Терминологиялы сздік
II-аралы баылау сратары
1. Табии орлар жнінде тсінік
2. Табии орларды жіктеу
3.Отын-энергетикалы ор
4. Минералды ор
5. Атмосфераны биосферадаы орны
6. Атмосфераны абаттары
7. Атмосфераны химиялы рамы
8. Атмосфералы ауаны сапасы
9. Атмосферадаы ластаушы заттарды шектеулі рсат концентрациясы(ШРК)
10. Атмосфераны табии ластануы
11. Атмосфераны антропогендік ластануы
12. Ластануды клеміне байланысты жіктелуі
13. Озон абаты. Озон бзушы заттар (ОБЗ)
14. ышылды жауын
15. Парниктік сер
16. Фотохимиялы смог
17. Гидосфера. Су орыны жалпы сипаттамасы
18. Табии суларды ластану кздері
19. Суды органолептикады асиеттері
20. Ауызсуа ойылатын талап
21. Суды сапасы. Физикалы, биологиялы жне химиялы крсеткіштері
22. Суды ластану индексі
23. Суды ішуге жарамды ету шін жргізілетін дерістер
24. алды суларды тазалау дістері
25. Литосфера. Топыра оры
26. Жерсті экожйесіндегі топыраты орны. Топыраты рамы
27. Жерлерді жіктелуі
28. Жерді бзылуы мен ластануы
29. Минералды тыайтыштар мен пестицидтерді олдануды экологиялы мселелері
30. азіргі кезені элеуметтік-экологиялы мселелері: халы саныны суі,
орды жетіспеуі
31. азастанны экологиялы проблемалары
32. Экологиялы мониторинг
33. Траты даму тсінігі, оны негізгі міндеттері
34. оамны траты даму индикаторлары ымы
35. Экономикалы индикаторлар
36. Экологиялы индикаторлар
37. леуметтік индикаторлар
38. Биолоиялы ралуандылы индексі
39. Адами даму индексі
40. азастан траты даму жолында: азы-тліктік ауіпсіздікті амтамасыз ету, шлейттенуге арсы іс-имылдар
41. Парниктік газдарды шыарылуын тмендету. Озон абатын орау
42. азастандаи адами дамуыны крсеткіштері жне оларды динамикасы
43. Адами даму мен траты даму арасындаы байланыс
ГЛОСАРИЙ
Терминологиялы сздік
Абиотикалы факторлар –тірі азалара тікелей немесе жанама серін тигізетін лі табиат факторлары (космосты, геофизикалы, климатты, кеістіктік жне т.с.с.).
Абсорбция –бір затты екінші затты бкіл клемінде жтуы.
Автотрофтар– кмірышыл газ, су жне минералды тздардан органикалы заттар тзуге бейім азалар.
Агроэкожйе, агробиоценоз – ауылшаруашылы німдерін ндіруге арналан трасыз, адам олымен жасалан экожйе (дала, жайылым, башалар, баулар жне т.б.)
Адсорбция– бір затты екінші зат жанасан бетінде жтуы
Альбедо (лат. – а) – дене бетіні шаылу абілеті; ол шаылан радиация млшеріні сол бетке тсіп тран жалпы радиация млшеріні ара атынасымен лшенеді.
Аменсализм –бір популяция екіншісіне ысым крсете отырып, зі теріс сер алмайды. Мысалы жары сйгіш шп сімдіктерге шырша серін тигізеді, ал шыршаа ондай кршілестік ешбір зиян келтірмейді.
Анаэробтар –оттегісіз ортада тіршілік етіп жне дами алатын азалар. Терминді 1861 ж. Л. Пастер енгізген.
Антропоген –тртіншілік кезе, плейстоцен – Жерді геологиялы тарихыны аыры кезеі.
Антропогенез –адамны пайда болуы, оны оам ралу дерісінде – социогенез барысында тр ретінде алыптасуы.
Антропогендік факторлар – адамдар рекетіні нтижесінде пайда болан факторлар. Аыры онжылдыта антропогендік факторлар рекетіні лаю нтижесінде крделі экологиялы мселелер пайда болуына келіп соты.
Апвеллинг –биогендік элементтерге бай мхитты тередегі суы суыны ктерілуі. Апвеллинг аумаы мхитты балыа бай ауданы болып келеді.
Ареал –тірі азаларнемесеауымдастытар топтарыны жер бетінде жайылу аумаы. сімліктер мен жануарларды ареалдар шектері биосфера эволюциясыны барысында тзілген жне оршаан орта жадайына туелді.
Аридты ауматар – те ысты жне шлейттік климатты ауматар.
Атмосфераны ластануы – адама жне жалпы оршаан ортаа кері серін тигізетін рамында ртрі газтріздес, сйы жне атты оспалары болу нтижесінде оны сапасыны згеруі
Аттрактор– жйені ммкін кйлеріні бар жиынтыын зіне тарта- тындай траты кй.
Ауаны ластану индексі (АЛИ) – ластаушы заттарды жылды орта концентрациясын ШРК-а бліп табатын млшер
Аутэкология – жеке трді оршаан ортамен ара-атынасын арастыратын экологияны тарауы.
Аэрация– кейбір ортаа (суа, топыраа, жне басаларына) атмосфералы ауаны табии немесе жасанды жолмен таралуы.
Аэробтар –ортадаы оттегін тотытырыш ретінде пайдалана отырып тіршілік ететін жне дамитын азалар.
Аэрозольдер –дисперсиялы ортасы газ, ал дисперстік фазасы атты немесе сйы блшектер болып келетін дисперстік жйелер (шадар, кйе, ттін, тман, кл).
Бенз(а)пирен (С20Н12) – кпсаиналы ароматты кмірсутегі тобындаы танымал зат, ке тараан канцероген. ндірістік газдар, машиналарды алды газдары, шылым ттіні рамында болады.
Бентос–су тбінде кнелтетін азалар жиынтыы.
Биогендік элементтер –тірі азаларды райтын химиялы элементтер–кміртегі, сутегі, оттегі, азот, ккірт, фосфор.
Биогендік заттар –тірі азалардымір ректтеріні німдерінен немесе соларды ыдыраан алдытарынан тратын органогендік шккен жыныстары (ктас, жаныш сланец, кмір, мнай жне т. б.).
Биогеоценоз – зат, энергия жне апарат айналымы негізінде тірі азаларды (биоценоз) абиотикалы жадайларыны кеістік жиынтыымен (биотоп) біріктірілген жерстілік экожйе.
Биом, биотикалы ауымдасты –сімдіктерді кейбір негізгі трлерімен немесе ландшафты баса ерекшелігімен сипатталатын ірі айматы субконтинентальды биожйе. Биом рамына енетін биоценоздар энергия жне заттар аынымен тыыз байланысты.
Биомасса– ауданны немес клемні бірлігіне шаандаы масса бірлігімен рнектелетін тірі затты млшері (г/м2, кг/га, г/м3 жне т.с.с.). Биомассаны фитомасса, зоомасса жне бактериомасса деп жіктейді.
Биотикалы факторлар – бір азалар мір рекетіні екіншісіне жне таы лі ортаа серіні жиынтыы. Олар трішіндік (демографиялы, этологиялы, топты сер жне т.б.) жне траралы (симбиоз, мутуализм, паразитизм, жыртышты жне т.б.) болып блінеді.
Биотоп –бір биоценоз жайлаан абиотикалы факторлар бойынша біртекті болып келетін тіршілік кеістігі.
Биосфера –аламшарлы экожйе, рамы, рылымы жне энергетикасы тірі азаларды рекетімен аныталатын Жерді ерекше белсенді “абыы”.
Биота – белгілі бір ауматы мекендейтін тарихи алыптасан тірі азаларды (сімдіктерді, жануарларды жне микроазаларды) жиынтыы. Терминді Э.Раковицэ 1907ж. сынан. Биоценоза араанда бл азалар экологиялы байланыста болмауына да болады.
Биоценоз –белгілі бір биотопты мекендейтінртрлі сімдіктерді, жануарларды жне микроазаларды популяция жиынтыы. Биоценоздарда ерекше орын алатыны продуценттер, консументтер жне редуценттер атысатын биологиялы айналым.
Биоцидтер – азаларды мір рекетін жне кбеюін басатын заттар жне баса агенттер.
Булыжайлы газдар – атмосфераа тіп, парниктік сер туызатын газ трізді заттар: су буы, кмір ышыл газы, метан, азот оксидтері, шыш кмірсутегілер жне т.б.
Галофиттер – аридтік аудандарды тзды топыратарында суге бейімделген сімдіктер.
Гендік инженерия – тым уалау дерісін тікелей згертуге негізделген биологиялы дістерді дамытып, жетілдіретін технология.
Генотип – азаларды гендеріні жиынтыы
Генофонд –барлы даратарды, популяцияларды, трлерді генотиптеріні жиынтыы. сімдіктер мен жануарларды генофондын орауда жне айта ндіруде елеулі орын алатындары лтты батар, биосферлы орытар, зообатар, ботаникалы башалар, генетикалы банктер жне т.б.
Гетеротрофтар– дайын органикалы заттармен оректенетін азалар
Гомеостаз –азаларды немесе азалар жйелеріні функционалды сипаттамалары тратылыын ортаны былмалы жадайында сатап алу абілеті
аламды жылыну – табии жне техногендік факторларды серінен аламшар клемінде атмосфера мен гидросфераны орташа температурасыны жоарылауы
Демографиялы дмпу – Жершары халы саныны су жылдамдыыны крт артуы.
Демэкология –сандар динамикасы мселесін арастыратын популяциялар экологиясы.
Деструкторлар –органикалы заттарды жай заттара дейін ыдырататын гетеротрофты азалар (детритофагтар мен редуценттерді осанда)
Детриттер –суда алыан немесе су тбіне шккен органикалы жне минералды блшектерді алды жиынтыы. Биогендік алдытар (органикалы детрит) оректік заттарды сарылмас оры боып табылады.
Детритофагтар –органикалы детриттермен оректенетін азалар.
Диоксиндер – уыттылыы аса жоары жне биологиялы белсенділігімен ерекшеленетін полихлорланан дибензодиоксиндерден (ПХДД), дибензофурандарден (ПХДФ) жне бифенилдерден тратын траты органикалы ластауыштар тобына жататын экотоксиканттар
Дисперстілік– блшек млшерін кері шама
Жер асты сулары – ртрлі физикалы кйде жер ыртысыны сырты абатында кездесетін сулар. Олар артезианды жне абыты болып блінеді.
Зооценоз –биоценоз жануарларыны ауымдастыы.
Зоофагтар –зіні немесе баса трлерді жануарларымен оректенетін еторекті азалар (каннибализм).
Инверсия – суы ауаны жылы ауа астына арай ауы.
Иммиссия –оршаан ортаа тіп кетіп, оан осылатын кез келген заттарды аыны.
Ионосфера – стратопаузадан жоары 1300 км дейін орналасады. Бл абат барлы тіріні космосты радиациядан сатап, радиотолындарды шаылуы мен жтылуына сер етіп трады.
Канцерогендер – атерлі ісік ауруына (рак) шалдыратын заттар.
Комменсализм– бір трді азалары баса трлерді арасындаы олайлы жадайларды пайдаланып, бір ортада бірігіп тіршілік ету арым-атынастары, атар кнелту (симбиоз) типі.
Консументтер –баса азаларды – сімдіктерді жне жануарларды органикалы заттарымен оректенетін гетеротрофты азалар.
Ксенобиотиктер –тірі азаларды табиатына, рамына жне зат алмасуына айшы серін тигізетін заттар.
ышылды жауындар– рамында техногендік оспалары бар (кбіне ккірт жне азот оксидтері) жауын-шашындар.
Ластаушы заттар –концентрациясы млшерден асып кетіп, оршаан ортаа кері серін тигізетін химиялы, радиоактивті заттар немесе солады оспасы жне микроазалар.
Метаболизм –биологиялы жйеде, азада зат пен энергияны алмасуы.
Минимум заы (Ю. Либих) –биотикалы потенциал (мірге абілеттілігі, трді, популяцияны, азаны німділігі) минимумда болатын орта факторымен шектеледі.
Мутагендер – мутация тудыратын заттар ( рентген сулелері, - сулелер, нейтрондар, бензапирен, кейбір вирустер).
Мутуализм –атар тіршілік ететін азалар бірігіп, тіршілікке олайлы жадай табатын траралы арым-атынастар типі.
Ноогенез –ноосфераны алыптасу дерісі.
Ноосфера –биосфераны “ойлайтын абыы”, сана сферасы, В.И.Вернадский бойынша – адамны саналы ызметі баылап отыратын биосфера дамуыны жаа сападаы жоары сатысы.
Озон аланы (абаты) –тірі азалараауіпті ыса толынды Кн сулелерін жтып тратын озон молекулаларыны (O3) жоарылау концентрациясымен ерекшеленетін атмосфера абаты.
Онтогенез– азаны жеке-дара дамуы; кпжасушалар шін артайып, луге шейінгі жолы.
К50 – тыныс аланда 50% жануарларды ліміне келіп соатын зат концентрациясы, мг/л, немесе ммоль/л
Поллютанттар (ластаушы заттар) – биосферада жне оны компонеттерінде млшері артып кеткендегі жаымсыз уытты-экологиялы жадай туызатын химиялы осылыстар
Популяция – бір-бірімен зара ара-атынаста болып, лкен территорияда (ареалда) за уаыт бірігіп тіршілік ете алатын бір трге жататын даратар тобы
Продуценттер– бірінші нім ндірушілер (жасыл сімдіктер)
Редуценттер– органикалы алдытармен оректеніп, минерал- ды заттара дейін ыдырататын гетеротрофты азалар (бактериялар мен саыраулатар)
Рекреация– трындарды экожйеге сер ете отырып, дема- луы
Сапрофагтар –лі органикаменоректенетін жануарлар (детритофагтар).
Синэкология –алуантрлі ауымдастытар экожйелеріні экологиясы.
Су оймаларыны эвтрофикациясы –су ортасыны биогенді заттармен арты млшерде баюы.
Суды ластану индексі (СЛИ)– суды ластану млшерін анытайтын шама.
Стенобионттар –шамалы аралыта згерген экологиялы жадайда тіршілік ете алатын азалар.
Стратосфера –тропосферадан жоары 50-55 км дейін орналасан абат. Жоары шекарасында озон абатыны болуына байланысты температурасы ктеріледі.
Табии нысан– зіні табии асиеттерін сатаан табии экологиялы жйе, табии ландшафт жне оларды рауыш элементтері.
Табии ластану – жанартауды атылуынан, тау жыныстарыны ауа серінен ыдырауынан, желдік эрозияны, дала жне орман рттеріні серінен, космосты ша жне космосты сулелену серінен болатын ластану
Тератогендер– ата-аналарыны азасына сер ету нтижесінде рпаты туа кемтарлыына келіп соатын заттар (мутагендер, пестицидтер, тыайтыштар, ызы)
Техносфера –«техникалы абы» – адамны ндірістік ызметіні сері аясындаы аламшарды жасанды згертілген кеістігі.
Толеранттылы заы (В. Шелфорд) –экологиялы факторды минимумы ана емес, оны максимумы да – шектеуші фактор, ал оларды арасындаы ауыту ауымы толеранттылы (тзімділік) шамасын анытайды.
Топыра эрозиясы –ар суыны, жауын-шашынны жне желді серінен топыраты нарлы абатыны бзылуы.
Тропосфера –атмосфераны 80 % -дайы орналасан оны тменгі абаты. Оны биіктігі жер бетінде жылытылан ауа аыныны тік баытты озалысыны арынына байланысты.
Урбанизация (ркениеттену) –алаларды суі мен дамуы, ауыл трындарыны алалара оныс аударуы, оам міріндегі алалар орныны артуы.
Фенотип– аза асиеттеріні генетикалы жолмен аныталатын нысандарыны жиынтыы.
Фитопланктон –тере суда тіршілік ететін микробалдырларды, са сімдіктік азаларды жиынтыы.
Фитофагтар – сімдік оректі жануарлар.
Фитоценоз – кптрлі сімдіктік ауымдасты.
Фотопериодизм– кн мен тнні згеруіне байланысты биологиялы жйе кйіні згеруі.
Хемосинтез –кейбір анорганикалы заттарды тотыу энергиясын пайдаланып, хемоавтотрофты бактерияларды органикалы заттар тзуі.
Шекті рсат концентрация (ШРК)– адам денсаулыына жне оны рпаына сер етпейтін атмосфералы ауадаы зиянды заттар млшерін крсететін санитарлы-гигиеналы млшерлеме (норматив), мг/м3
Шекті рсат тастаулар (ШРТ) – уаыт бірлігінде ауаа тасталу кезінде одан жоарылауа рсат етілмейтін зиянды заттар концентрациясы, г/с, т/жыл
Эврибионттар – экологиялы жадайларды згеруіні ке аралыында тіршілік ете алатын азалар: температураны (эвритермдер), ылалдылыты (эвригидридтік азалар), орек талдауды (эврифагтар) жне т.б.
Эдафон –топыра жануарлар леміні жиынтыы.
Экзосфера – ионосферадан кейін 10 000 км-ге дейін жайылатын атмосфера абаты
Экогендік аурулар –олайсыз экологиялы жадайларсерінен пайда болан ауру трлері.
Экологиялы валенттілік – трді, популяцияны ортаны ртрлі жадайларында кнелту абілетіні сипаттамасы
Экологиялы даму –халыты л-ауатыны артуы тіршілік ортасыны нашарлауына жне табии жйені бзылуына келіп сотырмауа баытталан экологиялы оамды-экономикалы даму.
Экологиялы жйе –бір-бірімензадылы байланыстабірігіп тіршілік ететін азалар мен оларды тіршілік жадайларыны жиынтыы.
Экологиялы уыс – оны ішінде белгілі бір тр шексіз за кнелте алатын оршаан орта факторларыны аумаы.
Экологиялы ауіпсіздік –табии ортаны жне тіршілікті маызды шаруашылы жне баса да рекеттеріні табии жне техногендік ттенше жадайлардан, оларды салдарынан сатану жадайы.
Экологиялы ы – оам мен табиат арасындаы зара рекеттесу саласында оамды ара-атынастарды реттейтін ы саласы.
Экологиялы сукцессия –табии немесе антропогендік факторларды серінен белгілі бір аймата биоценоздарды алпына келмейтін ауысымы.
Экологиялы мониторинг –табии жне антропогендік факторлар серін, оршаан ортаны рауыштарыны сапасын жне биологиялы нысандар кйін баылау.
Экологиялы-экономикалы жйе –оамды ндірісті жне табии жаратылыс дерістеріні зара байланысын жне зара келісімін крсететін экономика мен табиатты бірігуі.
Экологиялы (трофты) пирамида –ртрлі трофты дегейлерді райтын биоценоз мшелеріні арасындаы зат пен энергия тасымалдануы.
Экосфера – барлы заманауи экологиялы мселелер шоырланан биосфера мен техносфераны рекеттесуіні бірыай аламды жйесі, адам мен табиатты рекеттесу аренасы.
Экоцид – экологиялы жадайды крт бзылуы себебінен экожйелерді, ртрлі азаларды, соны ішінде адамдарды да ысылуы жне руы.
Эмердженттілік –екі немесе бірнеше жйелер серлесу нтижесінде млдем жаа асиеттерді пайда болуы.
Эмиссия –антропогендік кздерден(ндірістік ксіпорын, автоклік, трмысты-коммуналды шаруашылы жне т.б.) оршаан ортаа шыарылатын газ, сйы немесе атты кйдегі ластауыш заттар.
Эмбриогендер –рыты заымдаушы жат текті заттар(тератогендер, мутагендер, алкоголь, есірткі)
Эстуариялар– жаалаулы сулар.