Аударан .Жмабаев

ЖАБАЙЫ АУЛАР

(ертегі)

Бізді жата ыс тскен кезде арлыаштар шып баратын сонау ит арасы ияндаы бір елде король болыпты. Оны ндірдей он бір лы, Элиза деген жалыз ызы бар еді. Аалы-інілі он бір ханзада мектепте саба алатын. Омырауларына жлдыз таып, белдеріне ылыш байлап жретін. Алтын татаа алмас аламмен жазатын. Брі де сабаа жйрік оуа алыр болушы еді. Ханзада екендіктері айтпай-а крініп туратын. Орталарындаы жалыз арындасы Элиза айна шыныдан жасалан зын орындыта корольдікті байлыыны а жартысын беріп, сатып алан сурет кітапшаны тамашалап отыратын.

Ия, бл балаларды трмысы жасы-а еді! Біра баыттары заа бармады...

Балаларды шешесі дние салып, кесі тсек жаыртты. Король бір залым йелге йленді де, ол жетім байстарды ит етінен де жек кретін болды. Мны балалар келген кні-а байады. Сарайда сауы-сайран болып, балалар балалыын жасап, бірі мейман, бірі ожайын боп ойнама еді. Мндайда, олардан ешкім ттті таам мен ота кмген алманы аямайтын, ал гей шеше, олара бір таба м салып берді де, тттіні орнына соны жедер, осымен ойнадар! – деді.

Бір апта тпей жатып, гей шеше аршадай Элизадан тылысы кеп деревнядаы ара шекпен шаруаны трбиесіне берді. Сонан со сорлы ханзадаларды король кесіне жамандап-жамандап, ендігрі крмейтіндей етіп араздастырып ойды.

– Жоалыдар кзімнен! – деді, бір кні залым йел. – аылдауа ні жо, айысыз тер кні жо, аыбас с болыдар, з кндеріді здері крідер.

гей шешені арысы, йтеуір, тгел орындала ойан жо, ханзадалар, шынында да, таажайып он бір жабайы ауды кейпіне еніп, сарай терезесінен иуласып шып шыты да, орман тоайды стімен рлей самап, алыса сапар шекті.

Олар деревнядаы кішкентай йді терезесінен иулап ткенде, лі та атып, кн шыпаан кез, арындасы Элиза лі шырт йыдан оянбаан болатын. Аулар шатырды дл тбесінен мойындарын созып, анаттарын сымпылдатып, сылдата дауыс ылып тіп барады. Біра оларды крген ешкім жо. Жігерлері м болып, сорлы аулар шып тті. Олар азбауыр блттармен жарыса, шырау биікке ктеріліп, бір шеті сонау теізге барып лаан ланайыр ара ормана бет алды.

Шаруаны йінде кішкентай Элиза жасыл жапыратармен ана ойнайтын, одан баса ойыншыы да жо. Жапыраты дл ортасынан кішкентай ана тесік жасап, содан кн нрына сыалап араса, ааларыны жаудыраан кздері кз алдында тратын трізді; кн нрыны ысты лебі бетіне тиіп кетсе, аалары бетінен сйіп жатандай сезінеді.

Кн артынан кн тті, бір-бірінен аумайтын раушан глді самал жел желпіп тсе, жапыратары сыбдыр аады: «Сендерден слу бар ма екен бл жаланда?» дейді, глге самал жел.

Раушан гл басын шайап: «Элиза брімізден де слу», – деді. Жексенбі кндері есік алдына шыып далы оыан кемпір крсе, самал жел кітап бетін желпіп теді де:

– «Бл жаланда сендерден аылды, сендерден ізгі кім бар?» – дейді ынтыып. «Элиза брімізден де аылды, брімізден де ізгі», – дейді кітап, раушан гл де, киелі кітап та ділінен а жарылып.

Сйте-сйте Элиза аыры он бес жаса толып, йіне айтты. Элизаны ай десе аузы бар, кн десе кзі бар асан слу ыз боланын кріп, гей шешесіні іші ртеніп кете жаздады, оан бден шігіп алды. гей ызды да жабайы ауа айналдырып жіберер еді, біра король з ызын крмек боп шаыртып аландытан, йтуге гей шешені батылы бармады.

Тіпті болмаан со королева таерте ертемен айналасына жайнаан алы кілем, жп-жмса жолбарыс терілері тселген хауыза келді де, ш бааны стап алып, тмсытарынан бір-бір сйіп, біріншісіне былай деді:

– Элиза келіп суа тскен кезде тбесіне секіріп мініп ал, зінен аумайтын мила болсын! Ал, сен, – деді ол екінші бааа, – Элизаны мадайына секір, зінен аумайтын жексрын болсын; сйтсе, оны туан кесі де танымай алады! Ал, сен, – деп сыбырлады ол шінші бааа, – тп-тура жрегіне секір, жрттан асан злым болсын да, сол злымдыынан зі ана орлы кретін болсын!

Соны айтып ол бааларды суа латырып жіберіп еді, суды беті жап-жасыл боп кетті. Содан кейін королева Элизаны шаырып, киімін шешіндірді де, суа тс деп бйырды. Элиза суа тсіп еді, бір баа шашына жабысты да, бір баа мадайына секірді, бір баа кеудесіне онып алды. Біра ыз осыны бірде-бірін ааран жо; ыз хауыздан шыанда, суды бетінде ш бірдей ккнр глі алып жрді. Олар Элизаны басы мен кеудесіне секірген ш баа еді. Егер мыстан оларды тмсытарынан сймегенде, шеуі де ып-ызыл раушан гліне айналатын еді. Элизаа оны сиыры дауа болмады, йткені ол жрегі ізгі, кндан пк ыз болатын.

Мны кріп, залым королева Элизаны грек жааыны майымен сылап, кіршіксіз аппа тнін ара ошыл тске енгізді де, жібектей ола шашын йпа-тйпа ып йыстырып тастады. Асан слу Элиза адам танымастай згерді. Корольді зі де кргенде шошып кетіп, бл мені ызым емес деп, маайына жолатпай ойды. Шынжырдаы иті мен блмесіне я салан арлыаштан баса оны жанды кара танымай ойды. Оларды олынан не келсін, айтанын кім елесін.

Элиза сорлы еіреп жылап жіберді, есіне ел атап кеткен аалары тсті. Ішіне шер толан со, ешкімге білдірмей сарайдан шыты да, мидай дала, ми батпаты кешіп тіп, кні бойы жріп, алыстаы ит тмсыы батпайтын ара орманды бетке алып жре берді, жре берді. ай арадан іздерін, ай лкені кезерін білмесе де, саынан бауырларымды айтсем де табам, туан й, скен босаасынан уын кріп, аып кеткен ааларыма айтсем де жолыам деп, бекем бел буды.

Элиза орман ішіне кірісімен, араы тсіп, сорлы ыз адасты да кетті. Сонан со ыз жмса мкті стіне бк тсіп жата кетіп, тірісіне жалбарынды да, лаан аашты тбіріне басын салды. Орман іші лаа ран танадай тып-тыныш. Шпті стінде адасып жрген жлдыздай жздеген жалтырауы оыздар ріп жр. Элиза бір бтаты сілкіп алып еді, самсаан от шындарындай жерге шашырап тсті.

Элиза тн баласы тсінде зіні бауырларын кріп шыты. Брі де баяы бл екен дейді, у-шу боп асыр салып жр. Алтын татаа алмас аламмен жазу жазып, корольдікті те жартысын беріп сатып алан сурет кітапшаларды тамашалап отыр екен дейді. Біра олар брыныдай ріп пен дгелек бірдемелерді текке шимайламай, бастарынан ткен хикаяларын, крген азабын бірін алдырмастан бір-біріне баяндап отыр екен дейді. Ал кітаптаы суреттерді брі – жанды сурет, жанды малат екен дейді. стар кдімгідей сайрап, адамдар кітап бетінен кдімгідей секіріп жерге тсіп, Элизамен, оны бауырларымен кдімгідей тілге келеді екен дейді. Элиза кітап паратарын аударан сайын баса беттегілермен былыып кетпес шін, суреттерді брі секіріп-секіріп з орындарына тра-тра алады екен дейді.

Элиза йысынан оянанда, кн аран бойы ктеріліп алыпты. Кнні кзін оп-ою жасыл жапыратар тасалап крсетпейді, біра оны нзік нрлары алтын торындай суле шашып, шынар биік зулім ааштарды шар басына рмелеп шыыпты. Кгал, жасыл жапыра хош иісін шашып, йтаандай стар Элизаны тіректеп шып-онып жр, иыына келіп, онысы да келетін трізді. Су сылдырын лаы шалды. Сан бла сыырлай келіп тоысып, тбі айра кміс м тамаша бір хауыза сайыпты. Ия, айналасын алы бта-шілік басып кетіпті. Біра бір тсынан еліктер суата баратын сопа салып алан екен. Элиза сол сопапен суат басына келді. Суыны млдірлігі сондай, егер де самал жел ааш пен бтаны, амыс пен раты су бетіндегі сулесін шымшылап тербетіп трмаанда, лы суретшіні олынан шыан ажайып крініс деп алуа болар еді. Шыламен шаылысып, клекеге ымсына бой тасалаан р жапыра айнадай жарыраан айдын клді бетінен, алаана саландай айын крініп тр.

Су бетінен зіні жзін кргенде, Элиза селк етіп шошып кетті. Бет-аузы ара ожала, адам таныысыз бір жексрын боп кетіпті. Біра кз жасындай млдір сумен беті-олын шайып жіберіп еді, баяы уыздай аппа тні айтадан жарырап шыа келді. Мны кріп Элиза тгел шешінді де, сап-салын меруерт суа шомылып алды. Дниеде тедесі жо асан слу король ызыны кейпіне айта тсті.

Жуынып, киініп, таранып-сыланып боланнан кейін, ол сылдырап аан блаа келді. Оны мп-млдір тап-таза суынан ос уыстап анып ішті де, орман ішімен басы ауан жаына жре берді. Бар арманы – бауырларын кру. Піскен жемістен иілген жабайы алма аашын кріп, Элиза жрек жалап алды да, екейген бтатарына таяныш ойып, орман ойнауына жол тартты. Айналасы тым-тырыс, тып-тыныш, ызды з аяыны тыыры, у шпті сыбдыры ана естіледі. Осынау меіреу орман ткпіріне бірде-бір жан тмсыын спайды екен, кнні кзі тсетін бірде-бір саылау болмайды екен. Тп-тзу зулім ааштар биік аспана бойлап барып, сонау шар басына таянанда брі бірігіп ттасып кеткен трізді. Элиза ілгері жаа кз жіберіп, самсап тран, ит тмсыы батпайтын алы аашты крді. ыз басына еш уаытта дл мндай жалызды, дл мндай шарасызды тсіп крген жо еді.

Тн деген де кзге тртсе кргісіз. Мк бетінде жоралаан жалтырауы оыздар да крінбейді. Дікесі рып, бк тсіп жата кетіп еді, кенет бталарды арасынан біреу зін мсіркей арап трандай сезінді, жапыратар тасасынан кіп-кішкентай а анатты періштелер сыалап трандай. Таерте йыдан оянанында осыны інде кргенін, немесе тсінде кргенін айыра алмай алды.

Элиза ормана бойлап ене берді. Бір кезде олында крзекесі бар бір кемпір жолыты.

Крзекеде блдіргені бар екен, кемпір одан ыза ауыз тигізді. ыз кемпірден осы арамен он бір ханзада тпеді ме деп срады.

– Жо, – деді кемпір. – Ондайды крген жопын. Ал біра кеше анау зенні бойымен тбесінде алтын тжі бар он бір ауды жзіп бара жатанын кргем. Солай деді де, ол Элизаны биік жарды жаасына ертіп апарды.

зенні екі жаасы да йыса біткен алы жыныс ара орман екен, бір-біріне кша жайып ол созан бауырлардай, бтаы мен бтаы, жапыраы мен жапыраы же шынан жаласып, айаса ріліп апты. Ал екеуі екі жаада скен ааштарды здері де бір-біріне ынтыа мсынысаны сонша, бтатары мен жапыратары жамыраса алмаан со, тамырларын созысып, сол бір орман тамырлары арман кшімен жер бетінен ктеріліп барып, бір-бірімен ауышып, зенге ткел болып тр.

Кемпірмен оштасаннан кейін Элиза зенні ашы теізге ятын саасына барды.

Сйтіп жас ыз шетсіз-шексіз аламат кк теізге кезікті. Біра оны айдынында желкенді айы та, жел айы та крінбейді. Ары бетке алай тпек? Жаа толы малта тас. Теіз бл тастарды бден майдалап, тегістеп, жалтыратып, жмырлаан со ана жааа шыарып тастаан. Теізді тиы тбінен толынмен сырта тепкен заттарды брі де шыны да, темір де, опарылан ой тас та теіз толыныны шебер олынан ткен. Ал су дегені слу ызды алаанынан да жмса.

Осыны, брі Элизаа мынадай ой туызды. «Толын артынан толын рып, тынымсыз тіршілік таудай тастарды да жмырлап жонып шыарады. Мен де солай тынымсыз ебек етейінші! лаат стаздыы шін мы да бір рамет саан млдір су, асау толын; аны бірге бауырларыма ашан да болса бір жеткізерсідер – деп сендім саан, асиетті кк толын!»

Жааа шылаумен бірге аын айдап келген ауды он бір ауырсынын кріп, жас слу оларды бір шок глдей буып алды. Таман жас па, млдір шы па, ауырсында млдір моншатар млт-млт жаудырайды! Теіз жаасында тірі жан крінбейді, меіреу тынышты басан. Біра жас слуды кілі лазыр емес: теіз айдыны саатына сан былып, дбекшіп жатыр, ккорай шалын шалар клде жыл он екі айда бір кздеспейтін ажайып былыстар осынау кк теізді айдынында асыр салып, арпалысып жатыр. абартан ара блттар аспана ойнашып шыса, омырау толынды ожар теіз де тнере алып: «долылы мені де олымнан келеді!» дегендей, а кбігі аспана шапшып бранып, буыранып, жолбарысша атылады; а шаан анаттарын ксіле керіп азбауыр ызылтым блттар шыса, аспан шайдай ашылып, жер-жаан жадырап алса, жел де тынып, толын да тыныс алып, теіз беті раушан глді, кгілдір клекелі ызылт шашаындай жайнап шыа келеді. Біресе атадатанып, біресе жасыл зер жамылып, алыстан момаан крінгенімен, жеіл анат желпіме толындар жааа рып, йыдаы сбиді кеудесіндей бір ктеріліп, бір басылып жатады.

Кн ясына бата бергенде, Элиза легімен шып келе жатан алтын тжді бір топ ауды крді. Оларды саны аттай он бір екен. зын мойындарын мтыла созып, біріні артынан бірі аспана тартан а жібек арандай жбын жазбастан тізіле шып келеді. Оларды кріп, Элиза биік жарабаа жгіріп шыты да, бтаны тбіне жасырына ойды. Ал он бір ау аппа алып анаттары сымпылдап, ызды маайына келіп она бастады.

Кн ясына батан кезде аулар анаттарын сыпырып тастап, ажайып сымбатты он бір ханзада болып шыа келді. ыз бауырларын бірден танып, уананнан айайлап, орнынан атып трды. аншама згергенімен андас бауырын арындас жрегі жаза баспай таниды ой. ыз шаын жая мтылды да, райсысыны атын атап шаырып, шатап трып беттерінен сйе берді, сйе берді. арындастары бой жетіп, ажар-кркі адам та аларлытай лпырып кеткенімен, ааларыны кзіне оттай басылды. Біресе жыласып, біресе клісіп, гей шешесіні лгенше мытылмас злымдыын айтып, мауын басысты.

– Аалы-інілі он бір л, – деді е лкені, – кні бойы жабайы ау болып шып жреміз де, кн ясына батан со, айтадан адам алпына келеміз. Сондытан кн батар шата аяымыз жер басып труы керек. Блттан биік аспанда шып бара жатып, адам алпына келе алса, сонау зулім биіктен зымырап лап тсер едік. Біз бл арада емес, теізді ары бетіндегі ажайып бір елде трамыз. Біра ол жерге жету шін кк теізді кктей ту керек, ал арада онатайтын йтаандай арал да жо. Тек теізді дл ортасында судан тбесі сл ана шыып тран жалыз жартас бар. Соны стінде ана ысылып-ымтырылып дем алып, л жинауымыза болады. Теіз бетінде дауыл тран кезде, асау толынны а кбігі тбемізде ойнайды, біра тарыанда тас дігек кездестіргені шін, тадыра сонда да рамет айтамыз. Онда біз адам кейпінде тнейміз. Сол жартас болмаса, туан жерге еш уаытта келе алмаан болар едік. Біз мнда кнні е за кезінде жылына бір-а рет келіп кетеміз. Осында он бір кн, он бір тн боламыз. Кбіне анау алы орманны стінде шып жреміз. Ол арадан зіміз туып-скен, азір кеміз тратын алтын сарай, асында жан анамыз кмілген сонау шіркеуді, мнарасы да ап-айын крінеді. Туан жерді р бтасы, р талы кзімізге оттай басылады, сонау ке жазыта, баяы бізді бала кезіміздегідей, жабайы жылылар жкіліп жр, кміршілер бз-баяы сйікті ндерін лі шырайды; бір кезде біз сол нні ыраымен асыр салып би билеуші едік-ау! айран дние, туан жер, ет жректі елжіретіп зіне тартады да трады! алам арындасым, сені де біз осынау туан жерде жолытырып отыран жопыз ба? Біз мнда енді екі кн боламыз да, амал жо, ары бетінде жат та болса жаын тартып, бауыр басан гей елі бар кк теізден рі асамыз. Біра сені ертіп кете алмаймыз. Ол шін кемеміз де, айыымыз да жо.

– Сендерді адам кейпінен айыран сиыр кшін алай айтарсам екен! – деп арындасы ааларынан айта-айта аыл срайды.

Олар тні бойы сыр шертісіп, тан алдында ана кздерін ілді.

Элиза ау анатыны сымпылынан оянып кетті.

Аалары кс алпына айта тсіп, ораыта шып, біртіндеп биіктеп кк аспана ктеріліп барады екен; кп замай олар да кз шынан айып болды. Элизаны асында кенже аасы ана алды. Ау арындасыны тізесіне басын сйеп еркелеп жатыр. Элиза оны алаанымен сипап, аппа ауырсынын олымен жмса тарайды. за кнді екеуі бірге ткізді. Кн бата басалары да келіп жетті, кн ясына енген кезде адам кейпіне айта оралды.

Ерте осы арадан за сапара аттанамыз да, келер жыла дейін келе алмаймыз, – деді кенже аасы. Біра сені тастап ешайда да кетпейміз. Бізбен бірге шуа жрексінбейсі бе? азір осынау адам алпында транымда сені осынау ара орманны о шетінен б шетіне дейін ктеріп апаруа кшім кміл жетеді. Ендеше, бріміз жиналып бір сені теізді ары бетіне шырып апаруа ліміз келмей ме?

– алдырмадар мені, ала кетідер! – деп зар жылады Элиза.

Тні бойы олар жас тал мен оажайдан тор тоыды. Top рі лкен, рі мыты болып шыты. Элиза соны стіне жатты. Кн шыа аалары жабайы ауа айналып, торды шырт йыда жатан сйікті арындасымен оса тмсытарымен ктеріп алып, лпа блтпен жарыса ша жнелді. Кнні кзі бетіне тсетін боласын, бір ау оны анатымен клегейлеп тбесінде шып отырды.

Элиза йысынан оянан кезде, олар жаалаудан лдеайда алыстап кеткен. лі де тс кріп жатан трізді, теізді стіменен зулім биікте самап шу оан ажайып ызы болып крінді. ойнында сабаымен бір буда ызыл блдірген мен амысты ант татитын ттті сйрігі жатыр екен. Оны брін теріп кеп, жанына дайындап ойан кенже аасы. Дл тбесінде кнге канатын алан ылып шып келе жатан да сол екенін біліп, Элиза оан рамет айтып, жаудыр кзімен жымия бір арап ойды.

Ауларды биік шаны сонша, тіпті теізде алаш кездескен ду кемені зі сонау тмендегі кк толында жзіп бара жатан а шааладай ана боп крінді. Арт жатарында асар алып биік таудай боп ду блт еріп келе жатыр екен. Элиза оны бетінен зі мен он бір аасыны ажайып лкен клекесін кріп айран алды. Не деген аламат! Бдан асан ажайыпты мірінде ешкім де еш уаытта кездестірмеген болар! Біра кн нерлым тас тбеге ктерілген сайын, блттар да аулардан бірте-бірте кейіндеп, рі-беріден со, кз шынан арасы зіліп айып болды.

Аулар садаты ср жебесіндей зуылдап кні бойы шты, біра брыны арын жо. йткені арындастары бар ой ктерген! Кн батуа айналды. арсыдан суы жел соты! Элиза жрегі дрс-дрс соып, кннен кз айырмады. йткені кн ясына екейіп алса да, теізді ортасындаы жалыз жартас лі крінбеген еді. Бір кезде ауларды анаттарын жанталаса сабалап, азапа тсе бастаанын байады. «ап, олар мені ана кінмнан тезірек ша алмай келе жатыр-ау, – деп кінді Элиза, кн батып кетсе брі де адам кейпіне айта келіп, теізге лап тгел ырылады-ау!» ара блт та тнеріп таяп алды. Жел баран сайын екіленіп, дауыл шаырады. ара блттар атпарлана йысып, жан тршігерлік орасын жота боп, клдене жатып алды да, аспан ккті айнала оршап, торлана бастады. Нажаай сті-стіне шатырлап, жалт-жлт етіп асыр салды. Шалар теізде жалыз жартас лі крінбейді.

не, кн барып кк теізге онатай бастады. Элизаны жрегі алымына тыылып, алып-шып барады. Кенет аулар жан тршігер жылдамдыпен тмен лдырай жнелді. лап бара жатыр ма деп ойлап еді ыз, жо лааны емес, лдырааны екен. лі шып барады. Кн кк теізге белуарынан батан кезде, Элиза сонау тменде тмсыын судан шыарып тран итбалытай ана кішкентай тас дігекті кзі шалды. Кн й-тйге аратпай сніп барады, не, одан жлдыздай ана жана алды. Біра аулар да бл кезде таса жетіп, онып лгерді. Дл сол стті кткендей, жанып біткен ааздай болып кн де снді. Элиза зін оршай аумаласан бауырларын крді. й орнындай ана тас дігекті тбесіне зер сыйып, ол стасып лап кетпей зер тр. Буыранан кк теіз ашулы басын таса соып, жынын шашыратып нсер боп тгіледі. Жар-жр еткен нажаайдан аспан лемін рт жайлап кеткендей, кн дамылсыз кркіреп, шатыр-штыр етіп тур. Он бір аа, жалыз арындас олдарынан стасып, далы оиды, содан жана дт, бойа уат тапандай болады.

Та ата дауыл басылып, аспан шайдай ашылды.

Кн шыа аулар Элизаны ктеріп арман асты. Теізді ашуы лі басыла оймаан, олар зулім биіктен кк жасыл теіз толыныны жал-жал боп жкілген лек-лек аынын крді. Теіз айдынына а анатты аулар аптап кеткен секілді.

Кн аран бойы ктерілген кезде Элиза арсы алдынан тбесін мгі кар басан асар биік таулары бар, аспанда алытап бара жатандай мизам-шуа бір елді крді. Биік тауларды ортасында айналасын тп-тзу мнерлі млдір дігектер оршаан зулім сарай тур. Етегінде рма ааштары мен лкендігі диірменні доалаындай керемет глдер скен. Элиза барар жеріміз осы ма деп срап еді, аулар: «Жо, бл Фата-Морананы азбауыр блттан биікке салан, мгілік былып тратын сиырлы сарайы, оан лі еш пенде басын сып крген емес», – деп жауап берді. Элиза сарайа енді бір кз тастап еді, жааы тран сарай да, тау-тас та, орман-ну, зен-су да быт-шыт боп, кзді ашып-жманша тмен улады да, орнына биік мнара, шкіл сйір терезелері бар, бір-бірінен аумайтын, таажайып жиырма шіркеу пайда болды. ыз кіренген оран дауысын да естідім деп ойлап еді, ол кркіреген ккжал теізді зі екен. Шіркеу де енді таяп алан трізденіп еді, кенет ол аптаан кемесі бар теіз скеріне айналып кетті. Кемелер ауларды бауырына таап аланда, Элиза іле араса, кеме деп келе жатаны теіз бетінде жкілген тман екен. Бір ажаптан со бір ажапа айран алып отыранда, аыры сарайта кттірген жер жиегі арсы алдарынан саз беріп, ыла ете алды. Элиза ажайып тауларды, жааты самырсын ормандарын, шаарлар мен сарайларды крді. Екінді кезінде аулар арындасын лкен гірді аузындаы жартаса апарып ондырды. гірді алды ккорай шырмауытардан крінбей, ткті кілем трізді лпырып тр.

– Мына жерде, тсіде не ажап крер екенсі, байайы, – деді кенже аасы, арындасына жатар орын крсетіп.

– тте, тсімде сендерді сиырларыды айтаратын дру ойлап тапсам ой, – деді ол; сол ой басынан айналшытап шыпай ойды.

Элиза далы оып, тірісіне жалына берді, кзі йыа кетсе де, аузы да оып жатты. Тсінде ол зулім биікке ктеріліп, блттан рі асып, сиырлы Фата-Морана сарайына самап кеткен екен дейді. Оны сарай иесі а анатты періштені зі шыып арсы алыпты, зі аузынан кн крінген, бетінен иманы тгілген аса инабатты йел екен, біра бір ажабы, меіреу орманда кездесіп, Элизаа блдірген берген, алтын тжді ауларды крген сонау кемпірден айнымайды да, аумайды.

– Сені ааларыды таруды амалы бар, – дейді періште, – біра оан ерлігі мен айсарлыы жетер ме екен? Су сені олынан лдеайда жмса болса да, ой тастарды жмырлап, жылтыратып шыарады. Біра оны олы ауырмайды ой, сені олы алай шыдар екен? Суды жрегі жо, сені жрегі бар, ол рей мен азаптан ан асамаса не ылсын. Мені олымдаы ойбай-жапыраты кріп трсы ба? Сені гіріні маында мндай алаай толып жатыр. алаайды дл осындай трі мен молада сетін трі ана саан керек боп алуы ммкін, осыны мытап есте сата! олыды шаып бден клдіретіп, жаныды ояра жер таппаса да, осы алаайды олмен отап, аяымен тапап, бден езесі де, соны талшыынан жіп иіресі. Одан зын жеді он бір сауыт тоып, аулара кигізе оясы. Сиырлы дуа сонда ана кшін жояды. Біра есіде болсын, ісіді бастааннан ашан соы жібін ткізгенге дейін, арада неше жыл тсе де, аузынан бір сз шыпауы керек. Аузынан шыан жалыз соз ааларыны жрегіне ткір анжар боп адалады. Оларды жаны сені тіліні шында трады! Еш уаытта есінен шыарушы болма! – деп, а анатты періште оны олына стап тран алаайын баса ойды.

Элиза олын ота арып аландай керемет ашып кеткен со, йысынан шошып оянды. Та атып, кн шыып алан екен, асында тсінде кргенінен айны атесі жо ойбай-жапыра жатыр. Элиза уананнан шып трып, бірден іске кірісу шін, гірден тыса шыты.

Ол оттай арып, тікенектей жабысып, нзік олдарын анды ірі ылып осылаан ойбай-жапыраты ршелене жла берді, жла берді.

«Сйікті он бір аамды тарсам арманым жо!» – деп, содан баса еш нрсені ойламай, дызылдатан кк тікенге айсарлыпен тзіп баты. Сонан со ойбай-жапыраты жалаая табанына салып, бден езгілеп, жасыл талшыын суыртпатап ала берді, ала берді.

Кн бата айтып оралан аалары жалыз арындасыны саау боп аланын кргенде атты састы. Алдымен гей шешелері оны да сиырлап ойды ма – деп ойлап еді. Біра Элизаны олдарындаы анды жараны кріп, здерін тару шін саау боп жргенін бірден аарды. Кенже аасы мны кргенде, еіреп жылап оя берді. Оны кз жасы таман жерді клдіреген жарасы бірден айып боп, дызылдауы да тотай алды.

ыз кз ілмей, дым сызбай, тнімен дамыл тапан жо, туан бауырларын тезірек сиыр ттынынан босатып алуды ана ойлады. Келесі кні аулар шып кеткен со, жалыздан жалыз отырып, тан атаннан кн батанша таы да олы дамыл тапан жо. «Кн дегенін мншама ыса болар ма?» – деді ол мірінде бірінші рет. Бір сауытты зірлеп, екіншісіне енді кірісем дегенде тау арасын ашыларды кернейі басына ктерді. Элизаны орыаннан жрегі жарылып кете жаздады. Керней даусы бірте-бірте жаындап, иттерді абалаанына дейін естіле бастады. ыз орнынан атып трып, гірге жып етіп кірді де, жинаан ойбай-жапыраыны брін бір бау ып буып, зі соны стіне отыра ойды.

Дл сол стте бта арасынан бір ду тазы атып шыып, оны артынан тазылар мен ма тбеттер аптады да кетті. Абалап, арсылдап дниені басына кшіріп, тіректеп кетпей ойды.

Кп замай ашыларды брі гірді аузына жиналды. Ішіндегі е слуы осы араны королі еді, сол Элизаны жанына келді. мірінде мндай слуды кргеніне жаасын стап, айран алды.

– Мнда айдан келіп жрсі, ымбаттым? – деп срады ол, біра Элиза басын ана шайады. Оны лм-мимдеп тіл атуа аысы жо, йткені бірге туан бауырларыны тадыры мір мен лім таласып тіліні шында ана тр. олыны ойбай-жапыраты уына кйген жерін корольге крсетпеу шін белдемшесіне жасыра ойды.

– Жр бізбен бірге! – деді ол. – Сені бл арада алуыа болмайды. Егер тн слулыыа жан слулыы сай болса, лде мен блдеге оран, басыа алтын тж кигізем де зім алам, мені е жасы деген алтын сарайымда сен тратын боласы. Сйтіп, ол Элизаны ерді стіне отырызып, зі мінгесіп жріп кетті. Элизаны з мадайын зі рып, зар еірегеніне король араан жо. Мен сені олыды баыта жеткізуді ана ойлап келемін. Осы шін маан лі алыс айтасы тбінде, дейді ол.

Сйтіп лгі король ызды жан крмеген тау арасына арай ала жнелді, содарынан ашылар да шбырып келеді.

Кн батарда олар таажайып бір шаарды самсаан мнаралары мен кмбездерін крді, бл мемлекет астанасы еді. Король Элизаны зіні алтын сарайына алып барды. Зулім биік мрмр жайларда сыыр-сыыр атпа блатар ккке шапшиды. Жар абыралар мен тбе біткен ажайып суреттерге толы. Біра Элиза біреуіне де кз иыын салмастан, зар еіреп жылай берді, бк тсіп слай берді. ызметші, даяшы йелдер зіне не істесе де, онымен шаруасы жо. лген адамдай, оан брібір. Ал олар Элизаа король йелі ана киетін ен асыл деген киімдерді кигізіп, шашына гауар моншатарын оса ріп, клдіреген олдарына жп-жа аламат олап кигізді.

Асыл киім Элизаа она кетті. Ол асан слу боп шыа келді. Сарай адамдарыны брі оны слулыына баc иіп, тжім ететін болды. Ал король болса, оны зіні алыдыы деп жариялады. Архиепископ натпай басын шайап, орман слуы дл мыстанны зі болуы керек, йткені жртты брін келмей жатып зіне аратып алды, м королімізді жрегіне сиырлы дуа боп жабысты деп, лаына анша сыбырласа да, оны біріне де кнбей ойды король.

Король оны айтанын тыдаан жо. Музыканттара ым аты да, даяшылара дастаранды ен жасы таамдармен толтыруды, книзктара Элизаны тірегінде айнала билеп, кілін ктеруді бйырды. зі оны олтытап, хош иісті, муелі батарды арасымен асыл жиазды з блмесіне алып барды. Біра ыз бір рет те езу тартып жымиан емес; жзіне ауыр айы шпес із салып кеткен трізді. Міне, король зіні йытайтын блмесіне анаттас шаын ана ядай блмені есігін ашты. Оны іші толы аса ымбат жасыл кілем екен. Дл зі шыан гірден аудырмай жасандырыпты. Еденде бір ша алаай талшыы жатыр, ал жоарыда Элиза з олымен тоыан алаай сауыт ілулі тр. Мны брін ызы шін ашыларды бірі гірден ала келген еді.

– Бл блме зін туан гіріді есіе тсіреді! – деді король.

– Ал мынау з олымен тоыанын. Блкім, бір кезде мны да ермек ыларсы, сн-салтанатты сарай трмысынан жалыанда бір ст алданыш етіп, ткен-кеткенді еске алып отыратын орны болар.

зіні жанындай жасы кретін асиетті азынасын кргенде, Элиза уананынан езу тартып, екі бетіне ан ойнап шыа келді: бауырларын азат етуді ана ойлап, ол корольді олын шп еткізіп сйіп алды. Ал король ызды шатай алып, жрегіне басты да, жаында йлену тойы болатынын жариялап, барша мнараларды брінен жер кіренте онырау соуа бйырды. Тілсіз саау орман слуы корольді алыдыы болды.

Архиепископ корольге Элизаны жамандап айта-айта барады, біра оан арайтын король жо. Аыры той да болды. алыдытын, басына тжді архиепископ з олымен кигізуі керек болды. Ол тап-тар тжді алыдыты миыынан тсіре баса кигізді. Алтын тж бас сйегін сындырып жіберсін – деп ойлаан еді. Біра Элиза оны ауырсынып елеген де жо, оны арасын асытып кетіп бара жатан баса бір ауыртпалы бар, ол бауырларыны амын ойлап зар илейді. Тн жарасынан жан жарасы мы есе ауыр. Ернін жымыран кйі лі бір ашан жо. Аузынан бір сз шыса болды, ау боп шып жрген аалары аспаннан лап тседі! Біра ыз кзінде асты-стіне тсіп бйек боп жрген, рі ияпатты, рі ізгі корольге деген ризалы, штар сезім шын атады. Оан деген штары кн санап арта тсті. Шіркін-ай, сйіктісіне айы-шерін атарып салып, сырын шертер кн туса ой! Жо, бастаан ісін тындыранша, жман аузы ашылмай туі керек. Кн сайын тнде ол корольді тсегінен жылысып шыып, тар гір трізді з блмесіне барады. Торкз сауытты тои берді, тои берді. Жетінші сауытты тои бастаан кезде алаай талшыы да бітті.

Мндай ойбай-жапыра алаайды зират басынан табуа болатынын ол жасы біледі, біра оны олмен ана жлып алу ажет, енді не істеу керек?

«Жан-жрегімді тілгілеген жан азабынан тн азабы кшті боп па! деп ойлады Элиза. Белді бекем буайын! Тірім зі медет берсін!»

Айлы тнде батан тіп, екі жаын оршаан сопа, зын кшелерді бойымен зирата арай бет аланда, орыанынан жрегі дрс-дрс соып оя берді, лімге бара жатандай. Кенет ол ауматы лпытасты стінде шоырланып отыран бір топ мыстанды крді. Трінен жан шошырлы мыстандар суа тсетіндей-а, бар шопытын шешіп тастап, тыр жалааштанып алып, жас молалардан жаа кмілген ліктерді суырып алып, таласып-тармасып, тыриан олдарымен жлмалап жеп жатыр. Элиза орыанына арамастан соларды жанынан туге мжбр болды. Жалмауыз мыстандар оан ала кздерімен атып арап ояды. Ол жан дрмен бір ша ойбай жапыра алаайды жлып алып, сарайдаы блмесіне келді.

Ол тні оны басалар шырт йыда жатанда, жалыз зі серуендеп жрген архиепископ ана кріп ойды. Королевадан ауіптенген оны пікірі раса шыандай болды. «Шынында да, мынауы наыз мыстан болып шыты, – деп ойлады ол, корольді де, кллі халыты да сиырлап алып жргені содан ой».

Король сждаа келгенде, архиепископ тнде зіні крген оиасын тгел айтып берді. Біра оны аузынан харам сздер шыан кезде жар абырадаы улиелерді суреттері з-здерінен бастарын шайап: «Шыли тірік! Элиза кндан пк!» дегендей жаратпаан кейіп білдірді; алайда архиепископ оны зінше тсіндірді: «улиелер де бастарын шайасып, король зайыбыны кнсын кешіре алмай транын крді бе?» – деп ындырды ол. Корольді кзінен екі монша ысты жас зіліп барып жерге тсті, оны жрегіне де сенімсіздік ялай бастады. Тнде ол йытаан боп жатты, біра кзіне йы келер емес. не, ол Элизаны тсектен трып, жылысып шыып бара жатанын крді. Жбайыны соынан білдірмей еріп отырып, з блмесіне еніп кеткенін крді.

Келесі кні сол оиа таы айталанды.

Король кн санап мая берді. Мны Элиза да байады, біра оны не айысы бар екенін тсіне алмады. Ал зі ааларыны айысынан ет жрегі елжіреп барады. Король берген лде мен блде ысты жаса шыланып малмандай болды. Ал баса жрт ай десе аузы бар, кн десе кзі бар аса слуды асыл киіміне та алысып, ызыа арасты.

Ол кезде тоымасы тамамдалуа таянып, тек жалыз сауыт ана алан еді. Біра Элизаны келген талшыы таы да жетпей алды. Бірнеше тп ойбай-жапыра алаай келу шін аты рет мола басына баруа тура келді. Иесіз моладан да, ербиген жалмауыз мыстандардан да ет жрегі тітірейді, біра амал жо, ааларын сиыр дуасынан тару керек. Сол шін бріне де тзу керек.

Сйтіп Элиза да сапара аттанды. Король мен архиепископ ізінше еріп отырып, оны ара орым, алы зирата еніп кеткенін кріп алды. орымны оршауынан мойындарын созып, ауматы лпытасты стінен Элиза крген жалмауыз мыстандарды олар да кріп, жандары тршігіп, тік арауа дттері шыдамай, теріс айналып кетті. Жаа ана ойнында жатан йел де осыларды арасына барды ой – деп ойлады король.

– діл тресін халы айтсын! – деді ол.

Халы кім шыарып: «Элизаны ртеп жіберу керек», – деді.

Корольді сн-салтанатты сарайынан Элизаны іші дымыл, араы тас зындана тастады, терезесі темір. Темір тордан йтып жел соып тр. Пліш крпені, аппа жібек жамылыны орнына сорлыа тсеніш те, жасты та тнде зі мола басынан теріп келген ойбай-жапыра жамылысы езі тоыан тікенек тор кз сауыт болды. Біра оан бдан арты сый болар ма. Сйтіп, ол аяталмай алан жмысына кайта кірісті. Кшеден балаларды «мыстан, мыстан!» деп айайлаан даусы шыады. Жаны ашитын пенде жо.

Намаздыгер шамасында темір торлы терезеден ау канатыны суылы естілді; арындасын іздеп тапан кенже аасы екен. Элиза уананынан жрегі жарылып кете жаздап, еіреп оя берді. міріні санаулы ана сааттары алса да, жмысын тамамдауа аз-а аланы, аасыны асында боланы дтке уат еді.

Корольге берген удесі бойынша, ттын ызды жанында соы бірер саатын бірге ткізу шін архиепископ келді, біра ыз басын шайап, олын сермелеп, ыммен тсіндіріп, кетуін тінді, оны з шаруасын осы тнде бітіруі керек, йтпесе крген жан азабы, тккен кз жасы, йысыз ткен тндері брі де зая кетеді. Архиепископ оны балааттап-балааттап кетіп алды, біра Элиза байс зіні еш жазыы, ылтанатай кнсі жо екенін біледі, оан кіл аудармастан з шаруасымен бола берді.

рттай да болса кмегіміз тисін деп, еденде олай-блай шауып жрген аптесерлер шашылып алан алаай сабатарын тістеп кеп беріп жатыр, тор кзді терезе сыртында онатап отыран сандуаш тні бойы он салып, кілін ктеруге тырысты.

Ертеіне кн шыуа бір сааттай алан еле-алада Элизаны он бір аасы сарай апасына келіп, здерін корольге жіберуді етінді. Король лі йытап жатыр, оны йысын бзуа ешкімні батылы бармайды, сондытан оан азір жіберу ммкін емес деген жауап алды олар. Олар рі-бері жалынана болмаан со, кшпен орытпа та болды. Сашылар шаырылды, оларды артынан іле-шала не боп аланын білу шін корольді зі де келді. Біра дл сол стте кн шыып алды да, аайынды он бір жігіт кзден айып боп. сарай тбесінен он бір жабайы ау сылдап те шыты. Мыстанды алай ртейтіндерін креміз деп, жрт шаарларды сыртына лек-легімен аылып жатыр. Элизаны ааш арбаа жегілген жауыр мстек зора сйреп барады. Бейшараны стінде алба-жлба кенеп шекпен, хор ызына лайы ола шашы йпа-тйпа боп жалбырап иыына тскен, бетінде бір тамшы ан жо, сп-ср, ерні сл ана жыбыр-жыбыр етіп, олы-олына жпай ойбай-жапыра алаай талшыын лі тоып барады. лер алдында да ісін олынан тсірген жо. Торауыт он сауыт дап-дайын кйі жанында жатыр, ол енді он біріншісін тоып барады.

Жрт оны маза ылып, ішек-сілесі атады:

– Мыстанды арадар, аузы жыбырлап бірдеме деп барады-й зі! олындаы, ду де болса, далы емес шыар, жо, ана арадар, зіні мыстандыына керек бірдеме ой! олынан жлып алып быт-шытын шыарса айтеді?

олындаысын жлып алма болып, олар Элизаны оршай бастады. Сол кезде он бір ау шып келіп, арбаны жатауына аз-атар онды да, арындасын з тндерімен алалап, уатты анаттарымен сабалап, ащы да млы сыла басты.

Жртты зресі шып, жан-жаа бытырай ашты.

– Бл тіріні кктен тскен прмені. ыз кнлы болмауы керек! – деп сыбырласты жртты кбі. Біра естірте айтуа батылдары бармады.

Жендет Элизаны олынан шап берейін – деп еді, біра ол он бір торауыт сауытты он бір аасыны иыына жауып та лгерді. Сол стте ауларды орнына ажайып сымбатты он бір ханзада пайда болды. Тек, е кенжесіні бір олыны орнында ауды канаты алып ойды, йткені Элиза торауыт сауытты бір жеін тоып лгере алмаан еді.

– Енді сзді маан берідер! Мені тырнатай да кнм жо! – деді ол.

Болан оианы кзбен крген жртты брі оны наыз асиетті улие ттып, аяына жыылды. Ал Элиза бастан ткен жан азабы мен айы-асіреттен бден титытап алан екен, ес-тстен айрылып лап тскенінде аалары зер сйеп алды.

– Халайы, оны тырнатай да кнсі жо екені ха! – деді лкен аасы, сйтті де бастан кешкендерін бірін алдырмастан айтып берді. Ол гімесін айтып транда, аланды сансыз раушан глі жауып кеткендей, ауаа ажап бір жпар иіс таралды. ызды ртеуге йіп ойан ааш кесінділері ал ызыл раушан глі жапан хош иісті жал болып клденен тра алды. Соларды ортасында кз шаылысан ажайып слу, жалыз бір аппа гл жайнап трды. Король сол глді жлып алды да, Элизаны омырауына адай ойды. Сол кезде Элиза ттті йыдан оянандай, жзі гл-гл жайнап, кзін ашып алды.

Шіркеу біткенні оыраулары з-зінен соылып, стар сем дауыса йір-йірімен шып келіп жатты, король сарайына тойшылар мен бишілер лек-легімен аыла бастады. Ондай тойды ешбір король лі кнге жасап крген жо.