Мдениет жне ркениет

2. Шыыс жне Батыс мдениеті

Мдениет жне ркениет

Мдениет – философиялы ой – толамны аса маазды, тере теориялы мнді ымдарыны бірі. Мдениет ымы оам міріні трлі салаларына байланысты жие пайданылады сонымен атар адамзат тарихын зерттеушілер де мдениет мселесін амтымайынша дрыс айымдаулар жасай алмайтынын ескерте кету керек.

Кпшілікке арнала дебиетте мдениет мселесін рухани, кркемдік саласармен байланыстыра арау басым. Шынына келгенде, мдениет – адам рекетіні, саналы ызметіні крінісі олай болса оан рухани да материалдыта жетістіктер жатады.

Материалды ндіріс рухани мір сияты бір алыпта ала бермейді діріс ажеті оны дамуын, жааша алыптасуын туызады оны крделі ете тседі.

Материалды мдениет рамына ебек ралдарымен атар барлы олмен, аылмен нделген ебек заттары жатады. Оларды мазмны мен трі мдениетті даму сатысын крсетеді. Сондытан, мдениеттегі азіргі барды, болашаты сабатасты байланысын тани білу ажет.

Мдениет негізі – ебек. Ебек нерлым крделі болан сайын, мдениетте жаа сипат алып отырады. Алашы ебек блінісінен азіргі кезеге дейін ебек материалды ндіріс мдениетін жетілдіруді негізі болып келеді. Мдениат адамсыз жасалмайды. Адам дамуы мдениетке байланысты. Тек осы зара туелдікті анытай аланда ана мдениетті адамзат тарихында, адам мірінде алатын орын тсінуге болады.

Мдениет тарихи процестермен штасып жасады, сол тарихи процестерді тікелей туындысы болып табылады. Сонымен бірге мдениетті бір ерекшелігі оны з бойындаы сабатастыты тере сатай білуінде.

Мдениетт тсіне шін тарихи дуірді білу, оны ндірістік атынастары андай боланы анытау, мір салты, рухани дниесі андай ерекшеліктерімен аныталатынын ажырата білу керек.

ткен уаыт мдениеті – халыты мра ол адамны зі оны ткен жолы, болашаыны сатысы, сондытан брыны мдениет туындыларын азіргі сана дрежесі негізінде, оамны осы заманы алпына сйкес баалау диалектикалы ойлауды ажет етеді.

Мдениет андай тр алса да адамды мазмнда болады. Мдениеттегі адам ызметі зіні субъективті мазмны мен аныталады. Мдениетті ерекшелігі сол – ол тек объективті шынды трі ана емес, шыу тегі жаынан аланда оны объективті мазмнынан. Мдениетті материалдылыыны зі оны шыу кзі адама байланыстылыында.

Адамны мір сру дісімен объективтік ызмет негізінде ана мдениет материалды сипат алады.

Ке маынада аланда, мдериет адамдарды ндірістік ызметіні барлы салаларын амтиды, йткені, ебексіз адам тарихи процеске атыса алмайды.

Тар маынада аланда, мдениет ксібтік мамандыы бар адамдарды немесе ксібтік одатарды ызметі арылы баянды болады бл екі тжырым да орынды.

Адам ызметіні ажетті шартты ретінде табиатпен оам адамны мдени болмысыны крінісі болып табылады, йткені тек табии жне оамды ортада ана адам зіні крделі асиетіні білдіре алады.

Табиат пен мдениет барлы уаытта бірдей пара – пар болмайды. Оларды тере мгі айырмашылытары да бар. Табиат мдениеттен брын, адам керкіне, санасына туелсіз пайда болан, ал мдениет – адамдар ызметіні жемісі, оларды ажеттерін теуге негізделген.

Мдениет субъектісі бола отырып адам р дайым з белсенділігін крсетіп отырады. Ол белсенділік аыла сыйымды болса, мдениет табиатты кркейіп, глденуіне демеуші болады.

Табиат пен мдениетті – адамны табиата атысы, табиат пен байланысы, табии ортаны игеру дісі. Адамны табиана атысы оны оамды тіршілік дісіне негізделеді. Осыдан келіп адамны мдени дегейін анытау керек. Табиаттаы бары молая тсіп, азды аялай білу адам мдениеніні даму денгейін крсетеді.

Мдениетті мазмндылыы рухани араатынастан айын крінеді, йткені адам санасыны мдени – тарихи тріні негізі философиялы дниетаным болып табылады. Мдениетпен ркениеттілік тарихта дайы атар жріп келеді. Мдени крсеткіш нерлым жоары болан сайын, адам еркіндігі де сорлым арта тседі. ркениеттілікті ндірістік дамытпай труы ммкін емес, ндірісті дамыту дегеніміз жаа материалды жне рухани азыналар жасау болып табылады, ал мны зі крделі оамды атынастарды амтиды.

Сонымен бірге ркениеттілік пен мдениетті зара байланысыны сипаты оам рылысына арай згеріп отыратыны да айту ажет. Антагонистік оамдарда олар жолында иын тере айшылытар болады.

Мдениет мселесіні маызды буындарыны ішінде жеке адам мен мдениет араатынасы ерекше рл атарады. Жеке адам мдениетті субъектісіде, объектісіде болып табылады.

Бл екі ым бір – біріне те жаын. Біра бір емес. Мдениет-адам баласыны аылымен, олымен жабайы табиаттан бліп алып ндеген заты, былыс. Оны екі трі бар: бірі – материалды жасанды дние, екіншісі – рухани дние . Біріншісіне – й, ндіріс, киім – кешек, т.б. екіншісіне – исса, ертек, ле жыр, діни ылыми ымдар, т.б. жатады. ркениеттілік деген термин ш трлі маынада олданылады. Ке клемді аланда – алашы ауымды рылыстан тапты оама кшу, одан тарлау маынасында — рбір елді з алдына даму ерекшеліктері, айталы, нді ркениет, Вавилон ркениеті, т.б.

Жоары дамыан крделі техника да, ылыми табыстар да р трлі масата олданылуы ммкін. ркениеттілікке оларды тек оамды прогреске ызмет еккізу жатады. Мселен АШ – озы дамыан капиталистік ел.

Мдениет пен оам зара тікелей байланысты. оамны даму сатысы зіне келетін мдениет дегейімен сипатталады, мдениет оам жадайына туелді. Кейде мдениетті оамны белгілі бір тармаын ана амтитын былыс ретінде – сипаттау да кездеседі. Бл пікірді дрыс жатары бар.

Дниежзілік мдениетті даму – мдениетіні бр сатыда екінші сатыа ктерілуі, ол оамды экономикалы формациялар ауысуымен аныталатын процесс, яни мдениетті мазмны оамдаы згерістерге туелді болады.

2. Шыыс жне Батыс мдениеті

Таы айта кететін жайт, осы экология мселелеріне байланысты Шыыс пен Батысты арасындаы айырмашылы туралы. Интровертивтік Шыыс мдениеті табиата жаын, ол стемдік етуге шаыран жо. Сонымен, мдениет адам мен табиатты бліп тран «ытай ораны» емес, керісінше, оларды арасындаы нзік ндестік жне рухани ыл-кпір. Осы ндестікті (гармонияны) одан рі жетілдіру — адамзатты алдындаы келелі міндет.

Адам жне мдениет мселесін тередете тсетін таы бір жайт адамны абілеттілігіне, жан-жатылыына, шексіздігіне байланысты. Американ алымы К. Поппер айтандай, адам бірдей ш дниеге: физикалы, ментальды (психикалы) жне идеалдыа жатады. Сонда мдениет осыларды айсысымен кбірек аныталады деген зады сра туады. Егер біз мдениетті тек материалды жне рухани бліктерге блуді арадрсін шеберінен шыа алса, онда мдениетті зіні ішкі маынасында идеалды екендігіне кзіміз жетеді. Себебі, адамды оршаан заттар, дние — бл мдениетті сырты крінісі ана, оны мні — руханилыты адам рекетіні нтижесінде заттандыруда жатыр. Мдениетті ішкі мні оамдаы мір сріп жатан адамдарды зіндік санасында, парасаттылы сезімдерінде, рухани ізденістерінде айындалады.

Мдениетте адам ажап биік дегейге ктеріледі. Мдениет дегеніміз мені мірім, менен блінген, мен лгеннен кейін де тірі болатын мені шыармашылыым.

3. аза мдениеті жне ркениеті

лемдік мдениет ыратарын анытаан со, аза мдениетіне тоталайы. азатар — азастан Республикасыны негізгі трындары, лемдегі жалпы саны 13 миллионнан асады, исламды суперркениетті солтстік шыыс жаын мекендейді, діні жаынан ханифиттік маынадаы мсылман сунниттер, Алтай тіл бірлестігіні трік тобыны ыпша топтамасына жатады. Бл мдениетті тсіну масатында алдымен оны кеістік рісі мен уаыт аынында арастырып, кейін аза мдениетіні типтік ерекшеліктерін айындайы. аза мдениеті еуразиялы лы дала кшпелілеріні мрагері болып табылады. Сондытан осы лтты мдениетті талдауды номадалы (кшпелілік) ркениет ерекшеліктерінен бастайы.

рбір лтты мдениет бос кеістікте емес, адамдандырылан оршаан ортада рекет етеді. Мдени кеістік ошау, мгіге берілген енші емес. Ол тарихи аынны рісі болып табылады. Мдени кеістікті маызды асиеті — оны тылсымды сипаты. Мысалы, «ата оныс» ымы кпшелілер шін асиетті, ол з жеріні ттастыыны кепілі жне кршілес жатан мекендерге де ол суа болмайтындыын мойындайды. ауымды атынас мекендер егемендігінен туады. Ата онысты рбір жарафиялы белгілері халы санасында киелі жерлер деп есептелінеді, яни оршаан орта киелі таулардан, зен- клдерден, аарлар мен тбелерден, аруатар жататын молалардан т.б. трады. Оларды асиеттілігі аыз-псаналарда, жырлар мен ксемсздерде болаша рпатара мра ретінде алдырылан.

Белгілі бір парасаттылы, ізгілік, стамдылы, интуициялы жоары абілеттері жо адамдар атал далада мір сре алмас еді. Кеістікке йлесімді мдениетте адам мен табиатты арасында «ытай ораны» тран жо. Керісінше, мдениет оларды арасындаы нзік ндестікті (гармонияны) білдіретін днекер ызметін атарады. азаты тл мдениетінде экологиялы мселе дептіліктік жйесіндігі обал жне сауап деген ымдармен тікелей байланыстырылды.

Табиат аясындаы мдениетті атып-сеніп алан, згеріссіз лем дейтін пікірлер де дебиетте жиі кездеседі. Алайда, бл осы мдениетке тынымсыз озалыс тн екендігін аармаудан туады. Шексіз далада бір орында тоталып алу кшпелілік тіршілікке сйкес келмейді. Ол мезгілдік, вегитациялы задылытара баынып, озалыс шеберінен шыпайды.

рине бл озалыс негізінен айталанбалы, траты сипатта болады. уа даланы игеру табиатты згертуге емес, айта оны ажырамас бір блігіне айналуа баытталан. Яни, адам табиат былыстарына туелді болып алады.