруландыра аламыз. Олар болашатаы кресте маызды рл атаратын болады.... Поляктарды жауынгерлік паекті арасында мір сріп жатан йелдер мен балаларды жептеуір блігін оса ала кетуге ниеттенуіне бола Сіз сынан жне біз жоары баалайтын жоба іске аспай алмайтын шыар деп міттенемін ». Поляк скерін Кеес Одаынан Ирана кшіру жмыстары 1942 жылды ыркйек айында аяталды. Ирана жалпы саны 104 902 адам, соны ішінде 66 527 поляк офицерлері мен жауынгерлері, 38 375 поляк азаматтары кшірілді [ 89 ]. 1942 жылды 22 – азанында КСРО Халы Комиссарлар Кеесіні Кеес Одаы жерінде поляк скерін руа жауапты кілі ауіпсіздік майоры Г. С. Жуков аза Кеестік Республикасыны скери комиссарына поляк скерін Ирана кшіру аяталды деп хабарлады. 23 – арашада Республикалы скери комиссариат барлы облысты комиссарлара: « Поляк скері мен скери ызметкерлеріні отбасыларын Кеес Одаынан Ирана кешіру аяталды, сондытан поляк азаматтарына жолжріс жатгарын беруге тиым салынады », - деген бйры жіберді [ 90 ].
Андерсті скері Шыыстаы Поляк скерлеріні блімдерімен бірігіп, уелі « Шыыстаы Поляк скері », кейіннен 2 – поляк корпусы деп аталды. Кеес Одаынан келген блімдер негізінен Иракты солтстік жне орталы айматарына орналастырылды. Кеес жерінен келген скери блімдерді атарында аурулар боландытан, бл жерде де аурудан лгендер баршылы еді. Генерал В. Андерс басаран 2 – поляк корпусында 2 жаяу скер дивизиясы, бронетанк дивизиясы, атыштар дивизиясы, 3 артиллерия полктары, Карпат кландарыны полкы, сапёрлар полкы болды. 1943 жылы бл 53 мы адамы бар, толыымен моторландырылан корпус болды. 1943 жылды тамызында корпус Палестинаа ауыстырылды да, жаттыулар ткізді. Осыдан кейін Поляк корпусы Италия жеріндегі шайастара атысты [91].
Польша басшыларыны кеес жерінен Поляк скерін жылдам алып кетуге мтылуыны бір шыы поляк блімдерін жеке – жеке кеес – герман майданыны е бір ауыр жерлерінде шайаса салып, ырып жібере ме деп сескенгендікте жатан шыар. Шындыына келер болса, кеес жерінде поляк скерін йымдастыру те ауыр иындытармен жрді, ал кеес шенеуніктері бл иыншылытарды жоюа аса лкен жауапкершілікпен араан жо. Генерал Андерсті ойынша, « скер майдана аттанан кнні зінде е нашар, йымдастырылмаан жерлерге тсіп, жауынгерлерді кп блігіні бірде - бір о атпай ліп кетуі » ммкін еді. Поляк скерін Ирана кшіру жобасын айрыша табанды трде станан генерал Андерс еді, оны басты масаты Сталинні уысынан поляк скерін тезірек алып кету болды. Премьер – министр В. Сикорски де скерді Кеес Одаынан Ирана алып шыу поляк скери ттындарын жне жер аударылан азаматтарды босатып алуа ммкіндік береді деп санаан трізді. В.Сикорски мен В. Андерсті кеес жеріндегі трмелер мен лагерьлерде, арнайы оныстарда аштытан, аурудан, азаптан ліп кетуі ммкін аншалыты йелдер мен балаларды Ирана алып кетіп, аман алып аланын еске алса, бл шешімге тотауы ателік немесе КСРО скери кмегін баалай алмаушылы емес, оларды Поляк скерін Ирана кшіру туралы шешімін ателік немесе Кеес Одаыны скери кмегін баалай алмаушылы деп айтуа болар ма екен.
Андерс басаран Поляк скерін Кеес Одаы жерінен Ирана алып кетуді таы бір себебі лыбритания басшыларыны Таяу Шыыстаы мнайлы иеліктеріні оранысын кшейту ниетімен де байланысты. 1941 жылды тамыз айында У. Черчилль В. Сикорскимен гімесінде кеес жерінде жасаталып жатан поляк скери блімдерін аылшындармен байланысты іске асыруа ыайлы жерлерге орналастырылса деген ой айтан еді. Поляк армиясын Кеес Одаынан тысары келісімшартына арама – айшы келсе де, В. Сикорски соан келісті. Алайда Поляк скеріні Ирана кшірілуіне аылшындарды тілегі тікелей себеп болды дей алмаймыз. йткені, антигитлерлік одаты нацистік Германия таландаланша берік болып труына лыбритания да, АШ та, Кеес Одаы да мдделі болды, сондытан У. Черчилль кеес – поляк атынастарын бзуы ммкін, тіпті кеес – аылшын атынастарына да салынын тигізуі ммкін рекетке барар ма еді? Осы жерде таы да И.Сталинні аса айлакерлігі, аылдылыы, крегендігі жне з масаттарына жету жолындаы табандылыы еске тседі. Ол зіні алдаы рбір адамын алдын – ала есептеп, рбір сзін белгілі бір масатпен айтатын адам. Егер Андерс скері Ирана кеткеннен кейін кеес кіметіні жылдам арада жаадан поляк блімдерін рып, оны жасы аруландырып, Кеес Одаына жасы кзарастаы поляк офицерлеріне басартып, майдана аттандыранын еске алса, сонымен атар Польшаны жерінде коммунистік топтарды басаруындаы « Армия Людово » деп аталан блімді кру, аыры соыстан кейін Польшаны социалистік лагерьге осып алу сияты ірі адамдарды барлыы сонау 1942 жылы жоспарланбаанына кім кепіл ?
Поляк скеріні осылайша кеес – герман майданына катыспай Таяу Шыыса кшірілуі Кеес Одаы мен Лондондаы поляк кіметіні араатынасын біршама нашарлатып жіберді. Польша кіметі 1942 жылды 27 – тамызында КСРО елшісіне сынан ндеуінде кеес жерінде Поляк скерін рудаы иындытара байланысты жйттерді барлыына Кеес кіметін айыптады, аруды болмауынан, скерді жабдытауды нашарлыынан поляк дивизиялары салдарынан майдана бармай алды деп тжырымдады. Ал бан кеес жаы 1942 жылы 31 – азанда берген жауабында поляк скерін ру жмыстарына байланысты кеес кіметі олынан келген барлы жадайды жасады, 1941 жылы 30 – шілдедегі кеес – поляк келісімшартыны талаптарына сай міндеттерін орындады, ал материалды жне азы – тлік иындытары кеес – герман соысына байланысты шешілмей алды, ал поляк басшылары кеес жерінде жасаталан скери блімдерді майдана аттандыруды немі кейінге калдырып отырды деген айыптар таты. Сонымен поляк скеріні Кеес Одаынан кшірілуі кеес – поляк атынастарын дадарыса шыратса да, екі ел арасындаы дипломатиялы байланыстарды зілуіне жол бермеді.
Поляк тарихшыларыны біратары Кеес Одаындаы Поляк скерін Ирана кшіру лкен дипломатиялы ателік болды деп санайды. Бізді ойымызша, ателік екі жатан да болды. Кеес кіметі Поляк скерін руа келіскеннен кейін скер блімдерін жасатауа кбірек кіл бліп, 1939 жылы тамыз – ыркйектегі Польшаа жасалан ділетсіздікті еске ала отырып, поляктармен тіл табысуа барлы ммкіншіліктерді пайдалануы керек еді. Алайда Поляк скерін Ирана 1942 жылы алып кетпесе де, 1943 жылы Катынь мселесіне байланысты кеес – поляк атынастарыны бзылуы брібір болмай алмас еді.
азастанны облысты скери комитеттері Андерс скері Ирана кшірілгеннен кейін де поляктарды скерге шаыруды жне еріктілерді абылдауды тотатан жо. 1942 жылды 11 – маусымында республиканы скери комиссариаты барлы облысты скери комиссарлара пия жеделхат жіберді. Онда Орта Азия скери округыны немесе Республикалы скери комиссариатты арнаулы бйрыы шыана дейін поляктарды скерге шаыруды тотата тру бйырылды [ 92 ].
Андерсті скерімен бірге Ирана кетпей Кеес Одаында алып ойан офицерлер 1943 жылды 15 – наурызынан бастап Ванда Василевская басаран Поляк патриоттарыны одаына ( Zwiazek Patriotow Polskich ) кірді.
1943 жылды 6 – мамырында Мемлекеттік ораныс Комитетіні « Тадеуш Костюшко атындаы 1 – поляк жаяу скер дивизиясын ру туралы » бйрыы ( № 3294 ) шыты. Дивизияны олбасшысы болып полковник Зыгмунт Берлинг таайындалды. 13 – мамырда азастанны Республикалы скери комиссариаты барлы облысты комиссарлара пия бйры жіберді. Бйрык бойынша:
1. 1943 жылды 15 – мамырынан 5 – маусымына дейін барлы брыны поляк азаматтары скерге шаырылсын:
а) 50 жаса дейінгі жэне 50 – ді оса барлы жоары жне орта басшылы рам;
б) 45 жаса дейінгі жэне 45 – ті оса барлы кіші басшылы рам;
в) 18 – 40 жас аралыындаы атардаы рам...
2. Осы ретпен Ішкі істер халы комиссариатына оса барлы халы комиссариаттарыны рылыс батальондары мен рылыс колонналарындаы брыны поляк азаматтары шаырылсын...
3. лты поляк емес брыны Польша азаматтары, сондай – а КСРО жергілікті трындары – поляктар да еріктілік негізінде Поляк блімдеріне жіберілсін. Ерікті трде поляк скеріне барысы келмегендер жмысшы колонналарына жіберілсін.
4. Шаыру науанын жргізген кезде шаырыландара мынаны тсіндіруу ажет:
а) олар КСРО жерінде жасаталатын поляк блімдеріне жіберіледі;
б) поляк блімдеріне шаырыландарды отбасылары ызыл скер атарындаылар шін берілетін барлы жеілдіктерді пайдаланатын болады.
7. Жасаталатын поляк скерін ылмысты жау элементтерден орау шін брыны поляк азаматтарын скерге шаыранда НКВД мекемелерімен тыыз байланыс жасау ажет...
8. Барлы орларды толы анытауды ескере отырып, шаыру жмысы 25 – мамырдан кешіктірмей толы аяталуа тиісті. Шаырыландар Ленин темір жолыны Дивово бекетіне, Селецк лагеріне жіберілсін... [93].
Мамыр айыны ортасында Рязань тбінде Селецк скери лагерінде 1 – поляк жаяу скер дивизиясын ру басталды. 1943 жылды 19 – шілдесіндегі млімет бойынша, азастан жерінен жоары басшылы рама 2106 поляк азаматы шаырылды, оларды ішінде жоары басшылы рамына жататындар шеу – а болды [94].
Дивизияны жасатаудаы крделі мселе оны офицерлермен жабдытау болды. Офицерлерді кіші басшылы рамнан жылдам арада скери курстар мен мектептерде оыту арылы дайындады. 12 – шілдеде азастаннан шаырылан 100 поляк азаматы Рязаньдаы жаяу скер офицерлерін дайындайтын мектепке жіберілді. 1943 жылды 4 – ыркйегіндегі млімет бойынша, 1350 адам шаырылып, медициналы тексеруден ткен со оны 847 – сі скерге алынды, сержанттар атарынан 125 адам офицерлік мектепке жіберілді [95]. Кеес кіметі ендігі жерде поляк скеріні жасаталуына айрыша мн берді. 1943 жылды ыркйек айында поляк скеріне шаыру мліметтерін азастанны скери комиссариаты орталыа кн сайын хабарлап отырды. Поляк скеріне адам жетіспеушілігіні салдарынан кеес кіметі жазалап, трмелерде отыран поляк азаматтарын скерге шаыруа мжбр болды. азан – желтосан айларында араанды, Павлодар трмелеріндегі поляктарды тізімі жасалып, олар трмелерден босатылан бойда скерге жіберілді [96].